ibn ebî şeybe'nin ebû hanîfe'ye yönelttiği eleştiriler

101 Pages·2007·0.61 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İBN EBÎ ŞEYBE’NİN EBÛ HANÎFE’YE YÖNELTTİĞİ
ELEŞTİRİLER
(MUÂMELÂT ALANINDA)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN
Doç. Dr. Halit ÇALIŞ

HAZIRLAYAN
Mücahit KÜÇÜKSARI
044244031009

Konya 2007
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR.....................................................................................................................5
ÖNSÖZ....................................................................................................................................6

GİRİŞ
KONU, KAYNAKLAR, YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR,
EBÛ HANÎFE VE İBN EBÎ ŞEYBE’NİN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ,
ESERLERİ
İBN EBÎ ŞEYBE’NİN EBÛ HANÎFE’YE İTİRAZDA BULUNDUĞU HUSUSLAR

I. KONU, KAYNAKLAR, YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR.................................8
A. KONU..............................................................................................................8
B. KAYNAKLAR................................................................................................9
1. Konuyla Doğrudan İlgili Kaynaklar....................................................9
2. Konuya Kısmen Yer Veren Kaynaklar................................................10
C. YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR....................................................................10
II. EBÛ HANÎFE VE İBN EBÎ ŞEYBE’NİN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ,
ESERLERİ.............................................................................................................11
A. EBÛ HANÎFE..................................................................................................11
B. İBN EBÎ ŞEYBE.............................................................................................13
III. İBN EBÎ ŞEYBE’NİN İTİRAZDA BULUNDUĞU HUSUSLAR.......................15
A. İBADETLERE DAİR KONULAR.................................................................15
B. MUÂMELÂT ALANINA GİREN MESELELER..........................................17
C. CEZA VE SAVAŞ HUKUKU SAHASINDAKİ HUSUSLAR......................18
D. HELÂL-HARAM VE ÂDÂBLA ALAKALI KONULAR.............................18

BİRİNCİ BÖLÜM
ŞAHIS VE AİLE HUKUKU İLE İLGİLİ MESELELER

I. BULÛĞ YAŞI.......................................................................................................20
II. KÖLE AZAD EDERKEN KURA ÇEKMEK.......................................................21
III. NİKÂHTA VELÂYET..........................................................................................23
IV. MEHRİN ASGARÎ MİKTARI..............................................................................25
2
V. KÖLELİKTEN ÂZÂDIN MEHİR SAYILMASI.................................................26
VI. ŞER’Î TAHLÎL AMACIYLA NİKÂHLANMAK................................................27
VII. MÜLÂANE SONRASI TARAFLARIN TEKRAR EVLENMELERİ.................29
VIII. NİKÂHTAN ÖNCE YAPILAN TALÂK.............................................................30
IX. DÖRTTEN FAZLA HANIMI OLANIN MÜSLÜMAN OLMASI......................32
X. HAMİLELİK SEBEBİYLE LİÂN........................................................................32
XI. EŞLERDEN BİRİNİN İHTİDÂSI.........................................................................34

İKİNCİ BÖLÜM
BORÇLAR HUKUKU İLE İLGİLİ MESELELER

I. MECLİS MUHAYYERLİĞİ.................................................................................36
II. KÖLEDEKİ KUSURUN TESPİT SÜRESİ..........................................................40
III. AYNI CİNS TAHILIN VERESİYE MÜBÂDELESİ...........................................42
IV. YAŞ HURMA İLE KURU HURMANIN MİKTARLARI EŞİT OLARAK
DEĞİŞTİRİLMESİ................................................................................................42
V. ALTIN VEYA GÜMÜŞLE SÜSLENMİŞ KILICIN SATIŞI..............................45
VI. ARÂYÂ SATIŞI....................................................................................................47
VII. MENFAATTEN MUAYYEN BİR SÜRE YARARLANMA ŞARTIYLA
YAPILAN SATIM SÖZLEŞMESİ.......................................................................50
VIII. KÖLENİN MALIYLA BERABER SATILMASI................................................51
IX. KÖLENİN VELÂ ŞARTIYLA SATILMASI.......................................................52
X. MUZÂRAA ..........................................................................................................53
XI. TİCARET KERVANINI ŞEHRİN DIŞINDA KARŞILAMAK
(TELAKKİ’R-RUKBÂN, TELAKKİ’L-CELEB)................................................56
XII. ŞEHİRLİNİN KÖYLÜ ADINA SATIŞ YAPMASI (BEY’U’L-HÂZIR
Lİ’L-BÂDÎ)...........................................................................................................57
XIII. MUSARRÂTIN SATIŞI........................................................................................59
XIV. DALINDAKİ MEYVENİN OLGUNLAŞMADAN SATILMASI.......................62
XV. REHİNDEN İSTİFADE ETMEK.........................................................................64
A. RÂHİNİN FAYDALANMASI........................................................................64
B. MÜRTEHİNİN FAYDALANMASI...............................................................66
XVI. KÖPEĞİN SATIŞINDAN ELDE EDİLEN GELİR.............................................68
XVII. MÜDEBBER KÖLENİN SATIŞI.........................................................................69
3
XVIII. YETKİSİZ TEMSİLCİNİN HUKUKÎ İŞLEMLERİ............................................70
XIX. VAKFEDİLEN MALDA MALÎ TASARRUF.....................................................71
XX. BULUNTU MAL (LUKATA)..............................................................................74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İBN EBÎ ŞEYBE VE BAZI MUHADDİSLERİN EBÛ HANÎFE’Yİ
TENKİT SEBEPLERİ

I. SOSYAL SEBEPLER...........................................................................................76
A. FARKLI İLMİ GELENEKLERE MENSUP OLMALARI.............................76
B. HADİSLERİN BİR KISMINDAN HABERDAR OLMAMA........................77
II. KAYNAK TELAKKİSİ VE YÖNTEM FARKLILIĞI........................................78
A. HABER-İ VÂHİDİN DEĞERİ........................................................................79
1. Haber-i Vâhidin Kabulü...................................................................................79
a. Haber-i vâhidin Kitab’a arzı......................................................................81
b. Haber-i vâhidin meşhur sünnete arzı.........................................................81
c. Haber-i vâhidin asıllara arzı.......................................................................81
2. Haber-i Vâhidin Bilgi Değeri...........................................................................82
a. Haber-i vâhidin Kitap karşısındaki konumu..............................................83
aa. Haber-i vâhidle nassın tahsîsi.........................................................83
bb. Haber-i vâhidle Kur’ân’a yapılan ziyâde.......................................83
b. Haber-i vâhidin mütevâtir ve meşhur sünnet karşısındaki konumu..........84
c. Haber-i vâhidin kıyas karşısındaki konumu..............................................84
3. Haber-i Vâhidin Amel Bakımından Değeri.....................................................84
a. Râvinin rivâyet ettiği hadise aykırı davranması.........................................85
b. Haber-i vâhidin umûmu’l-belvâ hakkında olması.....................................85
c. Râvisi fakîh olmayan haberin kıyasa ve asıllara aykırılık teşkil etmesi....85
B. MÜRSEL HADİSLERİN DEĞERİ.................................................................86
C. SAHÂBE SÖZ VE UYGULAMASININ DEĞERİ........................................87
D. NESİH TELAKKİSİ........................................................................................87
SONUÇ....................................................................................................................................89
BİBLİYOGRAFYA.................................................................................................................92

4
KISALTMALAR

AÜ : Ankara Üniversitesi
b. : ibn (oğlu)
bk. : bakınız
bsy : basım yeri yok
c. : cilt
c.c. : celle celâlühû
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
Hz. : Hazreti
m. : miladi
md. : madde
Mv. F : el-Mevsûatü’l-Fıkhıyye (Kuveyt)
ra. : radıyallahu anh
r.anhâ : radıyallahu anhâ
s. : sayfa
s.a.s. : sallallâhu aleyhi ve selem
sy. : sayı
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
ter. : tercüme eden
thk. : tahkik eden
tsz. : tarihsiz
v. : vefât tarihi
vb. : ve benzeri
y. : yıl

5
ÖNSÖZ
İslâm hukukunda, farklı meseleler hakkında hüküm verilirken, başvurulması
gereken en önemli iki kaynağın Kitap ve Sünnet olduğunda hiç şüphe yoktur. Bugüne
kadar bunların önemini ve başlıca kaynak oldukları gerçeğini bütün İslâm âlimleri
ittifakla kabul etmiştir. Ancak Kur’ân-ı Kerim’deki ictihada açık ayetlerin delâletleri ve
Sünnet/hadisin yorumlanmasındaki bir takım yöntem farklılıkları günümüze değin
olagelmiştir. Ulema, İslâm hukuku, tefsir ve hadis gibi ilimlerde usuller geliştirmiş,
görüşlerini bu çerçevede şekillendirmiştir. Dolayısıyla nasların yorumlanmasındaki
görüş ayrılıklarını daha doğru bir şekilde anlayabilmek için, görüş sahiplerinin
istinbât/hüküm çıkarma usullerine vâkıf olmanın büyük önemi bulunmaktadır.
Ehl-i Sünnet âlimleri, Sünnet’i anlama ve yorumlamada iki görüş etrafında
toplanmıştır. Bunlar ehl-i re’y ve ehl-i hadis yaklaşımlarıdır. İbn Ebî Şeybe’nin Ebû
Hanîfe’ye Yönelttiği Eleştiriler (Muâmelât Alanında) adlı tezimiz Sünnet’i anlamada
ehl-i re’y ve ehl-i hadis yaklaşımlarını ele alan bir çalışma olarak değerlendirilebilir.
Çalışmamızda, ehl-i re’y ekolünün önemli temsilcilerinden olan Ebû Hanîfe’ye, ehl-i
hadis ekolünün önemli bir temsilcisi durumunda bulunan İbn Ebî Şeybe tarafından
yöneltilen eleştiriler ele alınırken, aynı zamanda ehl-i re’y ve ehl-i hadis arasındaki
kaynak telakkisi ve yorum farklılıklarına da açıklık getirilmeye gayret edilmiştir.
Tezimiz, giriş ve üç ana bölümden meydana gelmektedir. Girişte konunun
mahiyeti ve konuyla ilgili kaynaklar belirtildikten sonra, İbn Ebî Şeybe’nin Ebû
Hanîfe’ye eleştiride bulunduğu konuların tamamı sıralanmıştır. Ayrıca Ebû Hanîfe’nin
fıkhî hükümlerinde hadise yaklaşımı hakkında da kısa bilgiler verilmiştir. Çalışmamızı,
İbn Ebî Şeybe’nin muâmelât alanındaki eleştirilerine hasrettiğimiz için, ibâdât ve ceza
hukuku alanına dâhil olan konulara değinilmemiştir. Bu bağlamda, birinci bölümde
şahıs ve aile hukuku, ikinci bölümde borçlar hukuku alanındaki meseleler incelenmiştir.
Üçüncü bölümde ise, özelde Ebû Hanîfe ve İbn Ebî Şeybe, genelde ise ehl-i rey ve ehl-i
hadis ekolleri arasında vaki olan görüş ayrılıklarının sosyal ve metodolojik sebepleri
tespit edilmiş ve incelenmiştir. Konular incelenirken, öncelikle İbn Ebî Şeybe’nin
görüşü ve Ebû Hanîfe’ye itiraz ettiği noktaya, daha sonra da ulemanın konuyla ilgili
6
görüşlerine ve delillerine yer verilmiştir. Ebû Hanîfe’nin görüşü ise konunun akışına
göre ifade edilmiş ve ulaşabildiğimiz delilleri zikredilmiştir.
Çalışmamızın bu hale gelmesinde büyük katkıları bulunan, gerek konu seçimi
gerekse son şeklini almasına kadar olan aşamalarda her türlü desteği sağlayan danışman
hocam Doç. Dr. Halit Çalış’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca bu çalışmanın, ilmi
araştırmalar hususunda ufkumun açılması için bir vesile olmasını yüce Mevlâ’dan niyaz
ederim.

Mücahit KÜÇÜKSARI
KONYA 2007

7
GİRİŞ
KONU, KAYNAKLAR, YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR,
EBÛ HANÎFE VE İBN EBÎ ŞEYBE’NİN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ,
ESERLERİ, İBN EBÎ ŞEYBE’NİN EBÛ HANÎFE’YE İTİRAZDA BULUNDUĞU
HUSUSLAR

I. KONU, KAYNAKLAR, YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR
A. KONU
Çalışmamızda ehl-i re’y ve ehl-i hadis ekollerinin önemli temsilcileri olan İbn
Ebî Şeybe (v. 235/849) ile Ebû Hanîfe (v. 150/767) arasında cereyan eden ihtilaflar ele
alınmıştır. Günümüzde de halen etkisini sürdüren bu iki ekolün zaman zaman, kendi
imamlarını kayıtsız-şartsız savunan ve karşı tarafa bazı ithamlarda bulunan taraftarları
olmuştur.
Ehl-i re’yin önemli temsilcilerinden Ebû Hanîfe naslara yaklaşımı, olaylara
bakış açısı ve verdiği hükümler ile dikkatleri üzerine çekmiş, bazıları tarafından ilgi ve
hayranlıkla takip edilmiş, bazıları tarafından da eleştiri oklarının odak noktasına
getirilmiştir. Onun hakkında yapılan bu tartışmalar son devirlere kadar varlığını
sürdürmüştür.
Bu tartışmalara yer veren kaynaklar incelendiğinde, gerek onu medih gerekse
yermede aşırıya kaçanların olduğu müşâhede edilmektedir. Bu çerçevede Ebû
Hanîfe’nin ilmi kişiliğini bırakıp, güvenilir birisi olmadığına, bidatçi olduğuna
varıncaya kadar şahsiyeti ile ilgili iddialar ortaya atılmıştır.1 Ancak ehl-i hadis
temsilcilerinden olan İbn Ebî Şeybe bu tarz yaklaşımlardan uzak kalmış, sadece ilmî
açıdan eleştirilerde bulunmuş, hatta Ebû Hanîfe’nin rivâyetlerine Musannef’inde yer
vermiştir. Bunun yanı sıra Ebû Hanîfe’nin hadisçi kimliğine yönelik tutarsız ithamlarda
bulunmamıştır. Bu açıdan, İbn Ebî Şeybe’nin Ebû Hanîfe’ye, özellikle fıkhî görüşleri
itibariyle yönelttiği eleştirileri bilimsel bir tahlile tabi tutmanın, Ebû Hanîfe’nin kaynak
telakkisi ve özellikle de hadislere yaklaşımı hususunda net bir fikir edinebilme
açısından önemli olduğunu düşünüyoruz. Ayrıca özelde İbn Ebî Şeybe ve Ebû
Hanîfe’nin görüşlerinde mevcut olan ihtilafların, genelde ehl-i re’y ve ehl-i hadis

1 Ebû Zehre, Ebû Hanîfe, s. 7
8
arasındaki yaklaşım ve yorum farklılıklarının görülmesine de yardımcı olacağı
kanaatindeyiz.

B. KAYNAKLAR
Konumuzu doğrudan ele alan çalışmalar olduğu gibi dolaylı olarak konumuzla
ilgili olan ve kendilerinden istifâde ettiğimiz kaynaklar da mevcuttur. Bu bakımdan
konumuzla ilgili kaynakları, doğrudan konuyla ilgili eserler ve konuya kısmen yer veren
eserler olmak üzere iki başlık altında zikredebiliriz.

1. Konuyla Doğrudan İlgili Kaynaklar
İbn Ebî Şeybe’nin Ebû Hanîye yönelttiği eleştirileri doğrudan ele alan eserlerden
tespit ettiklerimizin bazısı günümüze kadar ulaşamamış, bazısı farklı kütüphanelerde
yazma halinde bulunmakta, diğer bir kısım ise ise basılmış olup elimizde mevcuttur.
İbn Ebî Şeybe’nin itirazlarına cevap veren dolayısıyla da konuyla ilgili ilk eseri
yazan Hanefî ulemâsından Muhyiddîn Abdülkâdir el-Kureşî (v. 775/1374)’dir.
Kevserî’nin zikrettiğine göre Kureşî, ed-Dürerü’l-münîfe fi’r-reddi alâ İbn Ebî Şeybe
ani’l-İmâm Ebî Hanîfe adlı eserinde konuya geniş olarak yer vermiş ve İbn Ebî
Şeybe’nin bütün itirazlarını teker teker cevaplandırmıştır.2 Ancak eserin günümüze
ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
Konuyu doğrudan ele alan ikinci eser Hanefî fakîhlerden Kâsım b. Kutluboğa (v.
879/1475) tarafından telif edilen el-Ecvibe an i‘tirâzâti İbn Ebî Şeybe alâ Ebî Hanîfe
adlı çalışmadır. Bu eserin Bağdat Mektebetü’l-Evkâf Kütüphanesi hadis bölümünde el-
Emâli ala’l-Müsned isimli bir kitapla aynı ciltte bulunduğu zikredilmektedir.3
M. Zâhid el-Kevserî’nin kaleme aldığı en-Nüketü’t-tarîfe fi’t-tehaddüsi an
rudûdi İbn Ebî Şeybe alâ Ebî Hanîfe adlı eser konumuzu doğrudan ele alan bir başka
kaynaktır. Bu eser matbû olup elimizde mevcut olan kaynaklardandır.
Son olarak Atawuxi Jiaerfu tarafından İstanbul’da 2002 yılında Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Hadis
Bilim Dalı’nda İbn Ebî Şeybe’nin Ebû Hanîfe’ye İtirazları adlı doktora tezi, İsmail
Hakkı Ünal’ın İmam Ebu Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis
Metodu adlı çalışması ve Zekeriya Güler tarafından kaleme alınan Münakaşalar ve

2 Kevserî, Nüket, s. 6
3 Hârisî, Mekânetü’l-imâm Ebî Hanîfe beyne’l-muhaddisîn, s. 509
9
İhtilâf Sebepleri isimli eser de konumuzu doğrudan ilgilendiren ve oldukça istifade
ettiğimiz çalışmalardandır. Atawuxi Jiaerfu tarafından çalışılan İbn Ebî Şeybe’nin Ebû
Hanîfe’ye İtirazları adlı doktora tezinden farklı olarak biz İbn Ebî Şeybe’nin itirazda
bulunduğu konularla ilgili meselelerde mezheplerin görüşlerini ve delillerini tafsilatlı
olarak verdik. Buradan yola çıkarak da eleştirilerin haklılık payını tespit etmeye gayret
gösterdik.

2. Konuya Kısmen Yer Veren Kaynaklar
Bu eserlerin sayısı oldukça fazladır. Biz burada sadece en çok faydalandığımız
kaynakları zikretmekle yetineceğiz.
Ebû Yûsûf’un (v. 182/798) er-Redd alâ Siyeri’l-Evzâî, Muhammed b. el-Hasen
eş-Şeybânî’nin (v. 189/805) el-Hucce, İmam Şâfiî’nin (v. 204/820) el-Ümm, Tahâvî’nin
(v. 321/933) Şerhu Me‘âni’l-âsâr ve Şerhu Müşkili’l-âsâr, Ebû Bekir el-Cessâs’ın (v.
370/981) Ahkâmü’l-Kur’ân, Serahsî’nin (v. 490/1097) el-Mebsût, İbnü’l Kayyım’ın (v.
751/1350) İ‘lâmü’l-muvakkı‘în, Şevkânî’nin (v. 1250/1834) Neylü’l-evtâr adlı eserleri
çokça başvurduğumuz kaynaklardandır.
Bunların dışında Alâuddîn el-Kâsânî’nin (v. 587/1191) Bedâyi‘u’s-sanâi‘, Ali b.
Ebî Bekir el-Merğînânî’nin (v. 593/1197) el-Hidâye, İbn Rüşd’ün (v. 595/1199)
Bidâyetü’l-müctehid, İbn Kudâme’nin (v. 620/1223) el-Muğnî adlı fıkıh eserleri;
Abdullah b. Yûsûf ez-Zeylaî’nin (v. 762/1361) Nasbu’r-râye ve San‘ânî’nin (v.
852/1448) Sübülü’s-selâm gibi hadis tahrici ve ahkâm hadislerinin analizini konu
edinen eserleri ile, başta Kütüb-i Sitte, İmam Mâlik (v. 179/795)’in Muvattâ’ı, Ahmed b.
Hanbel (v. 241/855)’in Müsned’i ve Dârimî’nin Sünen’inden oluşan dokuz kitap olmak
üzere, bunların şerhlerinden Nevevî’nin (v. 676/1278) el-Minhâc fî şerh-i Sahîhi
Müslim, İbn Hâcer’in (v. 852/1448) Fethu’l-Bârî, Aynî’nin (v. 855/1451) Umdetü’l-
kârî, Azîmâbâdî’nin, (v. 1322/1904) Avnü’l-Ma‘bûd gibi muteber şerh kitapları da
konumuzun en önemli kaynaklarını oluşturmuştur.

C. YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR
İlmî araştırmaların objektif olması ilkesine dayanarak, tezimizde her şeyden
önce herhangi bir tarafın savunucusu konumunda olmaktan uzak durmaya çalışacağız.
İbn Ebî Şeybe’nin eleştirilerde bulunduğu konulardan ibadetler ve ceza hukukuna dair
olanlar incelememizin dışında olup, muâmelât alanına girenleri, aşırı derecede ayrıntıya
10