Ibni Haldun'un kendisini bir tarihçi olarak takdim ettiğini ve ana

447 Pages·2015·45.98 MB·Turkish

Ahmet Arslan
‹BN‹ HALDUN

‹çindekiler
vii Önsöz
ix ‹kinci Bask›ya Önsöz
xiii Yeni Bask›ya Önsöz
1 G‹R‹fi
3 Sorunumuz Hakk›nda
21 Bibliyografya Hakk›nda
33 B‹R‹NC‹ BÖLÜM ‹bni Haldun ve Tarih
35 ‹berve Mukaddime
39 Tarih Nedir? Konusu, Sorunlar›, Amaçlar›, Yararlar›
41 Tarihçilerin Yanl›fll›klar›
45 Kifli Elefltirisi - Olay Elefltirisi
48 ‹slâm ve Müslüman Tarih Yazarl›¤›
51 Tarih ve Hadîs Bilimi
57 Tarih ve Felsefe
60 Tarih ve Umrân Bilimi
66 Umrân Bilimi ve Hitabet
67 Umrân Bilimi ve Usûl Al-F›kh
68 Umrân Bilimi ve Siyaset
68 Umrân Bilimi ve Do¤u Popüler Bilgelik Edebiyat›
71 ‹K‹NC‹ BÖLÜM ‹bni Haldun ve Umrân Bilimi
73 Umrân,Tan›m›, Alan›, Sorunlar›
79 Umrân›n veya ‹nsanî Toplumsal Hayat›n Zorunlulu¤u
84 Umrân›n Aflamalar›, Bedevî ve Hazerî Umrânlar
94 Asabiye ve Bedevî Umrândan Hazerî Umrâna
veya fiehir Uygarl›¤›na Geçifl
108 Devlet ve fiehir Uygarl›¤›
116 Uygarl›¤›n Çöküflü
121 Uygarl›¤›n Çöküflü ve Asabiye
125 Uygarl›¤›n Çöküflü ve Ekonomi
133 Uygarl›¤›n Çöküflü ve Ahlâk
viiçindekiler
139 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Umrân, Devlet ve Din
141 Umrân ve Din
145 Bir Umrân Olay› Olarak Din
154 Bir Din Olay› Olarak Umrân
156 Aklî Siyaset -Dinî Siyaset
162 ‹slâm ve Arapl›k
170 ‹slâm, Asabiye, Mülk ‹liflkileri I
180 ‹slâm, Asabiye, Mülk ‹liflkileri II
197 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ‹bni Haldun Öncesi ‹slâm’da
Din ve Felsefe ‹liflkileri
199 ‹slâm ve ‹slâm Felsefesi
204 Mu’tezile-Efl’arî Çat›flmas›
204 Mu’tezile
217 Mu’tezile’ye Tepki, Efl’arî
228 Felâsife-Gazâlî Çat›flmas›
228 Yeni-Platonculuk ve ‹slâm’da Felsefe
233 Kindî
239 Fârâbî
250 ‹bni Sina
263 Gazâlî ve Yeni-Platoncu ‹lâhiyyat›n Sistemli Elefltirisi
292 ‹bni Rüfld ve Aristotelesçili¤e Dönüfl Ça¤r›s›
313 BEfi‹NC‹ BÖLÜM ‹bni Haldun’da Felsefe-Din ‹liflkileri
315 ‹bni Haldun’u Bu Sorunu Ele Almaya ‹ten Nedenler
319 Felsefî-Aklî ve Naklî-Vaz’î Bilimler
332 Felsefî-Aklî Bilimler Tahlili
332 Matematik Bilimler
334 Mant›k
360 Tabiîyyât
372 Metafizik veya Felsefî ‹lâhiyyât
379 Felsefî Ahlâk
384 Felsefî Siyaset
397 Naklî-Vaz’î Bilimler Analizi, Kelâm,
Tasavvuf ve Bunlar›n Felsefeleflmesi
407 Sonuç
421 Yararlan›lan Kaynaklar
427 Dizin
Önsöz
‹bni Haldun’un Mukaddime’si ve daha genel olarak tarih ve toplum-
la, devlet ve siyasetle ilgili düflünceleriyle bütün dünyada ilk defa
olarak ciddi bir biçimde ilgilenmek ve yine Mukaddime’yi ilk defa ola-
rak Arapça olmayan bir dile çevirmek flerefi Osmanl› Türklerine aittir.
‹bni Haldun ve eseri üzerine ülkemizde ta 17. yüzy›ldan itibaren bafl-
layan bu ilginin daha sonralar› da devam etti¤ini, hatta Osmanl› tarih-
çileri ve ayd›nlar› aras›nda ‘‹bni Haldunculuk” deyimi ile ifade edilen
bir ak›m› do¤urmufl oldu¤u bilindi¤i gibi, 17. yüzy›l fleyhülislâmlar›n-
dan Pirizâde Mehmet Sahib Efendi’nin 1730 y›l›nda Mukaddime’nin
son ve alt›nc› bölümüne kadar olan büyük bir k›sm›n› Türkçeye çevir-
di¤i bilinmektedir.
Mukaddime’nin Arapça orijinalinin ilk defa olarak 19. yüzy›l
ortalar›nda yay›nlanmas› ve önce Frans›zcaya, daha sonra çeflitli ve
önemli Bat› ve Do¤u dillerine çevrilmesinden bu yana ‹bni Haldun
üzerine yo¤unlaflan ilgi ve yap›lan araflt›rmalar her geçen gün artarak
devam etmektedir. Son on y›l içinde ülkemizde de Mukaddime’nin iki
yeni çevirisinin yap›lm›fl olmas›, ‹bni Haldun’un di¤er önemli eseri fii-
fâ üs-Sâil’inin yay›nlanm›fl olmas›, e¤itim, iktisat, tarih görüflleri ve
viiiönsöz
yöntemi üzerinde yeni inceleme ve araflt›rmalar›n ortaya ç›km›fl olma-
s› bu ilginin yeni örneklerini teflkil etmektedir.
Elinizde tuttu¤unuz bu eser de genel olarak ‹bni Haldun’un bi-
limsel ve düflünsel dünyas›, özel olarak ise felsefe-din iliflkileri konusun-
daki düflüncelerinin bir tahlil ve de¤erlendirilmesi olma amac›n› tafl›-
maktad›r. Yazar›n›n iddias› odur ki ‹bni Haldun, yukar›da sayd›¤›m›z
çeflitli alanlarda bilinen yeni ve orijinal görüflleri yan›nda ‹slâm’da felse-
fe-din iliflkileri probleminin tarihsel geliflimi içinde de önemli bir yer ifl-
gal etmektedir. Onun bu konu ile ilgili çözümü dinle felsefenin veya bil-
gi ile inanc›n alanlar›n› birbirinden ay›rmak ve her ikisinin birbirlerinin
alan›na tecavüz etmeksizin yaflamalar›n›n mümkün oldu¤unu belirtmek
ana tezinde nihai ifadesini bulmaktad›r. Bu çözüm esas itibariyle Gazâ-
lîci olmakla birlikte, bundan felsefenin kendisi hesab›na ç›kard›¤› sonuç-
lar bak›m›ndan ‹bni Haldun ‹slâm’da karfl›t gelene¤i temsil eden “Felâ-
sife”nin izinden gidiyor görünmektedir. Baflka deyiflle bir yandan Gazâ-
lî gibi felsefeyi bir metafizik, ilahiyyat, ahlâk ve medeni siyaset olarak
mahkûm etmek gerekti¤ini kabul ederken, öte yandan kendi alan›na,
yani do¤al varl›klar alan›na dönecek olan felsefî ak›l ve düflüncenin bu-
rada kesin zorunlu do¤ru önermelere, hakikatlere ulaflabilece¤ini söyle-
mektedir. Hatta onun bu düflüncesi istikametinde ‹slâm’da felsefeyi ye-
niden diriltmek, canland›rmak isteyen bir adam oldu¤u söylenebilir.
Çal›flmam›z böylece iki k›s›mdan meydana gelmektedir. Birinci
k›s›mda ‹bni Haldun’un tarih, tarih felsefesi, toplum veya umrân, top-
lum felsefesi, dinle toplum ve devlet aras› iliflkiler, din felsefesi ve psi-
kolojisi üzerine düflüncelerini ana hatlar› ile ortaya koyduktan sonra
ikinci k›s›mda as›l problemimiz olan ‹bni Haldun’da felsefe-din iliflki-
leri problemini ele alaca¤›z. Yaln›z bunun için de bu k›s›mda ‹bni Hal-
dun’a gelinceye kadar ‹slâm’da felsefe-din iliflkileri problemi üzerinde
katedilmifl olan mesafe ve ortaya ç›km›fl olan belli bafll› tav›rlar›n bir
tarihçesini vermeye çal›flaca¤›z.
Kas›m 1987, ‹zmir
‹kinci Bask›ya Önsöz
Bu kitap daha önce Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’n›n Kaynak Eserler
dizisi içinde ‹bni Haldun’un ‹lim ve Fikir Dünyas› ad›yla yay›n-
lanm›fl olan kitab›n ikinci bask›s›d›r. Onun bundan tam on y›l önce ya-
p›lan ilk bask›s› herhalde ülkemizde her zaman ‹bni Haldun’a gösteril-
mifl olan büyük ve hakl› ilginin bir sonucu olarak k›sa zamanda tüken-
di. Kitab›n ikinci bask›s›n›n yap›lmas› beni mutlu etmektedir.
Bu kitap asl›nda doçentlik çal›flmas› olarak tasarlanm›fl ve savu-
nulmufltur. Orijinal bafll›¤› ‹bni Haldun ve Felsefe-Din ‹liflkileri Konu-
sundaki Görüflleri’dir. Ad›n›n da iflaret etti¤i gibi genel olarak ‹bni Hal-
dun ve onun as›l flöhretini teflkil eden tarih, toplum bilimi ve siyaset ko-
nusundaki görüflleri üzerine bir tahlil ve de¤erlendirme olmaya çal›flan
bir k›s›mla daha özel olarak onun din-felsefe iliflkileri hakk›ndaki çözü-
münü sergilemeyi ve bu konudaki görüfllerinin orijinalite ve önemini
göstermeyi hedefleyen ikinci bir k›s›mdan meydana gelmektedir. Bu
ikinci k›sm›n kendisi ise yine esas itibariyle iki bölümden oluflmaktad›r.
‹bni Haldun’a gelinceye kadar ‹slâm’da din-felsefe iliflkilerini ele alan
bölümle ‹bni Haldun’un kendisinin bu önemli sorun üzerindeki kura-
m›n› ele alan bölüm. Böylece kitab›n ikinci k›sm› da kendi pay›na bir
xikinci bask›ya önsöz
anlamda ba¤›ms›z bir eser, ‹slâm dünyas›nda Mu’tezile’den ‹bni Hal-
dun’a kadar uzanan dönemde felsefe-din iliflkilerinin k›sa bir tarihi ola-
rak düflünülebilir. Hatta fazla s›k› ve iddial› bir anlamda almazsak bu
k›s›m, ‹slâm kültüründe felsefe-din iliflkileri problemi tarihinin ‹slâm
felsefesinin tarihi olarak görülebilmesinin mümkün olmas› ölçüsünde
bir tür ‹slâm felsefesi tarihi olarak da düflünülebilir.
‹bni Haldun ve onun ‹slâm kültür ve uygarl›¤›n›n temel cephe-
leri ve ana sorunlar› üzerindeki inan›lmaz zenginlikteki görüflleri bu-
gün de güncelli¤ini korumaktad›r. 1990’lar›n ‹slâm dünyas›nda bu gö-
rüfllerinden en çok güncellik tafl›r gibi görüneni herhalde ‹slâm’da din-
le siyaset aras› iliflkiler problemi üzerindeki kuram›d›r. Kitab›n incelen-
mesinde görülece¤i üzere ‹bni Haldun ‹slâm’› özü itibariyle pratik fel-
sefe, daha özel olarak bir fleriat, bir yasa olarak görmek bak›m›ndan
gerek Felâsife, gerekse bugün ‹slâm’› özü itibariyle bir siyaset olarak
yorumlamak isteyen ça¤dafl ‹slâmc›lar›n büyük bir k›sm›yla görüfl bir-
li¤i içinde bulunmaktad›r. Bununla birlikte ‹bni Haldun’un ana gözle-
mi veya iddias› Peygamber ve ilk dört halife dönemi d›fl›nda art›k ‹s-
lâm devletinin var olmad›¤›, ‹slâm toplumlar›nda ortada var olan dev-
letin gerçekte bir mülk devleti, bir hanedan devleti, bir güç devleti (po-
wer-state) oldu¤udur. ‹bni Haldun bir yandan klasik Sünnî görüflüne
uygun olarak ‹slâm’›n teokratik alt›n ça¤›na özlemini dile getirirken,
öbür yandan durumun bu flekli almas›nda insan›-do¤al faktörlerin ro-
lünü görebilecek kadar so¤ukkanl›d›r. ‹bni Haldun’un buna paralel
önemli bir yan› Tanr› devleti ideali ile insan do¤as›n›n gerekirlikleri ve-
ya talepleri aras›ndaki ta Emevî devletinden itibaren ayd›n Müslüman-
lar taraf›ndan fark›na var›lm›fl ve rahats›z olunmufl olan çatla¤› aç›k
bir biçimde kabul etmifl olmas› ve onun bilimsel aç›klamas›na gözü
pek bir biçimde teflebbüs etmifl olmas›d›r.
Öte yandan ‹bni Haldun Tanr› yasas› olan fieriat ile yine Tan-
r›’n›n yarat›¤› olan insan do¤as›n›n talep ve ihtiyaçlar› aras›nda ortaya
ç›kt›¤› bilinen çatla¤› kendi tarz›nda kapatmak için baz› teflebbüslerde
bulunmam›fl da de¤ildir. Ancak son tahlilde onun buna iliflkin kuram›
Tanr› devletinin ‹slâm’da ancak çok k›sa bir süre için gerçeklefltirilmifl
ikinci bask›ya önsöz xi
olan atipik, istisnai bir olay olarak var oldu¤unun kabulü ile sonuçlan-
maktad›r. Tanr› devletinin yeniden canland›r›lmas› ve ‹slâm’›n siyasal
okunmas› yönündeki taleplerin tarihte rastlanmad›k bir yo¤unlukta ye-
niden canland›r›ld›¤› günümüzde ‹bni Haldun’un dinle siyaset, dinle
devlet aras› iliflkiler konusundaki düflünce ve gözlemlerinin yeni bir il-
giyle okunacaklar› ve baz› düflünmeleri davet edece¤i flüphesizdir.
‹bni Haldun’un imanla ak›l, dinle felsefe aras› iliflkiler konusun-
daki çözümü de art›k tarihî olmufl veya yaln›zca bilimsel bir merak›n
konusu olabilecek bir durumda bulunmaktan hayli uzakt›r. Moderni-
te ile ‹slâm’›n karfl›laflmas› di¤er birçok sorun yan›nda bu sorunlar›n
çözümünün kendisine ba¤l› oldu¤u bir ana sorun olarak imanla ak›l,
inanç ile bilim, dinle felsefe sorununu en temel sorun olarak yeniden
gündemimize sokmufltur. Okuyucunun genel olarak ‹slâm’da ‹bni Hal-
dun’a gelinceye kadar bu problemin geliflimindeki tarihsel duraklar› ve
‹bni Haldun’un bu konudaki kendi çözümünü modernite ile ‹slâm ara-
s› iliflkiler problemi ile ilgili farkl› bir bak›fl aç›s› olarak okumak iste-
yece¤ini düflünüyoruz.
Son olarak bu çal›flman›n haz›rland›¤› ve savunuldu¤u dönem-
den bu yana ‹bni Haldun literatürümüzdeki baz› önemli katk›lara ifla-
ret etmek isteriz. Bu katk›lar›n bafl›nda bu tezin haz›rland›¤› ayn› za-
manda yap›lm›fl olmas›ndan dolay› kendisiyle ilgilenemedi¤imiz ve ya-
rarlanamad›¤›m›z Ümit Hassan’›n ‹bni Haldun üzerine çal›flmas› ge-
rekmektedir: ‹bni Haldun, Metodu ve Siyaseti Teorisi, birinci bask›
1977; ikinci bask›, Ankara, 1982. Say›n ‹. Erol Kozak’›n da bizimki gi-
bi bir doçentlik tezi olarak haz›rlam›fl oldu¤u ve esas olarak ‹bni Hal-
dun’un iktisat üzerinde düflüncelerini inceledi¤i, ancak bunun yan›nda
onun genel olarak insan, toplum üzerine düflünceleriyle ilgilendi¤i de-
¤erli kitab›n› da anmak isteriz: ‹bni Haldun’a Göre ‹nsan, Toplum, ‹k-
tisad, ‹stanbul, 1984. Bu arada bu kitapta zaman zaman kendisine
göndermede bulundu¤umuz bir eserin ünlü Frans›z bilim adam› Yves
Lacoste’un ‹bni Haldun’a iliflkin kitab›n›n Türkçeye kazand›r›lmas›n›n
da de¤erli bir katk› oldu¤unu düflünmekteyiz: ‹bni Haldun, Üçüncü
Dünyan›n Geçmifli, Tarih Bilimin Do¤uflu, ‹stanbul, 1993. Bütün bun-