İ S f AI BOL KAD i LIG i İ Z AHL i TAB LlL İ

496 Pages·2006·24.78 MB·Turkish

İ. 0..808'81 Bilimler Bl1stiitfsU
İkti11at FakUltes1
~ur.t İktisat Tarihi Ana Ill:tm Dalı
ıı. il A B :il U T };) ÖN B- II İ ıı ii .A İ T
İ S f AI B O L K AD i LIG i
ı 54 li o L U F.li Jıi A i il B F !f B R İt-N İ i
İ Z AH L i TAB LlL İ
(YUkaek Lisans Tez1)
Hqırıaı~ fez DMı.aıu
İRFAI KtlÇfjKKÖY Doç.Dr. RUSatİl ÖZDıdBR
T. C.
Yiikseköğretim Kurull1
lSTAIBUL J)O~tasYOD
Merketii
1987
iCUDBKİLE
4
Öne6z
1.BöLt»: Gmİş 6-22
ı
Kadı D.fterıeri
e
~.r i"e Sicillermin J)ulWldu~ Yerıer
t
Şer'iyy. Siciıı.ri İle İıgU1 çaııvmalar 10
Kadı Sicillerind. Fermanlar 10
FermU ıı
Fermarı Ket1ılleriıı1Jı Yap18ı 12
14
ıı.Kabın'
ll. ııabmut D....-r1 Glarıarı ıı
Sır, İsyaıu ıa
11ora i a,anı .,. Y__ »-..,.-ıe'aiA ltlU'tıa1.0" 16
Navar:w Olayı ıa
OsmaD1ı-Rus SR7aın. 19
ll. Jlabmut De'7rd. Yenlli.k1eri' 20
11.BÖLÜM:ASKBRİ ALANDA yutLİKLBR 21-32
Sekban-ı Cedid 2ı
Bşkinci Oca~ı 24
Yeniçeri Ocağının Kaldırılıvı 25
Asaklr-i Maıısureııu Kuruluşu 29
Tıbhane ve Cerraunane 3ı
Asker! Katipıer Metiebi 32
Mekteb-i Ulum-i Harbiyye 32
Muzika-i Humayb 32
III •BÖttllıl :Slvil Alanlardaki yenilikler ve İlgili Ferm. 33-42
Yeniıeşmenin Sınırı 34
KUltUr ve Ili.~:im Aıanında Yenilikler 35
DevIei Kuruı'uo"ı,'arı Alasında yenilikler 36
,.,.~ ~
osr
S al Alanda Yenil ikI er 31
Haft::ı T"':~ili 39
liUfus SaY'ımı 39
"
Ikonomik Alanda Yenilikler 41
Yenilikierill ~koııomik Sonuçları 41
VI). BÖLtbil :Bkonaııi-k Konulardaki F,ermanlar 43-74
Para İle İlgili Fermanlar '. 44
Kal pazanlarlm MUcadele 46
Para Ayarlama.ları 48
liarhla İlg11i j'ermanıar 50
Bt Nernı 52
Sut Narnı 54
Çaıışan1arın Na.bb.ları 54
buğday-Un- Ekmek 65
Kereste Narhı 57
İntisap Fermanları 58
Avarız Fermanları 63
Bamalların Kefalete Bağlanması 65
Mukataa İle İlgili Fermanlar 67
Ticaretle. İlgili Fermanlar 69
Sokakların Tei:.iz:t<J:. n: tle İlgili Fermanlan 72
Yangınıara Karşı Tedbirler 73
VesikalarınMuntasar Fihristi 75
Vesikal arın i(onulara gCSre Tasnifi 88
Bib1110ğrafya 90
92-497
154 solu Ferman v.fteri lietni
•
ÖNSÖZ
İncelememize esas olan İstanbul Kadılı~ı 154 nolu Ferman Defteri,
1 Zilkade 1237 (20 Temmuz 1822)-25 Şaban 1246 (24 Ocak l8~l) tarihleri
arasında bulunan on yıla yakın bir zamanı içine almaktadır. Bu dönem~
otuzbir yıl süren II.Mahmut iktidarının içte ve dişta hareketli geçen
bölümünü oluşturmaktadır.
96 varaktan oluşan defterde, 239 vesika bulunmaktadır. Bunların
190 adedi ferman, 24 adedi ilmühabe~geri kalan 25 adet vesika da berat,
huccet ve arzuhaldır. Genelolarak fermanl,arın kaydına hasretildi~i için
rı evarnir defteri " ismi verilmektedir.
19x53 cm. ebadında olan defterin yazı ebadı 16x51 cm.dir.Sırtı
eskimiş meşin, yüzü ebrulu, mukavva cildlidir. Şirazesi bozul~lştur.
Bütün kadı defterlerinde kullanılan tatlık yazısı, bu defterde de kul
lanılmıştır. Okunaklı yazıların yanında, okunması oldukça zor talik
.kırması yazılar da bulunmaktadır.
lncelememizde.J11 İstanbul Kadılı~ı 154 nolu Ferman Defteri ır
ışı~ında)II.Hahmutdevrine yaklaşım sa~nanmaya çalışılmıştır. B1) iöne.
rrfin genel bir incelemesi de~ildir. Defterin asıl rnetni~transkripsiyon
yapılarak yeni harflere aktarılmıştır. İnceleme bölümünün sonuna, def
terin muhtasar konu fihristi yapılmıştır.
İnceleme esnasında, kıymetli zamanlarını ayırarak, çalışmaları­
ma yardımcı ve rehber olan, tez hocam, sayın Doç.Dr.fIüseyin Özde1:f;er'e
teşekkürü bir borç bilirim.
İrfan KüÇüKKÖY
G ! R ! Ş
Kadı Def'i;erleri
Fermanl-ar
II. Mahmut
II. Mahmut Devrinin Önemli Savaşları
II. Mahmırt Devrindeki Yenilikler
1
KADI DEFTERLER!
Aslı Grekçe olan, sonra Arapça ve Farsça aracılı~ı ile Osmanlı
Türkçe'sine de geçen" defter kelimesi. ço~lu defatir sictl
u II if
anlamına kullanılmıştır. Defterler resmi.maksatlar için hazırlanmış
kayıt, not ve yazıları ihtiva ederler.(l)
Kadı Be:fterleri, "Kadı sicilieri"."Mahkeme defterlerirı deni
len deft-erler,şeriyyemahkemelerindeki kararların zabıt defterleridir.
Kadı defterlerinde her türlü hukuki davaların zabıtları yer aldı~ı
gibi bügün de~işik kurumların görevalanına giren konular da bulu.nnmk
tadır.
Osmanlı Devletinde kadıların hem adıi, kazaı görevleri~nemd~
idari vazifeleri vardl.. Ayrıca hibe~ va1nf gibi konularda noter göre
vi yaparlardı. Bugün Belediyeye ait ·bazı göre-vle~e kadınıngerevle­
ri arasında idi.
Adıi kayıtların başında iı8mıar~ 1::ı.uccetleT, vakfiy-eler ve
ma 'rtlzlar gelir.İdari kayıtlara gelince; bunlar.... memur ve miiderris
tayini, resmi yapıların.keşif ve temiri, vakıf1.arın murakabesi, 'Va
kıf binalarının kiraya verilmesi, vergi vecizyelerin toplanması~
eftD.af teftişi, narh koyma, yi~itbaşı ve ke"thüda tayini, muka-taa tef-
tişi gibi kayıtlardır. Bu defterlere kadının görev ve salahiyeti için
de bulunan konulardaki emirleri inıde eden t·ermanlar da kaydedilmekte-·
idi. (~)
Defterlere kayıtlar, konularına gö~ bir tasnifle alınmış de
~ildir. Genellikle tarih sırası esas alı.nmıştı.r.Bununlabirlikte bi.T
konuya tahsis edilmiş defterler de vardır.(;) Fermanlara tahsis edi
len defterlere Evamir Defterleri " deniJ.ıııek1;edir.
ii
1) Tayyib Gökbilgin, Prof,Dr.Osmanlıpaleografya ve Diplematik ilmi,
İstanbul 1979, s.l04.
2) Abdülaziz ~yındır. Dr.Şer'iyye Sicil1&rine göre Osmanlı Muhakeme
Usulü, tstanbul 1986, s.3
3) !ncelememize esas olan İstanbul Mahkemesi 154 no.lu Sici1 defteri
de evamire tahsis edilmiştir.
8
Ş~r'iyyeSiciılerinin Bulunduğu Yerler
Osmanlı Devle~in±n sınırlarının uzan4ığı her yerde kadı defter
lerinin bulunması tabiıdir. Bu defterler. önemli ve hayati konuları
ihtiva ettikleri ,için korunmasına itina gösterilmiştir. Buna rağmen
önemli sayıda sic11 defte~inin kaybolduğu sabittir.
En iyi korunan istanbul merkez kazası ve tevabıi kazaları
defterleridir. Bu defterle-r II.Abdülhamid devrinde Şeyhülislamlıkbina
sı yanında özel olaorak in-şa &Üilan bir binada" Siciııat-ı Şer'iyye"
ismiyle toplanmıştır. Burada 36'sı Bııad-ı Metrukeye ait olmak üzere
9870 adet kadı def~eri bulunmaktadır.(1)
İstanbul Min'tül.üğil Şer'1J79 81eilleri Arşivinde Büımanlar :
SiciJ.Adedi Tarihıeri
1. İstanbul Mahkeme-si 334 Adet WZI-lJ42 h.
2. İstanbul Bab M:ahkemesi 544 tt 1076-1327 h.
3. Kasımpaşa Mahk~mesi 179 " 1004-134-2 h.
4. Evkaf-ı HumayUn Müfettişllğ! Mahkemesi 801 " 888-13-42 h.
5. Kısmet-i Askeriyye. Mahke1OO-si 2142 II 1000-1342 h.
6. Osküdar Mahkemesi 802 " 919-1342 h.
7. Ahiçelebi Mahkemesi 664 II 1063-1327 h.
8. Davutpaşa Mahkemesi 192 II 1196-1)42 h.
9. Bakırköy (Makroköy) Mahkemesi 16 tt 1)02-1342 h.
ıo. Kartal Mahkemesi 40 " 1129-1342 h.
ll. Adalar Mahk~m&si 8 " 1178-1262 h.
12. Beykoz Mahkemesi 3 " 1328-1342 h.
13. Bilad-ı Metrulte Mahkemeleri 36 II 1247-1295 h.
14. Galata Mahkemesi 1040 " 943-1343 h.
15. Havass-ı Refıa (Eyyub)Mahkemesi 629 " 978-1342 h.
16. Mülga Beledi Kassamlığı Mahkemesi 155 tl 1066-1303 h.
17. Balat Mahkemesi 155 " %4-1254 h.
18. Yeniköy Mahkemesi 174 " 959-1333 h.
19. Hasköy Mahkemesi 40 " 955-1254 h.
20. Rumeli Sadaret Mah.(Kazaskerlik) 644 " 955-1343 h.
1) Adı geçen arşivde uzman olarak görev yaptığım için bu konu özel ilgi
alanım içinde olmuştur. Vakıflar Dergisi, 1984 Yıllığı, s.14'te
şer'iyye Sicillerinde Vakıf Kayıtları" isimli yazımın giriş bölü
II
münde Şer'iyye Sicilleri ile ;lgili bilgi verilmiştir.
Sicil Adedi Tarihleri
21. Mahfel-i şer'iyyat Mahkemesi 108 Adet 1271-1}27 h.
22. Anadolu Sadaret (Kaza.Hkerll.k) Malı. 177 " 1247-1341 h.
23. Beşiktaş Mahkemesi 231 11 9€ı~-1327 h.
24. Tophane Mahkemesi 275 " 960-1327 lı.
25. MahmutpaşaMahkeme-si 246 " 1241-1341 h.
26. Evkaf Muhasebesi Mahkemesi 129 11 1043-1255 h.
27. Beytülmal Kassamlığı 106 11 1254-1307 h.
+
TOlJlam • 9870 Adet
İstanbul dışındaki kadı defterleri. ise., 3 Kasım 1941 tarihli maari:f
vekaleti genelgesiyle ç.aş.1tıi mÜZ6 ve kütüııhanelerde toplanmıştır.:Bq-h­
ce doksanbe-ş II ve ilÇ&den eıde 8d±len 7020 aicil de-fte-ri ond~z mü~
toplanmış ve bazı d<efterlarde gaşitli V'esilelşrle kütüphaneıe're int1.ka.J.
etm1ş-ti.r.
Türkiye sınırları dışınd~ kalan sicillerin hangi durumda olduğunu
bilmiyoruz. Ancak, Vama, Niğboıu, Köstence ve Şumnu Mahkemelerine ait
36 defter İstanbul Müftülüğü şer'iyye Sicilleri arşivinde bulunmaktad~r.(l)
Ürdün~ Suriye V'8 Filistin'de bulunan Şer'iyye Sicilleri Dr.muhammed
Adnan el-Bahit başkanıığındabir heyet tarafından incelenmiş ve tirdün
Üniversitesi tarafından bu inceleme neşredilmiştir.(2)
1) Müzelerde ve kütüphanelerde bulunan kadı sicillerinin bir merkezde top
lanmas1;.t ilim çevrelerinde ve yönetim kademelerinde zaman zaman gün;d~e
gelmiştir.1978'dcebu konuda hazırlanan bir kanun tasarısı. m&Clisin il
gili komisyonlarındakalmıştır. 1982 yılında konu tekrar gündeme galmi.ş
ve Başbakanlık genelgesi ile Ankara Etnografya Müzesinde bütün sicil
defterlerinin tOlllanması istermriş ise de genelgeden sonra da bu konuda
bir çalışma görülmemiştir.
2) Dr.Muhammed Adnan el-Ballit başkanlığında he;yet,Keşşaf'ü İhsai zemeni
ır sicillati'l-mehBkimi'ş-Şer'iyyeve'l-evkafi'l-İslamiyyefi biladi'ş­
Şam, giriş bölUmü, Ürdün 1984. Bu incelemede, İrbid, Eriha, Cereş.
CUneyn, Halep, Hayfa, HalilUrrahman, Şam, Ra.mallah, es-Sa1t, Tu:f'eyl,
Tulkerea, Aclun, Akabe, Akka, Amman, Kudüs, Kalkılıyye, el-Kerele, Maan,
Nablus, Nasıra, Taberiyye, Yafa'ya ait Şer'iyye defterlerinden, evlen
me, boşanma, vakıf konularının tasnifleri bulunmaktadır.
10
Şer'iyye SicilIeri ile İlgili Çalişmalar.
İstanbul Mahkeme-sine ait ilk dört de-fter, şartine Sicili Arşivı
uzmanlarınca okurunu-ş, fişlenmiştir. Ayrıca, Arşivde bulunan onbine ya
kın kadı de~terlerindekibütün vakıf kayıtları çıkarılmış ve fişlenmiş_
tir. (1)
İstanbul ŞartiNYe SicilIerinin üzerinde yapılan diğer bir öne~11
çalışma. mikro-"film çalışmasıdır. Rahmetli Profesör ömer Lütfi Barkan ta
rafından arşivd&k1 bütün defterlerin mikro-filmleri aldırılarak, İktisat
Fakültasi, rürk İkt±s-a-t Tarihi arşivler1ne konulmuştur.
Ankara'nın 1 numaralı şer'iyye sicili 1958 yılında ve 2 numaralı
Şer'-iyye SiciIi de 197-4 yılında Halll Ongım tarafından incelenmiş Ye fih
rist halinde -'fm:'k. T..arih Kurumu tarafından neşredilmiştir.(2)
Kadı Sieillerinde Fermanlar
İlgili fermanlar saaaret ve meşihat aracılığı ile İstanbul kadısı­
na ulaştırılır ve- sddl de-fterine kaydedilirdi. Nitekim 154 nolu defte-r
deki fermanlar dörtşeyhülislamzamanında İ~bul kadısına ulaşmıştır.
Fermanlar için kadı sicilIerinde ya "Defter-i evamir" ismiyl~
özel bir def't-er tutulnı:uş."çok kere de bir sicil defterinin sonuna "E~
mir-i Ali" kayd:ı.yla ilave edilmiştir. Bazı defterlerde ise "Ferman" yada
"...
ili" diğer kaYıtlar arasında bulunmaktadır.
"Emr-i notuyladefterlerdeki
İst~ı Kadılığına gelen fermanlar ilgilendirdiği $akdirde Bilad-ı
selasa (Eyyub,ÜSküdar,~alata)kadılıklarınagönderilir, onlar da kendi
bölgelerindeki. bağlı kadılıklara tevzi ederdi.
Evamirım hukukun genel prensipJ.arine göre yorumlamak mümkün ve
uygundur. Z8.t:-e-n evami.r düsturulamel olmak için sadır olmaktadır.önemli
konularda m&şihattan fe~a alınarak ferman içinde zikredilmekte, emirler
fetvaY'a dayanchrıJınaktadı.r.Böylece fer1ll8ll öncesi hukukun görüşü alındığı
gibi i.era da hukuk ehline bırakılmaktadır.
ı) İrfan Küçükköy, Şer'iyye SicilIerinda Vakıf Kayıtları, Vakı:flar Der
gisi, İstanbul Yıllığı, İstanbul 1984, s.14.
2) Halil Ongan, Ankara 2 numaralı Şer'iyye Sicili, Ankara 1974,Giriş
BöıUmü.
11
İslam, hakka ulaşma, hakkı gerçekleştirmedehukuku araç olarak
kullanır, amaç değildir. Hukuk devleti ise hukuk ne derse onu gerçek
leştirme~ri gaye edinmiştir. Hukuk her şey-den UBttindilr. Araç değil amaç
tır. Bu anlamıyla (J};smanlı h\lk:uk normlarıY'la çelişir yani laiktir.
Ferman
..
Ferman, suıtanlardan uygulanması için I'esnı göreVlilere gön-
derilen em±rlerdir.
Ferman keıimasi,isl8mlaşmalarındansonra İlhanlılar tarafın­
dan kuııanılmış, daha sonra Osmanlılara geçerek yerıeşmiştir. Büyük
Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Memluklar"'da" ferman yerind-e
tl
" tevkı " keliınecsi kullanıldığı gibi, İlhanlılar, Timurlular, Kara.
koyunlu Devleti, Akko)"1m1u Devleti, Altınorduve Kırım Hanlıkıarında
Yarlığ " tabiri kuIIaıu.lmıştır.(1)
lt
154 nolu ı:l.e:rterd.e"'f'ermatnl (2) tabiri kullanıldığı gibi aynı an
lamda ve çok defa aynı metin içinde farklı terimlerin kullanıldığını
görüyoruz:
l- Ferman-ı Aıi
2- Ferman-ı Alişan
3- Ferman-ı Vaeibulittiba
4- Ferman-ı. beşaret-unvan
5- J!'erman-ı celilülkadr
6- Ferman-ı vaei~ülimtisal
an
7- Ferman-ı vaeibüliz'
Ferman karşılığı kullanılan diğer terimler:
1- Hükm
2- Emr
3- Alamet
.
,.
4- Irade
5- Buyurıldı
6- Nişan
7- Berat
8- Menşur
9- Had
10- Tevki
1) İ.Hakkı Uzunçarşılı, Ferman, İslam Ansiklopedisi,c.4,s.57l.
2) 154 nolu defterdeki muhtelif fermanlarda bu tabirler kullanılmıştır.