ibnü's-serrâc ve müvelleh dervişler

353 Pages·2011·1.63 MB·Turkish

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI
(İSLAM TARİHİ BİLİM DALI)

İBNÜ’S-SERRÂC VE MÜVELLEH DERVİŞLER

(Teşvîku’l-Ervâh ve’l-Kulûb ilâ Zikri Allâmi’l-Guyûb İsimli Eseri Bağlamında)

Doktora Tezi

Eyüp ÖZTÜRK

Ankara-2011
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI
(İSLAM TARİHİ BİLİM DALI)

İBNÜ’S-SERRÂC VE MÜVELLEH DERVİŞLER

(Teşvîku’l-Ervâh ve’l-Kulûb İlâ Zikri Allâmi’l-Guyûb İsimli Eseri Bağlamında)

Doktora Tezi

Eyüp ÖZTÜRK

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Nesimi YAZICI

Ankara-2011

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER...........................................................................................................i
ÖNSÖZ........................................................................................................................v
KISALTMALAR....................................................................................................viii
GİRİŞ..........................................................................................................................1
A- TEZİN AMACI, ÖNEMİ VE KAPSAMI..............................................................1
B- YÖNTEM................................................................................................................6
C- KAVRAMSAL ÇERÇEVE....................................................................................8
D- KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR..............................................................14
1- Yazma Eserler...................................................................................................14
a- İbnü’s-Serrâc: Teşvîku’l-Ervâh ve’l Kulûb ilâ Zikri Allâmi’l-Guyûb.........14
b- el-Cevberî: Kitabu’l-Muhtâr fî Keşfi’l-Esrâr ve Hetki’l-Estâr.....................18
c- el-Birzâlî: Tarîh............................................................................................18
2- Matbu Eserler....................................................................................................19
a- İbn Teymiye: Mecmûu Fetâvâ (Kitabu’t-Tasavvuf)...................................19
b- Safiyyüddin b. Ebi’l-Mansûr: Risâle............................................................20
c- İbn Tağriberdî: el-Menhelü's-Sâfî ve'l-Mustevfî ba'de'l-Vâfî......................20
d- İbn Kesîr: el-Bidâye ve’n-Nihâye................................................................21
e- Eflâkî: Menâkıbu’l-Ârifîn.............................................................................21
f- İbn Battûta: Seyahatnâme.............................................................................22
3- Araştırmalar......................................................................................................23

BİRİNCİ BÖLÜM
VII. / XIII. YÜZYILDA ŞAM-ANADOLU BÖLGESİ VE TASAVVUFÎ
HAREKETLER
A- SOSYO-POLİTİK GELİŞMELER.......................................................................27
1- VII. / XIII. Yüzyılda Şam-Anadolu Bölgesinde Devletler...............................28
2- Haçlı Seferleri...................................................................................................33
3- Moğol İstilası....................................................................................................40
B- VII. / XIII. YÜZYILDA ŞAM-ANADOLU BÖLGESİNDE TASAVVUF........49
1- Tasavvuf ve Kurumsallaşma Süreci..................................................................49
a- Tarihsel Şartların Uygunluğu.......................................................................51
b- İktidar Desteği..............................................................................................58
2- Kurumsallaşmış Tasavvuf: Tarikatlar...............................................................66
3- Şam-Anadolu Bölgesinde Müvelleh Dervişliğin Gelişim Süreci.....................70
4- Müvelleh Dervişlik ve Tarikatlar......................................................................77
a- Müvelleh Derviş Kavramının Kapsamı........................................................77
b- Müvelleh Dervişlik ve Tarikatlar.................................................................94
1-Kalenderîlik..............................................................................................95
2- Haydarîlik..............................................................................................101
3- Rifâîlik...................................................................................................103
a- Ayin...................................................................................................107
b- Moğollarla Yakın İlişkiler.................................................................115
c- Hal-Tavır-Görünüş............................................................................122
d- Veleh Sıfatı İle Vasıflandırılmaları...................................................127
C- MEDRESE-TEKKE İLİŞKİSİ............................................................................130

İKİNCİ BÖLÜM
İBNÜ’S-SERRÂC’IN HAYATI, ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI
A- HAYATI VE ESERLERİ...................................................................................139
1- Hayatı..............................................................................................................139
2- Eserleri............................................................................................................145
a- Teşvîku’l-Ervâh ve’l-Kulûb ilâ Zikri Allâmi’l-Guyûb...............................146
b- Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbâh...........................................................146
c- el-İltimâs fî Müzeyyili’l-İltibâs..................................................................146
d- Semeratü’l-Âdâb min Şecerati’l-Âdâb.......................................................147
e- el- Bahsü’l-Müşâu fî Hukmi’s-Semâ..........................................................147
f- Nâdiru’t-Teşbîh fî İhtisâri’t-Tenbîh............................................................147
g- Ravdatu’r-Ruvvât.......................................................................................148
h- es-Sâfî.........................................................................................................148
ı- Safvetü’n-Nazar fî’l- İhtisâri’l-Mihakki’n-Nazar.......................................148
j- Mecâzu’l-Usûl ilâ Hakîkati’l- Mahsûl........................................................149
k- Kifayetü’l- Acûl fî’l- İlmi’l-Usûl...............................................................149
ii
l- Zevâhiru’l-Fikr ve Cevâhiru’l-Fakr............................................................149
B- MEZHEBÎ KİMLİĞİ..........................................................................................150
C- TASAVVUFÎ KİMLİĞİ.....................................................................................151
D- FUKAHA İLE MÜCADELESİ..........................................................................158
1- Veli Kavramı...................................................................................................165
2- Ziyaret Kültü...................................................................................................186
3- Keramet Kültü.................................................................................................192
4- Ayinler (Sema)................................................................................................212

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
“TEŞVîK”TE MÜVELLEH DERVİŞLER
A- KALENDERÎLER..............................................................................................224
1- Sarı Saltuk.......................................................................................................224
2- Barak Baba......................................................................................................244
3- Muhammed el-Mâristânî.................................................................................250
4- Behremşah el-Haydarî.....................................................................................252
5- Dazlak Muhammed (Baba Torlak).................................................................254
6- Ebu Bekir el-Ya’fûrî.......................................................................................259
7- Mübarek el-Hindî............................................................................................260
B- RİFÂÎLER...........................................................................................................262
1- Ali el-Harîrî.....................................................................................................262
2- İzzeddin b. Musa er-Rifâî................................................................................270
3- Taceddin Muhammed b. Ahmed er-Rifâî.......................................................273
4- Salih Belendüz er-Rûmî..................................................................................290
C- TARİKAT BAĞI OLMAYANLAR...................................................................291
1- Yusuf el-Kamînî..............................................................................................291
2- İbrahim b. Saîd eş-Şâğûrî (el-Cîâne)...............................................................295
3- İbrahim el-Müvelleh.......................................................................................297
4- Süleyman et-Türkmânî....................................................................................298
5- Konyalı Müvelleh...........................................................................................300
6-Kadîb el-Bân el-Musulî....................................................................................302
7- Hilal el-Müvelleh el-Havrânî..........................................................................303
iii
8- Şehrimân el-Müvelleh et-Türkmânî ed-Dımaşkî............................................304

KAYNAKÇA..........................................................................................................310
ÖZET.......................................................................................................................341
ABSTRACT............................................................................................................342

iv
ÖNSÖZ

VII. / XIII. yüzyıl, İslam tarihi açısından önemli bir zaman dilimi olmuştur.
İslam dünyası, söz konusu zaman diliminde, Haçlı seferleri ve Moğol istilası gibi
önemli siyasî olaylara maruz kalmış, bunlara bağlı olarak, siyasal, toplumsal,
ekonomik ve kültürel alanlarda önemli değişikliklere sahne olmuştur. Bütün İslam
dünyası gibi Anadolu ve Şam bölgesi de bu gelişmelerden payını almıştır. Özellikle
Moğol istilası neticesinde Orta Asya’dan Anadolu ve Şam bölgesine göç eden derviş
zümreleri, bölgenin demoğrafik yapısını değiştirmenin yanında, dinî yaşantısını da
önemli ölçüde etkilemiştir. Var olan kültür ile yeni kültür arasındaki karşılaşma, bir
kültürel senkretizm alanı doğurmuştur.
Bizim çalışmamız, temel olarak, İbnüs-Serrâc’ın günümüze ulaşan tek eseri
çerçevesinde, söz konusu kültür ortamında, tasavvufî hayat alanında süregelen
etkileşimleri izlemeyi amaçlamaktadır. Bu etkileşimler İbnüs-Serrâc’ın eseri
üzerinden değerlendirilmeye çalışılmış, onun eserinin var olan kültür ortamı ile
ilişkisi ortaya konmak istenmiştir.
Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölüm’de, VII. / XIII. yüzyılda
Şam-Anadolu bölgesinin tarihsel durumu ve bölgedeki tasavvufî yapı tasvir edilmeye
çalışılmıştır. Burada amacımız, İbnü’s-Serrâc’ın eserini yazdığı sırada, onu
çevreleyen tarihî, sosyal ve dinî ortamı ana hatları ile tasvir etmeye çalışmak
olmuştur. Bu şartlar hakkında bilgi sahibi olmanın, hem İbnü’s-Serrâc’ın konumunu
ve hem de eserinde verdiği bilgilerin değerini tespit etme açısından önem arz ettiği
düşünülmüştür.
İkinci Bölüm’de, İbnü’s-Serrâc’ın hayatı, eğitimi, tasavvufî kimliği tespit
edilmeye çalışılmıştır. Onun eserindeki tasavvufî görüşleri, mücadele ettiği fukaha
v
kesiminin argümanları ile karşılıklı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu
şekilde, hem onun zihinsel yapısını net olarak ortaya koymak ve hem de tasavvuf
üzerinden yürütülen tartışmalar vasıtası ile, devrin dinî yapısını İbnü’s-Serrâc’ın
görüşleri merkezinde tasvir etmek amaçlanmıştır.
Üçüncü Bölüm’de, İbnü’s-Serrâc’ın eserinde yer verdiği Müvelleh dervişler
hakkındaki bilgilerin, diğer tarihî kaynaklar da göz önünde bulundurularak,
değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Buradaki temel amacımız, İbnü’s-Serrâc’ın bu
dervişler hakkında verdiği bilgilerin mevcut bilgilerimize ne kattığını tespit etmek
olmuştur.
Tezin oluşumunda çok değerli kişilerin katkısı olmuştur. Adını ilk önce
anmam ve ilk olarak teşekkür etmem gereken kişi, tez danışmanım Sayın Prof. Dr.
Nesimi Yazıcı’dır. Kendisi hem yönlendirmeleri hem de teşvikleri ile tezin
oluşumunda bana büyük destek olmuşlardır. Kendisine minnet ve şükran
duygularımı iletmekten büyük bir haz duyduğumu ifade etmeliyim. Yine Sayın Prof.
Dr. Hasan Kurt’a, hem hocam olarak ufuk açıcı görüşleri ve hem de benim açımdan
çok büyük önemi olan manevî desteği sebebi ile minnet ve şükran hislerimi ifade
etmem gerekmektedir. Sayın Prof. Dr. Recai Doğan’a, tezimdeki birtakım
aksaklıkların düzeltilmesinde işaret ettiği yol gösterici yönlendirmeler sebebi ile
müteşekkir olduğumu da belirtmeliyim. Ayrıca İbnü’s-Serrâc’ın eserinin Amerika
nüshasını bana ileten Sayın Prof. Dr. Mikail Bayram’a, Almanya nüshasına
ulaşmamda yardımcı olan Alman Kültür Merkezi yetkilileri ve Berlin
Staatsbibliothek mensuplarına, Fransızca çevirileri benim için yapan kıymetli dostum
Recep Gürkan Göktaş’a, Almanca çevirileri yapan Sayın Nesibe Ercan’a teşekkürü
bir borç bilirim. Yine tezimin her aşamasında, gerek yöntem eleştirileri, gerek bilgi
vi
alışverişi ve gerekse kaynak tavsiyeleri ile önemli katkıları olan kıymetli dostum
Mehmet Kalaycı’ya şükranlarımı sunmaktan büyük bir zevk duyduğumu
belirtmeliyim. Son olarak benim bugünlere gelmemde dile getiremeyeceğim ölçüde
fedekarlıkları bulunan annem Peri Öztürk’e sevgilerimi ve şükran duygularımı dile
getirmeliyim. Onun fedakârâne destekleri olmasaydı bu çalışma ortaya çıkmazdı.
Eyüp ÖZTÜRK
Ankara-2011

vii