HOCA-ZÂDE AHMED KÂMİL EFENDİ VE DİVANI ** Mesut Bayram DÜZENLİ HOCA-ZADE AHMED ...

19 Pages·2017·0.64 MB·Turkish

HOCA-ZÂDE AHMED KÂMİL EFENDİ VE DİVANI 
 Mesut Bayram DÜZENLİ
ÖZET
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi 19. yy. mutasavvıf şairlerindendir. Kendisi bir Nakşi
postnişinidir ve şeyhi Kütahyalı Evliyâ-zâde İsmâîl Hakkı Efendi adına Şeyh Türlü ismi de verilen
bir tekke yaptırmış ve burada uzun zaman irşat vazifesini sürdürmüştür.
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi’nin, araştırmalarımız sonucu tespit edebildiğimiz tek
eseri Divan’ınıdır. Divan, 1289 ve 1325 tarihlerinde iki kez basılmıştır. İkinci baskıya, şairin ilk
baskıda olmayan şiirleri de ilave edilmiştir. Divan’ın yazma bir nüshası da bir şiir mecmuasının
içinde yer almakla birlikte, bu nüshada eserin bir kısmı yoktur.
Diğer mutasavvıf şairlerde olduğu gibi, Hoca-zâde de şiiri, tasavvufi düşüncelerini dile
getirmede bir araç olan görür. Bu sebeple, aruz vezniyle yazılmış manzumelerinde ilahi aşk,
mürşit-mürit münasebeti, nefis terbiyesi, zikir ve önemi, dünyanın fani oluşu, ehl-i hal-ehl-i kâl
vb. konuları işler ve bunları ilahi aşkın verdiği cezbe ve heyecanla samimi bir üslupla dile getirir.
Şairin, dini-tasavvufi edebiyatın son temsilcilerinden olması, onun şiirlerini ayrıca önemli
kılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi, divan, dini-tasavvufi şiir

HOCA-ZADE AHMED KAMIL EFENDI AND HIS DIVAN
ABSTRACT
Hoca-zade Ahmed Kamil Efendi is 19th century mystic poet. He is a Naqshbandi
“postnişin” and he has built a shrine in memory of his sheikh Evliya-zâde İsmail Hakkı Efendi
from Kütahya which called also as Şeyh Türlü and he has continued his irshad mission here for a
long time.
Hoca-zade Ahmed Kamil Efendi’s only work we could determine is his Divan. The Divan
has printed twice in 1289 and 1325. Poet’s poems which not included in the first edition were
added to the second edition. Although Divan’s one manuscript copy exist in poetry magazine, it
doesn’t have some part of work.
As other mystic poets, Hoca-zade Ahmed Kamil Efendi too sees poetry as medium to
express his mystical thought. For this reason, he thematises subjects such as divine love, murshid
- murid relationship, self-personality breeding, Dhikr and its importance, world’s ephemerality,
ehli hal and ehli kal in his poems which written by the Arud and he expresses these in a style
with which divine love gave them genuine excitement.. The fact of being the last representative
of the religious-mystical literature makes poet’s poems also important.
Keywords: Hoca-zade Ahmed Kamil Efendi, divan, religious-mystical poetry

 Asoscongress I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu, 13-15 Ekim 2016, Elazığ.
 Yrd. Doç. Dr., Siirt Ü. Öğretim Üyesi, [email protected]
1
GİRİŞ
XIX. yy., Divan şiirinin hazan mevsimidir. Şeyh Gâlib ve Nedîm gibi son büyük şairler,
bir önceki yüzyılda şiir sahnesinden çekilmişler; Leyla Hanım, Enderunlu Vâsıf, Hersekli Ârif
Hikmet, Yenişehirli Avnî ve İzzet Molla gibi sanatçılar da Divan şiirinin gücünün kaybolmasına
engel olamamışlardır. Aslında Divan şiiri adına söylenmesi gerekenler de zaten çoktan söylenmiş
gibidir. Üstelik Divan Edebiyatının bu son yüzyılı, Nedîm’in şiirlerinde görülen mücessem
sevgilinin, aynada artık kendi benliğini gören bir âşığa ilk kez tesadüf ettiği bir dönemdir. Bütün
bunlara rağmen, bu yüzyıldaki divan sahibi şair sayısı, hiç de azımsanacak miktarda değildir.
Tespitlerimize göre 280 civarında olan divan sahibi şairlere, yapılacak bilimsel çalışmalarla
yenilerinin eklenmesi kuvvetle muhtemeldir. XIX. yy. şairlerinden biri de, bu çalışmamızın
konusu oluşturan Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi’dir.

I. BÖLÜM: HOCA-ZÂDE AHMED KÂMİL EFENDİ
A) HAYATI
Hoca-zâde Ahmed Kâmil’in hayatı hakkında ulaşabildiğimiz bilgiler maalesef son derece
sınırlıdır. Şairden, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal’ın Son Asır Türk Şairleri’nde ve bu eserden
iktibasla Nail Tuman’ın Tuhfe-i Nâilî adlı eserinde kısaca söz edilmekte; dönemin bazı tekke ve
nüfus vukuat defterlerinde şair ve tekkesi hakkında muhtasar bilgiler yer almaktadır. Fatin Davud
tezkiresinde ve Mehmed Süreyya’nın Sicill-i Osmânî’sinde de şairle ilgili bazı bilgiler yer
almaktadır ki bunlar da ayrıca değerlendirilecektir.
İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuatı Defteri’ne göre Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi, H
1250 (M 1834/35) yılında dünyaya gelmiştir.1 Babası Silivri Müftüsü Ahıskalı Gürcü Osman
Efendi’dir. Ahmed Kâmil Efendi, babasından tahsil gördükten sonra, onun vefatını müteakip
Silivri’deki mal ve mülklerini satarak İstanbul’a gelmiştir. Burada Nakş-bendî tarikatı
şeyhlerinden Miftâhü’t-Tefâsîr müellifi Kütahyalı Evliyâ-zâde İsmâil Hakkı Efendi’nin namına
Edirne Kapısı dâhilinde Keçeci Pîrî Mahallesinde Tekke Sokağı’nda bir tekke yaptırmış ve orada
şeyh olarak irşat vazifesini sürdürmüştür. 12 Safer 1312 (15 Ağustos 1894)’de vefat etmiş ve
tekkesine defnolunmuştur.” 2
Divan’ın H 1289 (M 1872) tarihli ilk baskısının zahriyesinde Hoca-zâde’nin vefatına dair
herhangi bir ifade bulunmazken, H 1325 (M 1907/08) tarihli ikinci baskısında -ilk baskıdaki
ifadelere ilave olarak- kendisinden “Edirne Kapusu civârında Sarmaşık Mahallesinde kâin Nakşî
dergâhı post-nişîni iken vâsıl-ı kurb-ı ilâhî olarak dergâh-ı mezkûr derûnunda defîn-i hâk-ı ıtırnâk
olan Şeyh Ahmed Kâmil Efendi” şeklinde söz edilmektedir. Ahmed Münîb Efendi de, Mecmûa-
ı Tekâyâ isimli H 1307 (M 1889/90) yılında basılmış eserinde Hoca-zâde’nin hâlihazırda tekkede
şeyhlik yaptığı bilgisini aktarmaktadır.3 Bu bilgiler de, Son Asır Türk Şairleri ve İstanbul
Tekkeleri Nüfus Vukuatı Defteri’nde anlatılanları destekler niteliktedir. Ahmed Muhyiddin

1 Ahmed Nezih Galitekin, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, İşaret Yayınları, İstanbul, 2003, s.387.
2 İbnü'l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, MEB, İstanbul, 1969, C 2, s.801. Bu bilgiler, Tuhfe-i
Nâilî’de, Son Asır Türk Şairleri adlı eseri kaynak gösterilerek aynen tekrar edilmiştir. Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî (haz.
KURNAZ Cemal, TATÇI Mustafa) Bizim Büro, İstanbul, 2001, C 2, s.841. Ahmed Muhyiddin Efendi, Tomâr-ı
Tekâyâ, İsmâil Rûmî Efendi Dergâhı Özel Kitaplığı, vr. 99a.
3 Bandırmalı-zâde es-Seyyid Ahmed Münîb Üsküdârî, Mecmûa-ı Tekâyâ, Âlem Matbaası, İstanbul, 1307, s.8.
2
Efendi, Tomâr-ı Tekâyâ isimli eserinde, müellifin babasından, şeyhinden, şeyhi adına bir tekke
yaptırdığından söz ettikten başka, şeyhinin vefatından sonra kendisine hilafet verildiğini ifade
eder. Yine aynı kaynağa göre Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi, Defter-i Hâkânî’de (Osmanlı
Devleti’ndeki tapu idaresi) memurluk yapmış; sonrasında ise bir müddet postanede 800 kuruş
aylıkla memur olarak çalışmıştır.4
Hoca-zâde ile ilgili bilgi veren bir diğer kaynak Fatin Davud’un tezkiresidir. Fatin Davud,
Hâtimetü’l-Eş’âr’ında bir gazelini örnek olarak vererek (çalışmamızdaki 104. manzume) Ahmed
Kâmil Efendi’den şöyle bahseder:
“Nâzım-ı mûmâ-ileyh Ahmed Kâmil Efendi sâlifü’t-terceme Silivrili İsmâîl Hakkı
Efendinin birâder-i kihteri olup pederleri Ahıshalı Osmân Efendiden5 bir mikdâr ulûm-ı Arabiyye
ve Hâce Kerîmî Efendiden bir nebze fünûn-ı Fârisiyye tahsîl ederek mukaddemâ Rûmeli cânibine
şeref-vukû olan seyâhat-ı mealî menkabet-i cenâb-ı şehr-yârî esnâsında bir kıt‘a müderrislik rüûs-
ı hümâyûnuna nâil olmuşdur.”
Buna göre, Ahmed Kâmil Efendi, Silivrili İsmâil Hakkı Efendi’nin küçük kardeşidir.6
Babası Ahıskalı Osman Efendi’den bir miktar Arapça ilim ve Hoca Kerîmî Efendi’den de bir
miktar Farsça fen ilimleri tahsil ettikten sonra padişahın Rumeli civarına bir seyahati esnasında,
kendisine müderrislik rüûsu verilmiştir. Fatin Efendi, şairin doğum-ölüm ve müderrisliğine dair
herhangi bir tarihten söz etmemiştir.
Fatin Efendi’nin tezkiresinde bir gazelini iktibasla sözünü ettiği Ahmed Kâmil Efendi
hakkında Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî adlı eserinde (Kâmil Ahmed Efendi kaydıyla)
“Silivrilidir. İsmâîl Hakkı Efendi’nin kardeşi olup H 1262 (M 1857/58)’de müderris oldu. Sultan
Abdülmecid devri (1839-1861) sonlarında vefat etti. Şairdir.” şeklinde bilgi verir. 7 Ancak,
Mehmed Süreyya’nın şairin gerek müderrisliği ve gerekse vefatı ile ilgili verdiği bu tarihler
hatalıdır.8
Hoca-zâde’nin eserindeki tarih kıt’alarından, ailesine dair başka bilgilere ulaşabiliyoruz.
Bu tarih kıt’alarından ilki, oğlu Fuad’ın doğumu münasebetiyle yazılmıştır. Şairin cevher tarihle
yazmış olduğu mısra, ebcet hesabıyla H 1223 (M 1808/09) yılını vermektedir.9 Şair, bu
manzumesinde oğlu Fuad’ın ceddinin Osman Efendi olduğunu söylemektedir (34. manzume).
Kaynaklarda Mehmed Fuad Efendi olarak geçen şairin oğlu10, babasının vefatından sonra 21
Rebiül-âhir 1312’de (2 Eylül 1894) tarihinde meşihat makamına geçer. Fuad Efendi, önce Bâb-ı
Ser-askerî’de, sonrasında ise Defter-i Hâkânî ketebesinde memur olarak vazife yapar. Bir hayli

4 Ahmed Muhyiddin Efendi, vr. 99a.
5 İbnü’l-Emin, Silivri’de Piri Mehmed Paşa Camii haziresinde medfun olduğunu söyler. Son Asır Türk Şairleri, C 2,
s.801.
6 Aynı kaynak, İsmâil Hakkı Efendi’nin H 1235’te (M 1819/20) dünyaya geldiğini; babası Osman Efendi’den Arapça
ilimleri tahsil ettikten sonra naip olduğunu; Karadeniz Ereğli’sinde bu vazifede iken H 1261 (M 1845) senesinde vefat
ettiğini bildirmektedir. İsmâil Hakkı Efendi’nin bir de gazeli, mezkûr kaynakta yer almaktadır. Hâtimetü’l-Eş’âr, s.64.
Sicill-i Osmânî’de kendisi hakkında “Nâib Ahıskalı Osman Efendi’nin oğludur. Müderris olup Ereğli nâibi iken H
1261’de vefat etti. Şairdir.” bilgisi verilmektedir. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul, 1996, C 2, s.562.
7 Mehmed Süreyya, age., C 3, s.860.
8 Ahmed Kâmil Efendi’nin müderris olduğunu haber veren Fatin Davud Efendi’nin Hâtimetü’l-Eş’âr isimli tezkiresinin
basılış tarihi M 1854/55’tir. Oysa, Sicill-i Osmânî’de mezkur kişinin müderrislik tarihi M 1857/58 olarak verilmiştir.
Ayrıca diğer kaynaklarda şairin vefat tarihi 12 Safer 1312 (15 Ağustos 1894)’dir.
9 Şeyh Ahmed Kâmil Efendi’nin doğum tarihi (H 1250 M 1834/35) göz önüne alındığında, noktalı harflerin hesabıyla
oluşturulmuş cevher tarihinin daha geç bir dönemi vermesi gerekmektedir.
10 Esin Demirel İşli, “Şeyh Türlü Tekkesi”, DBİA, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, C 7,
s.172.
3
müddet hastalıkla mücadeleden sonra, nihayet 13 Şaban 1319 ( 22 Kasım 1901) Pazartesi gecesi
vefat eder. Babasının yanına defnolunur.11
Şairin bir diğer oğlu da Muhyiddin’dir. Yine bir tarih kıt’asında, Muhyiddin’in doğum
tarihi H 1283 (M 1866/67) olarak verilir. (154. manzume) Ancak Muhyiddin çok fazla
yaşamamıştır. Hoca-zâde’nin, oğlunun vefatına dair yazdığı başka bir tarih kıt’asından,
Muhyiddin’in henüz üç yaşında iken havuza düşerek hayatını kaybettiğini öğreniyoruz. Bu
manzumede ebcetle düşürülen tarih mısraı H 1286 (M 1869/70)’yı göstermektedir (143.
manzume).
Hoca-zâde, 1894 yılında vefat ettikten sonra tekkenin haziresine gömülmüştür. Burada
kendisinden başka, eşi Revnak Hanım, oğlu Mehmed Fuad Efendi, kardeşi Ahmed Şevki Efendi
ve onun oğlu Hüseyin Sabri Bey de medfundur.
Hoca-zâde’nin, mürşidi İsmâil Hakkı Efendi adına yaptırdığı tekke, “Şeyh Türlü Tekkesi”
olarak da bilinmektedir. Tekkenin on satırlık kitabesinde yapılış tarihi olarak H 1294 (M 1877/78)
tarihi yer almaktadır.12 Tomâr-ı Tekâyâ’da, Hoca-zâde’nin tekkeyi postanede memur iken
yaptırdığını; tekyenin nizam ve intizamı, etrafa gösterdiği şa’şaası ile herkesi kendisine hayran
bırakan bir yapı olduğunu bilgisi yer alır. Tekke, 21 Rebiü’s-sânî 1297 (2 Nisan 1880) tarihinde
Mahmûd Paşa vakfiyesine kaydedilmiştir. 13
Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü vesilesiyle hazırlanmış 110 sayfalık bir
eser olan Tebrik-nâme-i Millî’ye göre tekke, yapımından yaklaşık yirmi yıl sonra H 1314 (M
1896)’te bir yangın geçirmiş ve aynı yıl (Tekkedeki kitabede Receb 1314 yazmaktadır.) yeniden
inşa edilerek hizmete açılmıştır. II. Abdülhamid tarafından tekkenin bazı birimlerinin tamiri,
inşası ve tefşiri yapılmış ve bütün bunlar için 32.507 kuruş harcanmıştır.14 Tekkedeki zikir
merasimi Pazar15; mukabeleler ise cuma günleri icra edilmektedir.16 Ayrıca, dönemin nüfus
kayıtlarında, tekkede beş kişinin ismi geçmektedir.17 Bazı zikirler cemaatla yapılmakta; ayda iki
defa Kur’an-ı Kerim hatmedilmektedir. 18
Hoca-zâde’nin ve oğlu Fuad Efendi’nin vefatından sonra, Ahmed Şevki Efendi (öl.1910)
isimli kardeşi ve onun oğlu olan Osman Fâzıl Efendi (öl.1954), kendisinden sonra tekkede şeyhlik
vazifesini devam ettirmişlerdir.19

11 Ahmed Muhyiddin Efendi, age., vr. 99a.
12 Tekke hâlihazırda İstanbul’da Fatih Semti Karagümrük Mahallesi Niyazı Mısri Sokak’tadır ve Eram Vakfı’na hizmet
amaçlı devredilmiştir. Tekkenin mimari yapısı için bk. İşli, agm., s.172-173.
13 Ahmed Muhyiddin Efendi, age., vr. 99a.
14 Nurcan Yazıcı, “Tebrîk-nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler”, XIII.
Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 14-16 Ekim 2009, Pamukkale
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları No.1, 2011, İstanbul, s.709.
15 Bandırmalı-zâde es-Seyyid Ahmed Münîb Üsküdârî, age.,s.8; Reşat Ekrem Koçu, “Dergâh”, İstanbul Ansiklopedisi,
Koçu Yayınları, İstanbul, 1966, C 8, s.4481.
16 Hacı İsmâil Beğ-zâde Osman Beğ, Mecmûa-ı Cevâmi’, Kasbar Matbaası, İstanbul, 1304, s.22. Tomâr-ı Tekâyâ’da
pazartesi ve cuma geceleri usûl-i Nakşiyye icrası yapıldığı bilgisi yer alır. Ahmed Muhyiddin Efendi, age., vr. 99a.
17 Ahmed Kâmil Efendi dışındaki diğer dört kişinin isimleri şöyledir: Derviş Seyyid Süleyman Sa’deddin b. Seyyid Ali
(Asitaneli, doğ. 1268); Derviş Mehmed Hamdi b. Hüsni (Asitaneli, doğ.1277); Derviş Hacı Şükri b. Abdullah (Çerkes,
doğ.1269); Derviş Salih b. İbrahim (Çerkes, doğ.1267). Ahmed Nezih Galitekin, age., s.387. Bir başka araştırmada ise
tekkede, dördü erkek ve ikisi kadın olmak üzere toplam altı kişinin bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Cahit Telci,
“İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik”, 3 Mayıs 1944 50. Yıl Türkçülük Armağanı, Akademi
Kitabevi, İzmir, 1994, s.206.
18 Ahmed Muhyiddin Efendi, age., vr. 99a.
19 İşli, agm., s.172.
4
B) TARİKATI
Hoca-zâde, Nakşî tarikatı müntesibi bir şeyhtir. Divan’ının pek çok yerinde, Nakşî
tarikatına bağlı olduğunu gerek doğrudan, gerekse bu tarikatın adap ve erkânına dair ıstılahlarla
dolaylı olarak söz eder. Aşağıdaki iki beyitte şairin Nakşî müntesibi olduğunu ifade ettiğini
görmekteyiz:
Münâfık münkirin ta’nına incinme sakın aslâ
Tarîk-ı şâh-ı Nakşîye benim teslîmgehim vardır (37/3)
On iki pîrân bâbında fakîr ü kemterem
Hazret-i Şâh-ı tarîk-ı Nakş-benddir menba’ım (137/2)
Aşağıdaki gazelde şair, Nakşî tarikatına bağlı olduğunu zikretmekle birlikte, Kâdirî,
Halvetî, Celvetî, Mevlevî, Sünbülî, Bekrî, Rûşenî ve Bedevî tarikatlarından da olduğunu söyler.
Bu ifadeler, yolları farklı olsa da, tasavvufun hedefinin aynı olduğuna işaret etse gerektir:
Mâil-i yâr olduğum günden berü derdli menem
Cismimi mahv eyleyip şâm u seher Nakşî menem
Eyledim gûş fe’zkurû emrin hele rûz-ı elest
Hüccetim var dilde yâ hû dâimâ Kâdir menem
Halvetîyem Celvetîyem Mevlevîyem Sünbülî
Hem tarîk-ı nâzenînde mest olup Bekrî menem
Gülşenî vü Rûşenîyem hem dahi Bayrâmiyem
Darb urup oldum Rufâî her vakit Sa’dî menem
Dâm-ı tevhîd içre ba’zan olurum ben Bedevî
Kâmilâ uşşâk içinde mahrem-i râzî menem (142/1-5)
Hoca-zâde, eserinde Nakş-bendîlik tarikatının usul ve erkânına dair ıstılahlara da yer
verir. “Hatm-i hâcegân” ve “nefy ü isbât” zikirleri bunlardan bazılarıdır. Şeyh veya halifesi
tarafından yönetilen hatm-i hâcegân zikri, Mevlevîlerde sema veya mukabele, Kâdirîlerde devran,
Rufâîler ve Sa’dîlerde zikr-i kıyam, Celvetîlerde nıfs-kıyam, Halvetîlerde darb-ı esma, Şâzelîlerde
hadra adını almaktadır.20 Adına ilk defa XVI. yüzyılda bazı Nakş-bendî metinlerinde rastlanan
hatm-i hâcegân zikrinin ne zaman başladığı bilinmemektedir. Anlaşıldığı kadarıyla, önceleri
istenen bir işin gerçekleşmesi veya bir musibetin giderilmesi amacıyla ihtiyaç duyulduğunda
yapılan bu ayin, XVIII. yüzyıldan itibaren periyodik hale getirilmiş; haftada bir ya da iki defa icra
edilmeye başlanmış ve farklı şekillerde uygulanmıştır. Meşhur hatm-i hâcegân usulü şudur: Yedi
Fatiha suresi, yüz salavat, yetmiş dokuz İnşirah suresi, bin bir İhlas suresi, yedi Fatiha, yüz
salavat. Bunlar zikre katılan kişilere belli miktarlarda taksim edilir ve alçak sesle okunduktan
sonra dua yapılır.21 Hoca-zâde, bir beytinde bu zikrin ölü bedeni dirilttiğini şöyle ifade eder:
Nakşî isen Kâmilâ sen hatm-i hâce eyleyip
Mürde cismin hayy eder himmetle her ân Nakş-bend (33/5)
Eserde söz edilen zikir türlerinden biri de “nefy ü isbât” zikridir. Bu zikir “Allah” isminin
mürşidin tavsiyesine göre günde bin veya birkaç bin defa tekrarlandığı “ism-i zât” zikrinden sonra
yapılır. Nefy ü isbât zikrinde kelime-i tevhit, nefes tutularak ve genelde üç aşamada okunur. “Lâ”
derken tutulan nefes göbek altından başa çekilir, “ilâhe” derken sağ omuza indirilir, “illallah”

20 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, s.55.
21 Necdet Tosun, “Nakşibendiyye- Âdâb ve Erkân”, DİA, TDV, İstanbul, 2006, C 32, s.343.
5
derken göğsün solunda bulunan kalbe vurulur. Nefy ü isbât zikrinin gayesi, nefsin kötü arzularını
yok etmek ve “letâif-i fenâ” hâline ulaştırmaktır.22 Hoca-zâde, bir manzumesinde, kelime-i tevhit
ile nefy ü isbât zikrinden şöyle söz eder:
Nûr-ı tevhîd ile mahv olsun vücûdun Kâmilâ
Âşikâr olsun vücûdda nefy ü isbâtdan garaz (81/7)
Bu iki zikir dışında şairin, “zikr-i tevhîd” ifadesini eserinde sıkça kullandığını; hatta bir
manzumesini müstakil olarak bu zikre tahsis ettiğini görüyoruz. (bk. 107. manzume)
Ahmed Kâmil Efendi, kendisi adına, “Şeyh Türlü” tekkesi olarak da bilinen dergâhı
yaptırmış olduğu Kütahyalı Evliya-zâde İsmâil Hakkı Efendi’nin mürididir. Nitekim eserinin pek
çok yerinde kendisinden söz eder. “Mürşidim” redifli manzumesinde, şeyhinin kişiyi şirkten ve
inkârdan kurtarıp insan ettiğini; lütuf sahibi bir mürebbi olduğunu söyler:
Şirk [ü] münkirlikden âzâde edip insân eder
Hem mürebbî Hakk-ı ekremdir efendim mürşidim (126/3)
Başka bir manzumesinde de aşk şarabını mürşidinin elinden içtiğini ifade etmektedir:
Câm-ı aşkı eyledim nûş dest-i Hakkîden şükür
Anın içün olmuşam mest ta’yîb etme hâlimi (221/1)
Hoca-zâde’nin İsmâil Hakkı Efendi’nin ismini yazdığı bir muvaşşah gazelde de ifade eder
(148. manzume).
Ahmed Kâmil Efendi’nin, eserinde kendisinden “Mürşidim” dediği ve bir gazelini de
tahmis ettiği (141. manzume) bir diğer kişi “Fehmî”dir. “Kâle-i ülfeti biz hazret-i şeyhden aldık /
Zevk-i hub lezzetini cân u gönülden tatdık” beytiyle başlayan bir manzumesinde, Fehmî isimli bu
kişiden “mürşid-i dânâ” olarak söz eder. Manzumenin maktasında ise şeyhinin ismini vererek
kendisine bende olduğunu ifade eder:
O kerem-kânım efendim işte ismi Fehmî
Kâmilâ bende olup bendeliğine çatdık (92/5)
Bir başka manzumesi, tamamen Fehmî’nin övgüsüne ayrılmış beş bendlik bir
müseddestir. Burada da şair, Fehmî’den “meşîhân-ı kirâmın ekremi, imâmu’l-âşıkânın efhamı,
kutb-ı âlemin ekberi, cihanda benzerinin olmadığı, cisminin bedrü’d-dücâ (karanlığı gideren ay)
olduğu vb.” vasıflarla söz eder ve onu, ne söylerse söylesin tavsif edemeyeceğini ifade eder (117.
manzume). Kaynaklarda Hoca-zâdenin hayatına dair çok fazla bir bilgiye ulaşamadığımız için,
Fehmî isimli kişi ve şairle olan münasebeti hakkında bir şey söyleyemiyoruz. Ancak eserde geçen
bir beyitte şair, İstanbul Unkapanı Köprüsü’nde (Cisr-i Kapân-ı Dakîk) Fehmî ile vedalaştığını,
bundan büyük bir üzüntü duyduğunu, dostlarıyla yetim insanlar gibi kaldıklarını anlatmıştır.
Fakat bu ayrılığın ebedi mi yoksa muvakkat bir ayrılık mı olduğunu, manzumeden çıkartmak pek
mümkün görünmemektedir. Zira bir beyitte yetim kaldıklarından söz eden şair, diğer bir beytinde
de Yakup-Yusuf Peygamberlerin ayrılığını örnek olarak vermiştir. (bk. 3. manzume)
C) ESERLERİ
Şairin tespit edebildiğimiz tek eseri Divan’dır. Divan’ın şekil ve muhtevası hakkında,
çalışmamızın ileriki bölümünde ayrıntılı bilgi verilecektir.

22 Tosun, agm., s.342.
6
D) ŞAİRLİĞİ
Şiirlerinde “Kâmil” mahlasını kullanan Hoca-zâde Ahmed Kâmil Efendi, her şeyden önce
bir Nakş-bendî şeyhidir, bir mutasavvıftır. Bütün diğer mutasavvıf şairler gibi, o da şiiri tasavvufi
düşüncelerini yaymak, bunları etkili bir biçimde anlatmak için bir vasıta olarak görmüş ve
kullanmıştır. Mutasavvıf şairlerin asıl amaçları, sanat yapmaktan çok meramlarını ifade etmek
olduğundandır ki, tasavvufi şiir, kapılarını teknik ve retorik değerlendirmelerden ziyade tematik
ve terminolojik yaklaşımlara açar. Bu bakımdan, mutasavvıf şairler, teknik bakımdan belli
kurallara katı bir şekilde uymaktan ziyade, samimiyetin peşin olmuşlardır. Cezbe hâlinde
söylenilmiş ruhani bir hava taşıyan bu şiirlerde hece eksiklikleri, vezin aksaklıkları, kelime
tekrarları vb. teknik kusurlara rastlanılmasına rağmen, nasıl söylendiği değil ne söylendiği ve
niçin söylendiği önemsendiğinden bu tür manzumeler, halk arasında kabul görmüştür.23 Nitekim
Ahmed Kâmil Efendi’nin, düşüncelerini aruzun kalıplarına sıkıştırmak zorunda kaldığında,
meramını ifade etme hususunda zaman zaman sıkıntılar yaşadığını görüyoruz.
Fakat az önce bahsettiğimiz gibi, İlahi aşkın heyecan ve coşkunluğundan kaynaklanan
samimiyet, şiirlerindeki ifade kusurlarını veya zayıflığını örterek şairin pek çok şiirinin başarılı
olmasına vesile olmuştur. Kaldı ki XIX. yy., Dini-tasavvufi şiirin artık sona erdiği bir dönemdir
ve Hoca-zâde’nin, tasavvufi şiirin zirve şahsiyetlerinden olan Yunus Emre, Niyâzî-i Mısrî gibi
şairlerle veya Divan şiirinin başarılı kalemleriyle mukayese edilmesi, bu bakımdan doğru
olmayacaktır.
Şairin, manzumelerindeki samimiyeti, tasavvuf terbiyesi ile yoğurarak nasıl kuvvetli bir
söyleyişe ulaştığına aşağıdaki beyitleri örnek olarak verebiliriz:
Hâl-i fakrın etme i’lân Hâlıkın bilmez mi hîç
Cümleye in’âm edip de ya sana vermez mi hîç
Gice gündüz nâr-ı firkatla yanıp ağlar iken
Rahm edip eşk ü sirişkin giceler silmez mi hîç
Sıdk ile teslîm olup sen kesme ümmîd-i visâl
Râh-ı aşkda bulunanlar âkıbet gülmez mi hîç
Mekteb-i irfân içinde men arefden ders alan
Mûtu kable en-temûtû sırrına ermez mi hîç (22/1-4)
Aşağıdaki musammat gazelde, masivaya zerre değer vermediğini ifade eden rint tabiatlı
şair, karşısına zahit ve sufiyi almıştır. Dolayısıyla manzumede, bu iki zıt kavramın ilgili olduğu
kelimeler de karşımıza çıkmaktadır. “Aşk-riyâ, vîrân/fakr-kasr-ı mülûk” bu tür zıtlıklardandır. Bu
zıtlıkların ortaya çıkış sebebi, bir tarafın aşkı bilmesi diğer tarafın ise bundan gafil olmasıdır. Şair,
bu tür gazellerinde samimi duygularını güçlü bir ahenkle dile getirmiştir:
Mecnûn gibi subh u mesâ artmakdadır efgânımız
Aşk âteşiyle yanmada sûfî bütün ebdânımız
Zâhid riyâyı işlemem hâşâ kelâmın dinlemem
Kasr-ı mülûku istemem yeter bize vîrânımız
Biz fakru fahrî geymişiz himmet yerinden almışız
Her bir tarafdan dalmışız illâ olur ihsânımız (73/1,2,6)

23 Ömür Ceylan, Böyle Buyurdu Sûfî, Kapı Yayınları, İstanbul, 2005, s.43-44.
7
Manzumelerinde “Kâmil” mahlasını kullanan Hoca-zâde Ahmed Kâmil’in, şiirine dair
bazı görüşlerine de rastlamak mümkündür. Sözlüklerde “düzgün akıcı ibare, anlatış”24
anlamlarına gelen “selis” kelimesini şair, aşağıdaki beytinde manzumelerinin özelliğini belirtmek
için kullanır. Ahmed Kâmil Efendi kendine seslenirken, “Senin bu selis manzumelerin bakılmaya,
görülmeye değer oldu ki, bu sayede şöhret bulacaksın.” der:
Manzûra sezâ oldu bu manzûm-ı selîsin
Kâmil yine etrâfa hemân nâmım açılsın (165/5)
Başka bir beytinde de şair, kendini, sözün sahibi, fasih konuşan bir bülbül olarak
vasıflandırır. Bununla birlikte hatırı kırıldığı için dilinin asla söylemediğini ifade eder:
Benem ol bülbül-i efsah benem sâhib-suhan ammâ
Şikeste-hâtır olmuşdur zebânım söylemez aslâ (2/11)
Şair, başka bir beytinde de şiirini yine “selis, fasih” görür. Söylediği gazel, şimdiye kadar
söylenmemiş manaları ve ifade şeklini içeren bir “nev-gazel”dir.
Hamdu-li’llâh şâirâne söyledim bir nev-gazel
Kâmilâ nazm-ı selîsin pek fesâhat gösterir (59/5)
Tasavvufi şiirlerin hedefi halktır. Dolayısıyla bu tür şiirlerin dili sadedir. Hoca-zâde
Divanı’nda da şairin dilin son derece sade olduğunu görürüz. Kullanılan kelimeler, genellikle
konuşma dilinden alınmıştır. Bununla birlikte, tasavvufi bazı ıstılahlara; ayet, hadis ve kelam-ı
kibar iktibaslarına ve telmihlerine sıklıkla başvurduğunu söyleyebiliriz. İkili tamlamalar, şairin
gazellerinde çok sık görülmez. Üçlü tamlamalar ise belirli sayıdadır. (ma’den-i bâğ-ı nübüvvet,
Cisr-i Kapân-ı Dakîk, kudret-i sun’-ı ilâh, mübtelâ-yı derd-i aşk... gibi.) Şairin zaman zaman
atasözlerine de şiirlerinde yer verdiğini görüyoruz. “Son pişmanlık fayda vermez (150/6), bir
çiçekle yaz olmaz (41/2)” bunlardan bazılarıdır.
Şairin manzumelerinde, Fuzûlî ve Yunus Emre gibi şahsiyetlerin etkilerini görmek
mümkündür. Bir gazelinde Fuzuli’nin,
Öyle ser-mestim ki idrâk etmezem dünyâ nedür
Men kimüm sâkî olan kimdür mey-i sahbâ nedür
beytinin benzerini şöyle ifade eder:
Öyle ser-mest olmuşam fark etmezem âlem nedir
Zâhidâ sanma benim ser-keşliğim dem-hâneden” (167/2)
Şairin bazı manzumeleri ise Yunus’un şiirlerini hatırlatmaktadır. Divan’da “İlâhî”
başlığını taşıyan muhammesin 5. bendi, Yunus Emre’nin “Aşkın aldı benden beni” mısraıyla
başlayan meşhur ilahisine benzemektedir:
Sûfîlere cennet gerek
Âşıklara vuslat gerek
Fâsıklara şiddet gerek
Yâ Rabbenâ yâ Rabbenâ
Senden kerem senden atâ (9/5)

24 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993, s.933.
8
II. BÖLÜM: DİVANI
A) DİVANIN NÜSHALARININ TAVSİFİ
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Divanı’nın iki defa taşbaskısı yapılmıştır. Bunlardan ilki H 1289
(M 1872-73), diğeri ise H 1325 (1907-08) tarihlidir. İkinci baskı, ilki esas alınarak yapılmıştır.
Ayrıca bu baskıda, şairin ilk baskıda olmayan şiirleri de ilave edilmiştir. İlk baskı 64 sayfa, ikinci
baskı ise 80 sayfadır. Eserin ikinci baskısına, şairin sonraki dönemde yazmış olduğu şiirler bu
baskıya ilave edilmiştir. Ancak, ilk baskıda maalesef çok sayıda istinsah hatası yapılmıştır. İkinci
baskı için hazırlanan nüshada bu hatalar tekrar edilmiş; üstelik hatalar çoğaltılmıştır. Bilhassa, ilk
baskıda yer almayan ilave şiirlerin yazılmasında bu tür hataların çok daha fazla yapıldığı göze
çarpmaktadır. Bu bakımdan, sonraki dönemde yazılmış olan yazma nüsha, daha sağlam
görünmektedir. Kanaatimizce bu nüsha, başka bir nüshadan -muhtemelen müellif hattından-
kopya edilmiş olmalıdır.
Bu baskıların dışında eserin, H 1315 (M 1897-98 ) yılında Giresunlu Mes’ud Efendi
tarafından Medine’de yazılmış bir yazma nüshası daha bulunmaktadır. Bu nüsha, Ankara Milli
Kütüphane 06 Mil Yz A 7296/3 arşiv numarasıyla kayıtlı; 210x135 mm ebatlarında kırmızı meşin
sırtlı eski bir cilt içinde olup cedid renkli kâğıda talik hatla yazılmış bir şiir mecmuasının 26b-42b
yaprakları arasında yer almaktadır. Nüshanın satır sayısı farklıdır. Divan’ın başlangıcının
bulunduğu yaprakta (26b),“Bendegân-ı İsmâîl Hakkı Dîvân-ı Kâmilden ba’zı intihâb-ı evzân
nutukları işbu mahalle tahrîr olunmuşdur” ifadesi vardır. Dolayısıyla bu nüshada eserin tamamı
değil, seçilmiş bazı manzumeler yer almaktadır. Divan’ın birinci baskısında 188; ikinci
baskısında 222 manzume bulunmaktadır. Yazma nüshada bulunan manzume sayısı ise 121’dir.
B) DİVANIN ŞEKİL ÖZELLİKLERİ
1) NAZIM ŞEKİLLERİ
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Divanı’nda 168 gazel, 2 müstezat, 35 kıt’a, 3 murabba, 3
muhammes, 8 tahmis ve 3 müseddes; toplamda ise 222 manzume yer almaktadır. Manzumeler,
nüshalarda kafiye esasına göre sıralanmıştır. Eserde, her harften bir manzume bulunmaktadır.
Ayrıca, Divan şiirinde alışık olmadığımız lâm-elif harfi ile de yazılmış gazel tarzında 5 beyitlik
bir manzume bulunmaktadır (199. manzume). Mutasavvıf şairlerin pek çoğunda olduğu gibi,
Hoca-zâde de kaside nazım şeklinde manzume yazmamıştır.
Gazellerin beyit sayıları 4-25 arası değişmektedir. Buna göre, 136 gazel 5 beyit; 21 gazel
7 beyit; 5 gazel 9 beyit; 2 gazel 11 beyit; 2 gazel 15 beyit; 1 gazel 25 beyit ve 1 gazel de 4 beyittir.
Şairin bu yönüyle 5 ve 7 beyitten oluşan gazellere öncelik verdiğini söylememiz mümkündür.
Ayrıca gazellerden 1 tanesi, Türkçe-Arapça mülemma türünde kaleme alınmıştır (172.
manzume).
Divan’da, 2 adet müstezat bulunmaktadır. Müstezatlar, sade türdendir. Bu müstezatlardan
bir tanesi (13. manzume), kafiye bakımından birbirinden bağımsız mısralara ziyade mısralar ilave
edilmesiyle suretiyle oluşturulmuştur. Manzume bu yönüyle, değişik bir müstezat örneği
oluşturmaktadır. Diğer müstezat ise (213. manzume), gazel nazım şekline ziyade mısralar ilave
edilmek suretiyle oluşturulmuştur.
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Divanı’nda bulunan 35 kıt’anın beyit sayıları 3-13 arası
9
değişmektedir. Bunlardan 28 kıt’a 5 beyit; 5 kıt’a 7 beyit; 1 kıt’a 13 ve 1 kıt’a da 3 beyittir. Bu
kıt’alardan bazıları doğum ve ölüm münasebetiyle yazılmış tarih kıt’aları olup bunları şöyle tasnif
etmemiz mümkündür:
1. Kıt’a (34. manzume): Şairin oğlu Fuad’ın doğumu münasebetiyle söylenmiş olup H
1223 / M 1808-09 yılını vermektedir.
2. Kıt’a (88. manzume): Abdurrahman isimli bir kişinin vefatına dair yazılmıştır ve ebcet
hesabıyla H 1308 / M 1890-91 yılı tarih olarak düşülmüştür.
3. Kıt’a ( 134. manzume): Sâlim Efendi’nin kızı Zekiye Hanım’ın doğumu münasebetiyle
yazılmıştır. Manzumenin sonunda H 22 Şaban 1262 / M 15 Ağustos 1846 tarihi ebcet olarak
verilmiştir.
4. Kıt’a (143. manzume): Şairin oğlu Abdurrahman’ın havuza düşüp vefat etmesi
münasebetiyle yazılmış olup H 1286 / M 1869-70 yılını vermektedir.
5. Kıt’a (154. manzume) Şairin oğlu Muhyiddin’in doğumunu anlatmaktadır ve H 1283 /
M 1866-67 yılı ebcet hesabıyla verilmiştir.
6. Kıt’a (157. manzume): Şairin “karındaşım” dediği Sırrî Efendi’nin oğlu Muhammed
Celâleddin’in doğumu münasebetiyle yazılmış olup tarih beyti, ebcet hesabıyla H 1290 / M 1873-
74 yılını vermektedir.
7. Kıt’a (158. manzume): Şerif Efendi’nin oğlu İsmâil’in doğumuna dair yazılmış olup H
1285 /M 1868-69 yılını göstermektedir.
Ayrıca, 147. manzume, nüshalarda “Mersiyye” başlığını taşımaktadır ve Muharrem
ayının gelmesi münasebetiyle yazılmıştır. Şair, bu manzumesinde, Kerbela’ da hadisesini ve Hz.
Hüseyin’in Kerbela ’da şehit edilmesinden duyduğu acıyı dile getirmiştir.
Yukarıdaki manzumelerin dışında kalan kıt’alarda ise, genel olarak tasavvufi konular ele
alınmıştır.
Hoca-zâde Ahmed Kâmil Divanı’nda 3 murabba bulunmakta olup bunlardan 1 tanesi 3
bend ve 2 tanesi ise 5 bendden oluşmaktadır. 5 bendlik murabbalardan ilki (76. manzume), Üveys
El-Karânî vasfında yazılmış bir methiyedir. Diğer 5 bendlik murabba, nüshalarda “İlâhî” başlığını
taşımakta olup aruzun kısa kalıbıyla yazılmıştır. Manzume, 8’li hece ölçüsüne de uymaktadır.
Divan’da, 3 muhammes bulunmaktadır. Bunlardan 2 tanesi 5 bend, 1 tanesi ise 7 benddir.
Ahmed Kâmil Efendi’nin, çeşitli şairlerin gazel nazım şekliyle yazılmış manzumelerine üçer
mısra ilave ederek oluşturduğu tahmisleri de bulunmaktadır. Bu tahmisler, Rüşdî (6 bend); Veysî
(5 bend); İbrâhîm (Kuşadalı İbrâhîm Halvetî, 7 bend); Rahmî (5 bend); Ârif (5 bend); Fehmî (5
bend); Sa’dî (7 bend) ve Râsim (5 bend) mahlaslı şairlerin gazellerine mısra ilavesiyle
oluşturulmuştur.
Divan’da, 3 tane de müseddes bulunmaktadır. Müseddeslerden 1 tanesi 2 bend ( 19.
manzume); diğerleri ise 5 benddir (103. ve 117. manzumeler). 2 bendlik müseddeste mahlas
bulunmamaktadır. Gerek bend sayısı gerekse mahlasın yer aldığı bendin olmaması, şiirin nüshaya
noksan alındığını, devamının bulunduğunu akla getirmektedir.
Şairin çeşitli şiir mecmualarında ve başka müelliflerin eserlerinde de şiirlerine
10