ibn sînâ'da ahlâk sorunu PDF
Preview ibn sînâ'da ahlâk sorunu
T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI İBN SÎNÂ’DA AHLÂK SORUNU Yüksek Lisans Tezi ŞEYMA ŞAHİNOĞLU İstanbul, 2009 T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI İBN SÎNÂ’DA AHLÂK SORUNU Yüksek Lisans Tezi ŞEYMA ŞAHİNOĞLU Danışman: Y. DOÇ. DR. HARUN ANAY İstanbul, 2009 ÖNSÖZ “İbn Sînâ’da Ahlâk Sorunu” başlığını taşıyan bu tez çalışması, üç ana bölüm ve bibliyografya halindeki bir adet ekten oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş bölümünde konuyla ilgili literatür değerlendirilmiş ve bu literatürdeki iddialar tasnif edilmeye çalışılmıştır. Ardından ‘İbn Sînâ’da ahlâk nedir’ sorusuyla başladığımız ilk bölümde İbn Sînâ’nın ahlâk kavramından ne anladığı, ahlâk kavramını hangi kavramlarla anlamdaş kullanmış olabileceği, ahlâk kavramını kullanmaksızın ahlâk felsefesi yapmış olma ihtimali, kısaca İbn Sînâ’nın ahlâk felsefesi yapma tarzı incelenmiştir. İkinci bölüm ‘İbn Sînâ’da ahlâkın kaynağı nedir’ başlığını taşımaktadır ve bu bölümde insan doğası ile din olmak üzere iki ana kaynak çerçevesinde İbn Sînâ’da ahlâkın kaynağının ne olduğu tartışılmaktadır. Son bölümde ise ilk iki bölümde tanımlanan ve belli noktalardan kaynaklanarak oluşan bu ahlâk anlayışının niteliği üzerinde durulmaktadır. Bu tezin yapılış gayesi, İbn Sînâ’nın müstakil ahlâk eseri vermemiş olması dolayısıyla bir ahlâk filozofu olarak tanımlanmamasıyla başlayan ve ahlâk alanına yaptığı katkıların diğer alanlara yaptığı katkılar yanında önemsiz sayılacağı şeklinde devam eden iddianın doğru olup olmadığını tartışmak ve eğer mümkünse İbn Sînâ’nın ahlâk disiplinine yaptığı katkıyı üç ana sorun etrafında incelemeye çalışmaktır. İbn Sînâ’nın müstakil ahlâk eseri vermemiş olmasından mülhem olan ve giriş bölümümüzde ayrıntılı olarak kritik edeceğimiz söz konusu iddia asıl itibariyle filozofun eser vermiş olduğu diğer tüm disiplinler dikkate alınarak değerlendirilmesi gereken bir iddiadır. Biz de İbn Sînâ’nın ahlâk alanına yaptığı katkıları tüm eserlerini dikkate alarak ele almaya çalıştık. Fakat takdir edileceği üzere İbn Sînâ düzeyinde tıp eserleri yazan, metafiziğe, fiziğe onun baktığı boyuttan bakan bir filozofun bütün eserlerinin aynı derinlikte anlaşılması her zaman mümkün olamamaktadır. Biz de bu anlaşılma problemini yüksek lisans tezi düzeyinde aşabilmek adına özel uzmanlık gerektirecek bir takım disiplinleri konumuzun dışında bırakmak zorunda kaldık. Örneğin, İbn Sînâ’nın tıp eserini yahut mantık eserini okuyup ilgili yerlerde alıntılar yapıp istifade etmiş olsak da, filozofumuzun sahip olduğu tıp anlayışının doğurduğu ahlâkî sonuçları, mantık anlayışının ahlâk alanıyla alakasını yahut kozmoloji anlayışının ahlâk alanına istihdam edildiğinde doğuracağı sonuçları ayrıntılarıyla inceleyemedik. Çalışmamızın dışında bırakmak zorunda kaldığımız bu alanlar daha üst düzey çalışmalara muhtaç olmakla birlikte; bizim, çalışmamızın sınırlarını çizmek adına yaptığımız şey, tüm bu alanların ahlâk alanıyla olan ilişkisine değinmek ve fakat ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz bölümleri zikretmiş olduğumuz üç ana bölümle sınırlamak oldu. Çalışmamızın mevcut literatürde doldurmasını ümit ettiğimiz boşluk ise, bir filozofun ahlâk felsefesi konusundaki çalışmalarını ahlâk kavramına bağımlı bir şekilde ele almaktan mütevellit olarak ortaya çıkan metodoloji problemine işaret etmesi ve tamamen farklı bir disipline ait gibi görünen bir metnin de ahlâk nokta-i nazarından yaklaşıldığında ahlâk felsefesi alanına istihdam edilebileceğini göstermiş olmasıdır. Bu çalışmanın bir konu olarak ortaya çıkması ve sonraki aşamalarıyla ilgili olarak çok değerli katkı ve yardımlarını gördüğüm değerli hocam, tez danışmanım Y.Doç Dr. Harun Anay Bey’e bu vesileyle teşekkür etmekten onur duymaktayım. Kendisinin eleştirileri olmasaydı çalışmamın pek çok yönden eksik kalacağından kuşku duymuyorum. Tez danışmanımın yanı sıra tez jürimde bulunan değerli hocalarım Prof. Dr. İsmail Kara Bey ve Doç. Dr. Murat Sülün Bey’e de tezime yaptıkları katkılardan dolayı müteşekkir olduğumu belirtmeliyim. Tezimi okuyup değerlendirme zahmetinde bulunan arkadaşım Arş. Gör. Hümeyra Karagözoğlu’na ve tezimin teknik düzenlemeleriyle ilgilenen arkadaşım Ayşe Yılmazgöz’de tezime katkıları ve ayırdıkları vakit için teşekkür etmeliyim. Ayrıca gerek lisans dönemimde gerekse sonrasında çalışmalarıma ve entelektüel gelişimime sağladıkları destekten dolayı; Bilim ve Sanat Vakfı’nın değerli mensup ve hocalarına, sağladıkları maddi destekten dolayı İlim Yayma Cemiyeti ve Türkiye Milli Kültür Vakfı’na, sağladıkları çalışma ortamından dolayı da İSAM Kütüphanesi yetkili ve görevlilerine teşekkür ederim. Son olarak, çalışmalarımın sonunun nereye varacağını hesaplamadan hep arkamda olan anneme, babama ve kardeşlerime olan minnettarlığım pek tabiidir ki bu satırlarla ifade edilemez. Çalışmamın sonuna yetişip bu satırlarda yer alma şansı bulan eşime de bana sağladığı huzurlu çalışma ortamı ve anlayışından dolayı müteşekkirim. Şeyma Şahinoğlu Adapazarı, Ekim 2009 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER................................................................................................................I KISALTMALAR...........................................................................................................II GİRİŞ I. AMAÇ VE YÖNTEM...................................................................................................1 II. İBN SÎNÂ HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALARDA AHLÂK............................5 A. İbn Sînâ’nın Ahlâk Felsefesinin Olmadığını İddia Edenler.....................................7 B. İbn Sînâ’nın Ahlâk Felsefesinin Olduğunu İddia Edenler.....................................12 BİRİNCİ BÖLÜM İBN SÎNÂ'DA AHLÂK NEDİR? I. İBN SÎNÂ’DA AHLÂK KAVRAMI VE KULLANIMI............................................19 A. Ahlâk Kavramı ve İlişkili Olduğu Diğer Kavramlar.............................................26 1. Hey’e...................................................................................................................28 2. Hulk....................................................................................................................29 3. İtidal....................................................................................................................30 B. İlim Olarak Ahlâk ve İbn Sînâ Sistemindeki Yeri.................................................31 II.AHLÂK VE SEMBOLİK AKTARIM.......................................................................34 İKİNCİ BÖLÜM İBN SÎNÂ'DA AHLÂKIN KAYNAĞI NEDİR? I. AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK İNSAN DOĞASI................................................38 A. Nefs ve Beden........................................................................................................38 B. Mizaç......................................................................................................................44 II. AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK DİN....................................................................49 A.İnayet Kavramı ve Tanrının Ahlâkın Kaynağı Oluşu.............................................49 B. Tanrının Ahlâkı Belirleyiciliği ve İrade Hürriyeti.................................................51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İBN SÎNÂ'DA AHLÂKIN NİTELİĞİ: MUTLULUK AHLÂKI I. NAZARÎ AHLÂKIN KONUSU OLARAK İBN SÎNÂ’DA MUTLULUK KAVRAMI.....................................................................................................................56 II. PRATİK AHLÂKIN KONUSU OLARAK MUTLULUK.......................................65 A. Birey Olarak İnsanın Mutluluğu............................................................................65 B. Sosyal Bir Varlık Olarak İnsanın Mutluluğu.........................................................76 1. Mutlu Olmak İçin Bir Arada Yaşamak Zorunlu mudur?....................................76 2. Mutlu Olmak İçin Ailenin Gerekliliği................................................................77 3. Mutlu Olmak İçin Nasıl Bir Toplum Yapısı Oluşturulmalıdır?.........................79 SONUÇ..........................................................................................................................85 EK 1: İBN SÎNÂ’DA AHLÂK VE SİYASET KONULU ESERLER BİBLİYOGRAFYASI..................................................................................................90 KAYNAKÇA.................................................................................................................94 I KISALTMALAR a.g.e : Adı geçen eser. a.g.m : Adı geçen makale. ar. : Arapça. b. : Bin, İbn. bkz. : Bakınız. bs. : Basım, baskı. c. : Cilt. çev. : Çeviren. d. : Doğum tarihi. der. : Derleyen DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. ed. : Editör. EI : The Encyclopedia of Islam. haz. : Hazırlayan. İA. : İslam Ansiklopedisi. İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi. İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı. md. : Madde, maddesi. M.Ö : Milattan önce. M.Ü. : Marmara Üniversitesi. nr. : Numara. neşr. : Neşreden. s. : Sayfa. sdl. : Sadeleştiren. sy. : Sayı. ö. : Ölüm tarihi. t.y. : Tarih yok. vb. : ve benzeri. II vd. : ve devamı. y.y. : Yayın yeri yok. yay. : Yayıncılık yay.yok. : Yayınevi yok. III GİRİŞ I. AMAÇ VE YÖNTEM Bir sorun olarak ahlâk İbn Sînâ sisteminde yer almakta mıdır? Bugüne kadar felsefesinin metafizik ve psikolojik örgüsüyle karşımıza çıka(rıla)n İbn Sînâ aslında bir ahlâk filozofu olabilir mi? Bu sorulara vereceğimiz cevaplar muvacehesinde oluşturmaya gayret edeceğimiz örgü, literatürde bugüne kadar bir ahlâk düşünürü olarak yer bulmayan İbn Sînâ’nın felsefesinde ahlâk sorununun ne şekilde yer aldığını tespite yöneliktir. Söz konusu tespitin yapılabilmesi için öncelikle İbn Sînâ öncesinde İslam ahlâk felsefesinin hangi mecralarda aktığı kısaca zikredilecek, ardından ahlâk felsefesinin İbn Sînâ’da nasıl yer bulduğu konusunda bugüne kadar gündeme getirilmiş iddialar değerlendirilmeye çalışılacaktır. Mevcut literatüre göre İslam düşünce tarihinde ahlâk felsefesinin oluşumu ve gelişimi, köklerini Sokrates’te bulan erdem anlayışı ve Aristoteles’in ortaya koymuş olduğu orta yol nazariyesi çerçevesinde şekillenmiştir.1 Bu çerçevede Kindî’de ilk örneklerini bulan ‘etkilenmeme ahlâkı’, Fârâbî’de mutlu olma/mutlu etme sarkacında “siyasetü’l-medenî” ile iç içe ele alınan İslam ahlâk felsefesi, İhvan-ı Safa’nın risalelerinde eklektisizmin bir ürünü olarak dağınık vaziyette yer alan tasavvufî esaslar çerçevesinde işlenmiş2 ve İbn Sînâ’da müstakil eserlerde işlenen bir mevzu olmaktan çıkarılıp bütün eserlerde parça parça işlenen bir disiplin halini almıştır. İslam ahlâk felsefesinde tartışılan temel meseleler, bir kul olarak tasavvur edilen insanın dünya üzerindeki fiilleri ve bu fiillerin diğer insanlar ve Tanrı karşısındaki durumu, adalet, sorumluluk, ölüm karşısında insanın tavrı olmuş, hakikî mutluluğa erişme ve Tanrının buradaki rolü/belirleyiciliği üzerinden bir kurgu yapılmıştır. Bu kurgu İbn Sînâ’ya 1 İslam Ahlâk Düşüncesinin tarihî seyri için bkz. Macit Fahri, İslam Ahlâk Teorileri, İstanbul: Litera Yay., 2004. 2 Mustafa Çağrıcı, İslam Ahlâk Düşüncesi, İstanbul: Birleşik Yay., 2000, s. 94. 1 intikal ettiğinde ise mezkur bahisler üzerinde gerek kelamcılar3 ve fıkıhçılar, gerekse de felasife arasındaki tartışmalar olgunlaşmış vaziyetteydi. Aristoteles’in –ve doğal olarak Grek felsefesinin- ahlâk anlayışını tevarüs eden İbn Sînâ bir yandan da kendinden önce kelâmî tartışmalar formunda başlayan ahlâkî problemleri devralmış durumdaydı. Devraldığı bu işlenmiş miras, onun ahlâk konusuna ilgisiz kalması gibi bir sonucu mu doğurmuştur, bunu henüz bilmiyoruz ancak geliştirmiş olduğu ahlâk fikrinin bu mirasın üzerinde yükseldiği bir gerçektir. İbn Sînâ’da İslam ahlâk felsefesi mirasının ne şekilde tebarüz ettiği üst sorusundan hareketle geliştirilebilecek sorular çeşitlidir. Bu sorular, “bir sistem filozofu olarak asırlardan beri karşımızda duran bir isim neden ahlâka dair müstakil bir alan açmamıştır /Bir filozofun ahlâka dair müstakil eserler vermemiş olması onun ahlâkî sorunlarla ilgilenmemiş olduğunu mu gösterir? İbn Sînâ’da ahlâk sorunu felsefesinin bütünü içerisinde hangi kavram ya da kavramlar çerçevesinde ele alınmıştır? Son olarak, modern dönemde “ahlâkın psikolojikleştirilmesi”4 şeklinde karşımıza çıkan yaklaşım acaba İbn Sînâ’nın ahlâk anlayışı hakkında oluşan literatüre de sirayet etmiş ve yorumlar bu çerçevede yapılmış olabilir mi? sorularıdır fakat bu tez çerçevesinde zikrettiğimiz soruların tamamının cevapları aranmayacak; yalnızca İbn Sînâ’da ahlâk sorununun ne şekilde yer aldığı sorusu cevaplanmaya çalışılacaktır. Bu soruları izlek kabul ederek ortaya attığımız iddia ise şu noktalarda temerküz etmektedir: i. Eserlerinin sayısı 276’yı bulan5 bir külliyatın sahibi olarak İbn Sînâ, ahlâk konusunda müstakil eser kaleme almamış olmakla birlikte bu hususta yazdığı risaleleri de nicelik itibariyle diğer konulardaki risalelerine nazaran oldukça ehemmiyetsiz bir noktada durmaktadır. Fakat bu mesele değerlendireceğimiz literatürde iddia edildiği gibi ahlâk felsefesine önem vermemesiyle yahut kendinden önce bu yolun çokça çiğnenmiş olduğunu 3 Kelam ekollerinin ahlâk görüşleri için bkz. Fethi Naci, Gazali Öncesi Ehl-i Sünnet Kelamında Ahlâk Düşüncesi, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2007. 4 “Ahlâk’ın psikolojikleştirilmesi, insan iyiliği ve kötülüğü kadar ahlâk normlarını ve erdemleri de psikolojik nedenlerle açıklamak demektir. Ahlâk normları da dâhil ahlâk, gölge-fenomenler haline gelir. Sağlıklı olmak ‘iyi’, hasta olmak ‘kötü’ olduğundan suç, ‘psişik bozukluk’ haline gelir, ‘ceza’ yerini tedavi amacına bırakır. Seçim, ahlâkî özerklik böylelikle olumsuzlanır ve insanlara makineler, bozulması durumunda meslekten tamirciler, yani psikologlar tarafından tamir edilecek makineler gibi muamele edilir.” Bkz. Agnes Heller, Bir Ahlâk Kuramı, İstanbul: Ayrıntı Yay., 2006, s. 169 vd. 5 Macit Fahri, s. 125. 2
Description:The list of books you might like
