ibn arabî'de mistik sembolizm

268 Pages·2007·2.25 MB·Turkish

TT..CC..
SSEELLÇÇUUKK ÜÜNNİİVVEERRSSİİTTEESSİİ
SSOOSSYYAALL BBİİLLİİMMLLEERR EENNSSTTİİTTÜÜSSÜÜ
FFEELLSSEEFFEE VVEE DDİİNN BBİİLLİİMMLLEERRİİ AANNAABBİİLLİİMM DDAALLII
İİSSLLAAMM FFEELLSSEEFFEESSİİ BBİİLLİİMM DDAALLII

İİBBNN AARRAABBÎÎ’’DDEE MMİİSSTTİİKK SSEEMMBBOOLLİİZZMM

DDOOKKTTOORRAA TTEEZZİİ

DDAANNIIŞŞMMAANN
DDooçç.. DDrr.. ŞŞaahhiinn FFİİLLİİZZ

HHAAZZIIRRLLAAYYAANN
TTaahhiirr UULLUUÇÇ

KKOONNYYAA––22000055
BBUU TTEEZZ,, TTÜÜRRKKİİYYEE BBİİLLİİMMLLEERR AAKKAADDEEMMİİSSİİ’’NNİİNN ““SSOOSSYYAALL BBİİLLİİMMLLEERRDDEE
YYUURRTTİİÇÇİİ––YYUURRTTDDIIŞŞII BBÜÜTTÜÜNNLLEEŞŞTTİİRRİİLLMMİİŞŞ DDOOKKTTOORRAA BBUURRSS PPRROOGGRRAAMMII””
KKAAPPSSAAMMIINNDDAA DDEESSTTEEKKLLEENNMMİİŞŞTTİİRR..
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR
ÖNSÖZ
GİRİŞ
1. MİSTİSİZMİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ..............................................................................................................................- 1 -
1.1. Mistisizmin Tanım ve Tarihi...................................................................................................................................................- 1 -
1.2. Mistisizm-Din İlişkisi..............................................................................................................................................................- 6 -
1.3. Mistisizm-Tasavvuf İlişkisi...................................................................................................................................................- 10 -
1.4. Mistik Tecrübenin İfadesi.....................................................................................................................................................- 15 -
2. SEMBOLÜN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ..............................................................................................................................- 22 -
2.1. Sembol-İşaret İlişkisi.............................................................................................................................................................- 31 -
2.2. Sembol, Allegori ve Metafor Arasındaki İlişki....................................................................................................................- 34 -
3. DİNÎ SEMBOLİZM.......................................................................................................................................................................- 37 -
4. İBN ARABÎ’NİN MİSTİK ŞAHSİYETİ......................................................................................................................................- 39 -
5. İBN ARABÎ’NİN DİL STRATEJİSİ............................................................................................................................................- 51 -
6. FELSEFE-TASAVVUF İLİŞKİSİ................................................................................................................................................- 64 -
7. İBN ARABÎ’NİN VARLIK FELSEFESİ.....................................................................................................................................- 66 -
BİRİNCİ BÖLÜM
AYNA SEMBOLİZMİ
1. AYNA SEMBOLİZMİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ......................................................................................................- 76 -
2. İBN ARABÎ FELSEFESİNDE AYNA SEMBOLİZMİ.............................................................................................................- 88 -
2.1. Tanrı-Âlem İlişkisi.................................................................................................................................................................- 88 -
2.2. İnsân-ı Kâmil.......................................................................................................................................................................- 100 -
2.3. İnsanın Fiilleri.....................................................................................................................................................................- 108 -
2.4. Berzah, Hayâl, ‘Amâ (Bulut)..............................................................................................................................................- 114 -
2.5. Kalp......................................................................................................................................................................................- 127 -
İKİNCİ BÖLÜM
HARF SEMBOLİZMİ
1. HARF SEMBOLİZMİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ.....................................................................................................- 137 -
2. İBN ARABÎ FELSEFESİNDE HARF SEMBOLİZMİ...........................................................................................................- 143 -
2.1. Fonetik Harfler....................................................................................................................................................................- 143 -
2.1.1. Varlık Felsefesi..........................................................................................................................................................- 145 -
2.1.2. Harflerin Sıfatları ve Varoluşsal Karşılıkları...........................................................................................................- 149 -
2.1.3. Yaratma ve Konuşma................................................................................................................................................- 158 -
2.2. Alfabetik Harfler.................................................................................................................................................................- 161 -
2.2.1. Varlık Mertebeleri......................................................................................................................................................- 165 -
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
IŞIK SEMBOLİZMİ
1. IŞIK SEMBOLİZMİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ.........................................................................................................- 184 -
2.İBN ARABİ FELSEFESİNDE IŞIK SEMBOLİZMİ................................................................................................................- 199 -
2.1. Varlık Felsefesi....................................................................................................................................................................- 199 -
2.2. Tanrı-Âlem İlişkisi...............................................................................................................................................................- 206 -
2.3. Sudûr Nazariyesi.................................................................................................................................................................- 211 -
2.4. Mümkünlerin Statüsü..........................................................................................................................................................- 217 -
2.5. Bilgi Felsefesi......................................................................................................................................................................- 224 -
2.6. Ruh ve Nefis.........................................................................................................................................................................- 232 -
SONUÇ..................................................................................................................................................................................................- 240 -
BİBLİYOGRAFYA.............................................................................................................................................................246
I
KISALTMALAR

Bkz. Bakınız
çvr. Çeviren
Ed. Editör
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
krş. Karşılaştırınız
s. Sayfa
tsz. Tarihsiz
vd. Ve devamı
II
ÖNSÖZ

Muhyiddîn İbn Arabî, daha hayatta iken eserleri ve fikirleri ile dikkatleri üzerine
çekmiş önemli bir sûfî düşünürdür. Tasavvufî hayatla oldukça erken bir yaşta tanışan ve
diğer sûfîlerin çoğu kez uzun riyazetler sonucu elde ettiği tecrübe ve bilgilere doğuştan
sahip olduğu mistik kabiliyeti sayesinde çok kısa zamanda ulaşan İbn Arabî, mistik
mizacına ek olarak parlak bir zihne ve geniş bir hayâl gücüne sahiptir. O, entelektüel
kabiliyetini zamanının önde gelen âlimlerinden klasik dinî ilimler tahsil ederek ve mistik
yeteneklerini de pek çok şeyhle sohbet ederek geliştirmiştir.
İbn Arabî Endülüs’ten başlayarak, Türkistan bölgesi hariç, neredeyse bütün İslam
ülkelerini gezmiş; Arabî, Kuzey Afrika, Arabistan, Mısır, Anadolu ve Suriye gibi
bölgelerin en önemli dinî ve kültürel merkezlerinde kalmış; ilim, fikir ve tasavvuf adamları
ile etkileşimde bulunmuştur. Başlangıcı da, kendi iddiasına göre, ilâhî bir işaretle olan ve
hayat boyu süren bu ilmî ve tasavvufî seyahatler, onun fikrî ve tasavvufî gelişimine katkıda
bulunduğu gibi, sürekli olarak düzelttiği ve mükemmelleştirdiği tasavvufî-felsefî
öğretilerine yaymasına imkân sağlamıştır.
Bir ömür boyu süren mistik ve entelektüel çabalarının ürünlerini diğer insanlarla
paylaşmakta cömert davranan İbn Arabî, birkaç sayfalık risaleciklerden el-Fütûhâtu’l-
Mekkiyye gibi dev eserlere uzanan beş yüze yakın eser telif etmiştir. Sanki o, tecrübe
etmek, düşünmek ve de yazmak için dünyaya gelmiştir. İlmî genişliği, tasavvufî derinliği,
fikrî keskinliği, hayal gücünün enginliği ve edebî dehası ile İbn Arabî, İslam tasavvuf ve
fikir geleneğinde ‘Şeyh-i Ekber’ (En Büyük Şeyh) lakabı ile bilinir olmuştur.
İbn Arabî, yaşarken ve öldükten sonra her dönemde ve her anlamda, müspet veya
menfî, merkezde yer almış ve gündemde kalmış bir şahsiyettir. Yani, doğru bir ‘Şeyh-i
Ekber’ portresi çizmek için, merkezdelik ve öndelik karakteristiği bu portrenin en hâkim
rengi ve en kalın çizgileri olmalıdır. Onun eserleri, sağlığında bile, döneminin önde gelen
III
ilim ve fikir adamlarının ilgisini cezbetmiştir. Şeyh’e olan bu ilgi tarihsel süreçte bir takım
sektelere uğramakla birlikte, gücünden ve canlılığından bir şey yitirmemiştir.
Bu ilgi, modern zamanlara gelindiğinde katlanarak devam etmiştir. Diyebiliriz ki,
geçen yüzyıl, İbn Arabî düşüncesi için bir rönesans niteliğinde olmuştur. Onun irili ufaklı
bütün eserlerinin envanteri çıkarılmış; el-Fütûhâtu’l-Mekkiyye ve Fusûsu’l-Hikem başta
olmak üzere eserleri tahkik edilerek basılmıştır. İbn Arabî’nin eserlerini yazdığı Arapça’da,
yine Türkçe ve Farsça gibi diğer iki önemli İslam dilinde onun hakkında biyografik ve
monografik eserler telif edilmiş; eserleri son iki dile tercüme edilmiştir. Aynı ilgi Batı
dünyasında da yaşanmış; Şeyh’in eserleri, başta İngilizce ve Fransızca olmak üzere Avrupa
dillerine çevrilmiş, hakkında ciddi araştırmalar yapılmıştır.
Düşünüre olan klasik ve modern, Doğulu ve Batılı ilgiden önemce aşağı kalmayacak
bir başka konu ise, onun eserlerinin anlaşılmasında ve felsefî teknikler kullanılarak teşrih
ve tahlil edilmesinde yaşanan sıkıntıdır. İbn Arabî’nin eserlerini ve fikirlerini anlama
zorluğu, ilk olarak onun çağdaşlarında ve hatta müridlerinde görülmeye başlamış,
Ortaçağlar boyunca devam etmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır. Modern zamanlarda
yazılan genel İslam düşüncesi alanındaki eserlerde ve özelde İbn Arabî ile ilgili
çalışmalarda bu anlama ve ifade etme sorunu şu veya bu şekilde hep kendini göstermiştir.
Bu sıkıntının temelinde ise ilk olarak, Şeyh’in düşünce sisteminin mistik tabiatından
kaynaklanan zorluğu yatmaktadır.
İbn Arabî, ‘vahdet-i vücûd’ olarak bilinen felsefesini tek bir eserinde sistemli bir
biçimde değil, dağınık olarak, kısa işaretlerle ve çoğu zaman sembollerle anlatmıştır. O, bu
yolu kendisinin bilinçli olarak seçtiği ve geliştirdiği bir strateji olarak betimlemektedir.
Amatör bir İbn Arabî okuyucusu veya vahdet-i vücûd düşüncesinin belli bir yönünü
araştıran bir akademisyen, Şeyh’in belli başlı eserlerini okumak meşakkatini göze alabilir
ve bunun sonucunda önce onun düşünce ve terminolojisine yakınlık kazanır, sonra da ne
demek istediğini belli bir derecede anlayabilir. Fakat bu, işin sadece bir boyutudur. Diğer
boyutu ise, en az anlamak kadar müşkül olan, Şeyh’in düşüncesini açıklamak ve ifade
etmektir.
İbn Arabî, düşüncesini kavramsal bir dille felsefî bir formülasyon halinde ortaya
koymamış; tefsir ve fıkıhla ilgili konular, tasavvufî haller ve makamlar, kozmoloji,
anjeloloji ve Kutuplar hiyerarşisi gibi pek çok konu arasına serpiştirmiştir. Yine o, doğal
IV
olarak felsefesini anlatırken, bu alan ve konuların dil ve terminolojisini kullanmıştır. Fakat
Şeyh, bu dil ve terminolojiyi olduğu gibi almamış, onları kendi mistik felsefesini taşıyacak
uygun bir yapıya, yani sembollere, dönüştürdükten sonra kullanmıştır. Bu dilin, anlama
sırasında bir problem oluşturduğu kabul edilecek olursa, şüphesiz bu problem açıklama ve
ifade etme sürecinde daha da büyümektedir. Çünkü tasavvufî tecrübesine olan doğrudan
ilişkisi sebebiyle zaten zor olan bir düşünce, sembolik ortama aktarılmakla daha da
çetrefilleşmiştir. Dolayısıyla bu felsefeyi, bütün bir karakterini korumak şartıyla, kendi
sembolik-dilsel ortamından kopararak kavramsal dil içinde yeniden formüle etmek
neredeyse imkânsız olmaktadır. Çünkü Şeyh’in kullandığı dilde, basit ve yapay metaforik
dilin aksine, ‘zarf’ ve ‘mazruf’ birbiriyle ayrılmaz biçimde kaynaşmış ve bütünleşmiştir.
Bu durumda Şeyh’in felsefesi nasıl anlaşılacak ve ‘açıklanacak’tır? Bize göre bu iş,
İbn Arabî’nin felsefesi ve dili üzerinde yapılacak eşzamanlı bir çalışma ile
gerçekleştirilebilecektir. Bu çalışmanın amacı da, işte bu zarf ve mazrufu birini diğeri
adına feda etmeden açıklamaktır.
Bu çalışmamızda, Şeyh’in felsefesini açıklarken en sık biçimde müracaat ettiği üç
sembol üzerinde durduk. Bunlar; ‘ayna’, ‘harf’ ve ‘ışık’ sembolleridir. Bu üçünü, ‘metafor’
veya ‘allegori’ değil ‘sembol’, çalışmamızı da ‘İbn Arabî’de Mistik Sembolizm’ olarak
isimlendirişimizin nedeni, İbn Arabî’nin düşüncesi ile dili arasındaki bu güçlü bağdır. Bir
başka deyişle, nasıl ki sembollerle sembolize ettikleri hakikatler arasında doğal ve
ayrılmaz bir ilişki varsa, yine sembollerin dile getirdiği hakikatler kavramsal dille
açıklanamıyorsa, İbn Arabî’nin düşüncesi ile kullandığı sembolik dil arasındaki ilişki göz
önünde bulundurulmadan onun fikirleri tam olarak anlaşılamaz ve açıklanamaz.
Bu çalışmada dayandığımız temel kaynak el-Fütûhâtu’l-Mekkiyye’dir. Çünkü
Fütûhât, İbn Arabî’nin felsefesini en ayrıntılı biçimde işlediği ve en hacimli eseridir.
Dahası, bu üç sembol bu eserde çok sık ve geniş biçimde kullanılmıştır. Fütûhât’ın İbn
Arabî düşüncesi ile ilgili olarak yapılan Türkçe çalışmalarda anlaşılabilir sebeplerden
dolayı hak ettiği ilgiyi görememesi, bu eser üzerinde yoğunlaşmamızın bir başka sebebidir.
Çalışmamız giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte, sonraki bölümlerde
sıkça kullanacağımız temel terimleri ele almaya çalıştık. ‘Mistisizm’ sözcüğünün literal ve
terminolojik anlamı, tarihsel gelişimi, mistik tecrübenin ifadesi sorunu ve mistisizm-
tasavvuf ilişkisi üzerinde durmaya çalıştık. Daha sonra ‘sembol’ terimini ve sembolle
V
ilişkili olan işaret, metafor ve allegori terimlerini ele almaya çalıştık. İbn Arabî’nin mistik
şahsiyetinin belirginleşmesi için onun birkaç tasavvufî tecrübesinden bahsettik. Bu
tecrübelerin, eserlerinde kullandığı dil ve üslup üzerindeki etkisini göstermeye gayret ettik.
İbn Arabî’nin ‘işaret ilmi’ olarak isimlendirdiği fenomenle sembolizm arasındaki ilişkiyi
göstermeye çalıştık. Son olarak İbn Arabî’nin felsefesinden anahatlarıyla bahsettik.
Birinci bölümde ‘ayna sembolizmi’ni incelemeye çalıştık. İbn Arabî’ye gelinceye
kadar aynanın dinî ve mistik geleneklerdeki kullanım seyrinden bahsettik. Daha sonra İbn
Arabî’nin yaratma, Tanrı-âlem ilişkisi, mümkünlerin statüsü ve insân-ı kâmil gibi ayna
sembolüne dayanarak anlattığı konuları inceledik.
İkinci bölümde ‘harf sembolizm’ini incelenmeye, harflerin dinî ve mistik
geleneklerde taşıdığı anlamlardan bahsetmeye çalıştık. Sonra İbn Arabî’nin, harflerin ve
kelimelerin oluşumu ile varlıkların oluşumu arasında kurduğu ilişkiyi incelemeye çalıştık.
Son olarak varoluşsal mertebelerle harfler arasında kurulan benzerlik üzerinde durmaya
çalıştık.
Üçüncü bölümde ‘ışık sembolizmi’ni tahlil etmeye, ışığın felsefî ve tasavvufî
gelenekteki kullanımını ele almaya çalıştık. Sonra İbn Arabî’nin ışıkla varoluş arasında
kurduğu ilişki üzerinde durduk. Işık sembolizminin Tanrı-âlem ilişkisi, sudûr nazariyesi,
mümkünlerin statüsü ve psikoloji konularındaki kullanımlarını incelemeye çalıştık.
Sonuç bölümünde, İbn Arabî’nin düşüncesi ile dili arasındaki ilişkiye dair genel bir
değerlendirme yaptık.
Bu çalışma süresince pek çok kişi ve kurumdan yardım aldım. Onların her birine
olan şükran duygularım sözle ifade edilemeyecek kadar büyüktür. İlk olarak bu çalışmayı
Yurtiçi Yurtdışı Bütünleştirilmiş Doktora Burs Programı (BDBP) projesi olarak kabul eden
ve bu program doğrultusunda Hartford Seminary’de (ABD) araştırmalarda bulunduğum
yedi ay boyunca beni cömertçe destekleyen Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA)’ne
teşekkürlerimi sunarım. Hartford Seminary’de danışmanlığımı üstlenen ve hiçbir yardımı
esirgemeyen sayın Professor Ibrahim M. ABU-RABI beye ve ailesine olan şükran borcum
sözle geçiştirilemeyecek kadar büyüktür.
Doktora danışmanım sayın Doç.Dr. Şahin FİLİZ beye en derin şükranlarımı sunarım.
Ona, bu çalışmayı pek çok kez okuması ve düzeltmesi yanında, keskin anlayış ve
kavrayışını da benimle paylaşmak inceliğinde bulunmasından ötürü teşekkürlerimi sunmak
VI
benim için bir zevktir. Sayın Prof.Dr. Mehmet AYDIN beyin bu çalışmanın her
aşamasında payı vardır. Bu yüzden kendilerine olan şükrân hislerim hudutsuzdur. Sayın
Prof.Dr. Hüsamettin ERDEM beye zengin kütüphanesinden ve eleştirel bakış açısından
yararlanmama izin verdiği için şükranlarımı sunarım. Çalışma süresince hep diyalog içinde
olduğum ve İbn Arabî düşüncesi hakkındaki engin bilgi ve anlayışını istifademe sunan
sayın Doç.Dr. Dilaver GÜRER beye müteşekkirim. İbn Arabî’nin kozmoloji nazariyesini
anlamakta sıkıntı yaşadığım anlarda yardımına başvurduğum sayın Yrd.Doç.Dr. İsmail
TAŞ beye de teşekkür etmeliyim. Son olarak metinlerin çözümünde Arapça’ya olan derin
vukûfiyetini ve güler yüzünü hazır bulduğum sayın Yrd.Doç.Dr. Seyyit BAHÇIVAN beye
müteşekkirim.

Tahir ULUÇ
Konya–2005
VII
GİRİŞ

1. MİSTİSİZMİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ
Günlük konuşmalardan en ciddî fikrî yazılara kadar konuşmacının veya yazarın
hakikatini tam olarak anlayamadığı veya yeterince dile getiremediği herhangi bir şey
hakkında çoğu kez ‘çok’ pekiştime edatı eşliğinde ‘mistik’ sıfatını kullandığına hepimiz
şahit olmuşuzdur. Bu terim, hayrete ve dehşete düşüren bir tabiat olayının tasvirinden
bireyin yaşamış olduğu derin ve karmaşık duyguların tavsifine kadar uzanan çok geniş bir
anlam yelpazesinde kullanılmaktadır. Bu yüzden mistik kelimesi, günlük hayatın dışında
ve ötesinde olan veya öyle olduğu farz edilen, bu özelliğinden dolayı karşı karşıya kalanın
kendisinin anlamak ve başkalarına açıklamakta güçlük çektiği her türlü esrarengiz olgu,
olay, durum ve fikir hakkında kullanılır olmuştur.
Tıpkı diğer terimler gibi kullanıldığı anlam ve bağlamın genişlemesine paralel olarak
mistisizm terimi de semantik derinlik ve kesinliğinden çok şey kaybetmiştir. Bu yüzden bir
okuyucu veya dinleyicinin bu terimi kullanan yazar veya konuşmacıdan onunla tam olarak
ne kasdettiğini sormaya hakkı vardır.
1.1. Mistisizmin Tanım ve Tarihi
Mistisizm teriminin kullanıldığı ve bizi asıl ilgilendiren bağlamlardan birisi de
bireyin Yüce Hakikat’ın doğrudan şuuru ile neticelenen yoğun ve akıl üstü duygusal
tecrübesidir. W. R. Inge’in (ö. 1954) 1899’da mistisizme ilişkin yirmi beş tanım sıralayışı1
bu terimle ilgili olarak –oldukça spesifik bir alanda kullanıldığında bile- anlamlı ve
kapsayıcı bir tanıma ulaşmanın zorluğuna işaret etmektedir. Mistisizmin kapsamlı ve
anlamlı bir tanımının yapılmasında karşılaşılan güçlüğün iki temel sebebi vardır:
1. ‘Mistisizm’ kelimesinin modern terminolojik anlamı ile kök anlamı arasında
tatmin edici bir bağın kurulamayışı.
2. Terimin, Eski Yunan’dan başlayarak günümüze ulaşıncaya değin köklü bir
semantik dönüşüme uğraması.

1 Louis Dupré, “Mysticism”, The Encyclopedia of Religion, Ed. Mircae Eliade, MacMillan Publishing
Company, New York 1987, X/245.
- 1 -