Hljóðkerfi og bragkerfi: Stoðhljóð, tónkvæði og önnur úrlausnarefni í íslenskri bragsögu ásamt útgáfu á Rímum af Ormari Fraðmarssyn

409 Pages·2013·2.192 MB·Icelandic

by  Haukur Þorgeirsson

Haukur Þorgeirsson

Hljóðkerfi og bragkerfi

Stoðhljóð, tónkvæði og önnur úrlausnarefni
í íslenskri bragsögu ásamt útgáfu á

Rímum af Ormari Fraðmarssyni

HUGVÍSINDASTOFNUN
2013
Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands
hefur metið ritgerð þessa hæfa til varnar
við doktorspróf í íslenskri málfræði

Reykjavík, 24. júní 2013

Guðni Elísson
deildarforseti

© 2013 Haukur Þorgeirsson

Það er velkomið að afrita og nýta
innihald bókarinnar undir skilmálum
CC-BY-SA 3.0.

Höfundur bjó ritgerðina til prentunar
og ber alla ábyrgð á efni hennar og frágangi.

Útgefandi: Hugvísindastofnun Háskóla Íslands
Prentun: Leturprent
ISBN: 978-9935-9073-8-7

2
Rit þetta tileinka ég afa mínum,
Pétri Traustasyni augnlækni
(1923–2007)

3
4
Ágrip

Efni þessa rits er sambandið milli bundins máls og hljóðkerfisfræði. Hvað ræður
því hvort hljóð geta staðið saman í rími eða stuðlun? Hér er sú kenning varin að
það sem þessu stýrir séu líkindi hljóðanna á yfirborðinu, það er að segja
hljóðfræðileg líkindi í skilningi hljóðskynjunar og hljóðeðlisfræði. Ofan á
þessari meginstoð geta þó hvílt ýmsar hefðir sem myndast hafa á fyrri
málstigum og styrkst af stafsetningu. Ein slík hefð er að stuðla saman orð sem
hefjast á <hv> við orð sem hefjast á [h] en það hafa sum skáld gert þótt eðlilegt
mál þeirra sé að bera <hv>-orðin fram með [kh]. Þetta kalla ég sundurgreinandi
hefðarreglu því að hún felur í sér að skáldin þurfa að greina sundur orð sem þau
bera venjulega fram með sama hætti, til dæmis kvað og hvað. Sundurgreinandi
hefðir eru sjaldgæfar enda fela þær í sér að skáldin þurfa að styðjast við
fornlega stafsetningu eða annan lærdóm. Hafa því enda mörg skáld kastað
þessari hefð fyrir róða og stuðlað <hv> við <k>.
Annan flokk hefðarreglna mynda samfellandi hefðir. Þær fela í sér að
skáldin geta hunsað einhvern greinarmun sem gerður er í málinu sjálfu og haft
mismunandi hljóð í sama jafngildisflokki. Til dæmis stuðla [kh] (eins og í kól)
og [ch] (eins og í kjól) í sama flokki þetta séu skýrt aðgreind hljóð í framburði
og skynjun. Eins og <hv>-reglan styðst þessi hefðarregla við stafsetningu og
málsögu. En hér er sá mikilvægi munur að [kh]/[ch]-reglan er auðlærð og fremur
til þæginda fyrir skáldin því að hún gerir það auðveldara að finna orð sem
stuðla, hvort heldur við [kh] eða [ch]. Ég þekki heldur engin dæmi þess að skáld
kjósi að halda [kh] og [ch] aðgreindum í stuðlun.
Í þessari bók eru nokkur þau atriði skoðuð sem helst hafa valdið
málfræðingum heilabrotum í íslenskum kveðskap: stuðlun j við sérhljóða,
stuðlun framgómmæltra og uppgómmæltra lokhljóða, stuðlun þeirra hljóða sem
rituð eru með <h> og rím a og ǫ í aðalhendingum. Ég skýri öll þessi fyrirbæri
með hefðarreglum og hljóðfræðilegum líkindum.
Málfræðingar sem aðhyllast generatífa hljóðkerfisfræði hafa sett fram þá
hugmynd að fyrirbæri eins og þau sem hér voru talin byggist á því að í baklægri
gerð eða djúpgerð sé það eins sem á yfirborðinu virðist öðruvísi. Til dæmis
væru þá öll [ch] dregin af k í baklægri gerð og öll ǫ dregin af a í baklægri gerð.
Ég ver töluverðu rými í að ræða kenningar af þessu tagi og benda á ágalla
þeirra. Djúpgerðakenningin virðist bæði spá fyrir um ýmislegt sem gerist ekki
og ekki spá fyrir um ýmislegt sem í raun gerist.
Önnur kenning um samstöðu hljóða í kveðskap er úr smiðju formgerðar-
5
stefnunnar og snýst um mismunandi hljóðkerfisandstæður. Ef munur tveggja
hljóðana er upphafinn í ákveðnu umhverfi á það að skapa skyldleikatilfinningu í
hugum málhafa. Rím a og ǫ hefur meðal annars verið skýrt með þessum hætti.
Vandi þessarar kenningar er að sumu leyti sá sami og hinnar generatífu. Ýmis
hljóðön mynda sumgilda andstæðu án þess að það virðist skapa sérstaka
skyldleikatilfinningu.
Ég veit ekki til að nokkur sem um kveðskap skrifar neiti því að
hljóðfræðileg líkindi og hefðarreglur skipti þar máli. Það er þá eðlilegt að
athuga hvort þessir hlutir duga til að útskýra einkennileg fyrirbæri áður en
gripið er til dýpri hljóðkerfislegra skýringa sem hvergi hefur verið sýnt fram á
að séu nauðsynlegar.
Það fyrirbæri í íslenskri bragsögu sem hefur valdið mér mestum heilabrotum
er hegðun stoðhljóðsins u sem kemur inn í málið um 1300 og veldur því að
ýmis orð lengjast um eitt atkvæði miðað við fornmálið, til dæmis ungur fyrir
ungr. Í kveðskap á síðmiðöldum verður ýmist að gera ráð fyrir að orð af þessu
tagi séu einkvæð eða tvíkvæð inni í vísuorði en í lok vísuorðs eru þau jafnan
einkvæð. Þeim er haldið aðgreindum frá orðmyndum eins og tungur sem eru
jafnan tvíkvæðar við lok vísuorða. Ég rökstyð að eitthvað í framburði þessara
orða hafi verið öðruvísi þá en nú er.
Það kemur sterklega til greina að orðmyndir eins og ungur og tungur hafi
greinst í sundur með mismunandi tónkvæði að norskum hætti og hefur þá
tónkvæði leikið nokkurt hlutverk í kveðskapnum. Það sem mestan stuðning
veitir þessari hugmynd er vitnisburður Þriðju málfræðiritgerðarinnar og hegðun
orða með ákveðnum greini í kveðskap.
6
Formáli

Upphaflega var fyrirhugað að áherslan í þessari ritsmíð væri eingöngu söguleg
og beindist að einstökum málsögulegum vandamálum. Eftir því sem verkinu
vatt fram og ég ræddi niðurstöður mínar við aðra málfræðinga varð mér þó ljóst
að á þessu voru ákveðnir annmarkar. Mér var bent á að vafasamt væri að nota
skáldskap til að draga ályktanir um málsögu því að þar mætti jafnan búast við
að skáldaleyfi villtu sýn. Einnig var mér tjáð að samband kveðskaparins við
hljóðkerfið geti verið býsna flókið og að varasamt sé að draga ályktanir af
bundnu máli um framburðinn, það kunni að endurspegla hlutfirrtari eiginleika
en ekki yfirborðsgerðina. Þegar ég reyndi að takast á við athugasemdir af þessu
tagi varð mér smám saman ljóst að aðferðafræðilegu vandamálin væri ekki hægt
að afgreiða í stuttu máli heldur yrðu þau að vera meginþema bókarinnar. Hinu
er þó ekki að neita að í verkinu er enn rík söguleg og fílólógísk áhersla. Von mín
er að textafræðin sé hér hljóðkerfisfræðinni stoð.
Ég þakka Kristjáni Árnasyni, leiðbeinanda mínum, margháttaðan stuðning,
hvatningu og vinsemd. Þórhalli Eyþórssyni og Bergljótu Kristjánsdóttur, sem
sátu í doktorsnefnd, kann ég einnig bestu þakkir fyrir handleiðsluna. Að
doktorsnefnd slepptri eru þeir málfræðingar þrír sem sérstaklega hafa aðstoðað
mig við verkið:
Alexis Manaster Ramer var óþreytandi að ræða við mig um hljóðkerfisfræði
og bragfræði og við að finna hliðstæður við íslensk vandamál í öðrum málum.
Umfjöllunin um miðmyndarendingu var upphaflega unnin undir handleiðslu
Guðrúnar Þórhallsdóttur. Ég þakka henni einnig gagnlegt samtal um þróun j í
frumnorrænu.
Klaus Johan Myrvoll útskýrði fyrir mér norrænt tónkvæði og sannfærði mig
um að hliðstætt fyrirbæri hafi fundist í íslensku.
Andmælendum, Gunnari Ólafi Hanssyni og Michael Schulte, þakka ég
vandaðar skýrslur um ritgerðina.
Auk þess þakka ég Aðalsteini Hákonarsyni yfirlestur á ritgerðinni ásamt
mörgum og löngum samtölum um eðli hljóðkerfisins, Ármanni Jakobssyni
mikilvægar lexíur um skilvirk akademísk vinnubrögð, Bjarka Karlssyni aðgang
að gagnasafni um dægurlög, Eiríki Rögnvaldssyni umræður um
grundvallaratriði hljóðkerfisfræðinnar og ábendingar um villandi orðalag,
Guðvarði Má Gunnlaugssyni samtal um táknun stoðhljóðsins í
miðaldahandritum, Hans Fix fyrir að senda mér Habilitationsschrift sitt, Helga
Skúla Kjartanssyni spjall um tónkvæði og stuðla, Helgu Birgisdóttur ábendingu
7
um meinlega villu, Höskuldi Þráinssyni ábendingar um verk Kiparskys og
umræðu um aðferðafræði, Jóni Axel Harðarsyni umræður um íarn og fleira,
Jóni Símoni Markússyni umræður um frumnorrænu, Kathleen Hall bréfaskipti
um hljóðskynjunartilraunir, Katrínu Axelsdóttur maklega gagnrýni á upphafleg
skrif mín um þróun eignarfornafnanna, Kevin McMullin ábendingar um eðli
hálfríms, Kristjáni Eiríkssyni samstarf um að koma gömlum kveðskap á
stafrænt form, Magnúsi Snædal umræður um eðli braghefðar, Ragnari Inga
Aðalsteinssyni ýmis samtöl um bragfræði og leyfi til að endurbirta mynd,
Simon Karlin Björk ábendingu um Þrymlur, Sveini B. Sigurðssyni yfirlestur á
inngangi, Sverri Jakobssyni innsleginn texta Andra rímna, Veturliða Óskarssyni
ábendingar um tökuorð í rímum, Yelenu Sesselju Helgadóttur aðstoð með
rússnesku og fleira, Þorgeiri Sigurðssyni ábendingar um eðli hendinga og
starfsfólki Landsbókasafns, Árnastofnunar og Hugvísindasviðs greiðasemi og
vinsemd. Sérstaklega þakka ég Margréti Guðmundsdóttur rösklega aðstoð við
umbrot og frágang. Þeim sem hafa gleymst í þessari upptalningu færi ég bæði
þakkir og afsökunarbeiðni.
Loks þakka ég fjölskyldu minni og tengdafjölskyldu mikinn stuðning. Það er
ekki síst þeim að þakka að þessu verki lýkur nokkurn veginn á tilsettum tíma.
Sérstaklega hefur eiginkona mín, Arndís Þórarinsdóttir, sýnt þessu verki meiri
þolinmæði og velvilja en hægt væri að ætlast til. Hún hefur auk þess hjálpað
mér með umbrot og myndvinnslu.
Meðan á verkinu stóð þá ég laun og styrki úr Rannsóknasjóði Vísinda- og
tækniráðs, Rannsóknasjóði Háskóla Íslands og Háskólasjóði Eimskipafélags
Íslands.
8
Efnisyfirlit

Ágrip.................................................................................................................5
Formáli..............................................................................................................7
Efnisyfirlit.........................................................................................................9
1. Inngangur....................................................................................................15
1.1 Efni þessarar bókar.................................................................................15
1.2 Kenning Baudouin de Courtenay ...........................................................15
1.3 Hugmyndir formgerðarstefnumanna.......................................................16
1.4 Hugmyndir reglumálfræðinga................................................................19
1.5 Hugmyndir úr náttúrulegri hljóðkerfisfræði ...........................................22
1.6 Afleiðingar djúpgerða.............................................................................24
1.7 Málbreytingar og skáldaleyfi..................................................................25
1.8 Hefðarreglur og jafngildisflokkar...........................................................29
1.9 Hljóðfræðileg líkindi..............................................................................31
1.10 Samantekt um bragfræðileg jafngildi ...................................................33
1.11 Uppbygging bókarinnar........................................................................34
2. Stuðlun j við sérhljóða................................................................................37
2.1 Inngangur...............................................................................................37
2.2 Fyrri skýringar og athuganir...................................................................37
2.3 Aðferðafræðilegar forsendur ..................................................................40
2.4 Gögn......................................................................................................42
2.5 Niðurstöður um tímasetningu.................................................................47
2.6 J-stuðlun sem tímasetjandi einkenni.......................................................48
2.7 Hljóðkerfisleg túlkun .............................................................................50
2.8 Hefðartúlkun..........................................................................................53
3. Stuðlun framgómmæltra og uppgómmæltra lokhljóða.................................57
3.1 Inngangur...............................................................................................57
3.2 Rök Gussmanns fyrir uppgómmæltum hljóðum í baklægri gerð.............58
3.3 Uppgómmælt hljóð á undan [ai], [ei] og [ɛ] ...........................................62
3.4 Hljóðkerfisleg virkni..............................................................................63
3.5 Vandamál í regluröðun...........................................................................65
3.6 Hlutleysing.............................................................................................66
3.7 Hljóðfræðileg líkindi..............................................................................66
3.8 Hefðarskýring........................................................................................67
4. Stuðlun með h .............................................................................................69
4.1 Inngangur...............................................................................................69
4.2 Generatíf skýring ...................................................................................69
4.3 Hefðarskýring........................................................................................73
9
5. Rím a og ǫ í aðalhendingum........................................................................75
5.1 Inngangur...............................................................................................75
5.2 Kenning Andersons................................................................................75
5.3 Skýring með hefðarreglu........................................................................77
5.4 Skýring með hljóðfræðilegum líkindum.................................................78
5.5 Skýring Hreins Benediktssonar..............................................................79
5.6 Niðurstöður............................................................................................81
6. Miðmyndarendingin og rím samhljóðaklasa................................................83
6.1 Inngangur...............................................................................................83
6.2 Eðli hendinga.........................................................................................83
6.3 Miðmyndarendingin...............................................................................88
6.4 Miðmynd í kvæðum með hendingum.....................................................90
6.5 /r/-stofnar í endarími...............................................................................93
6.6 Tannhljóðsstofnar í endarími..................................................................94
6.7 Sérhljóðastofnar í endarími ....................................................................97
6.8 Gómhljóðsstofnar í endarími..................................................................97
6.9 /nn/-stofnar í endarími............................................................................98
6.10 Bókmálsrím..........................................................................................99
6.11 Utanstaða............................................................................................100
6.12 Tvö einkennileg dæmi........................................................................102
6.13 Niðurstöður........................................................................................103
7. Hrynjandi í íslenskum kveðskap frá síðmiðöldum.....................................105
7.1 Inngangur.............................................................................................105
7.2 Áhersluatkvæði í vísuorði.....................................................................105
7.3 Stýfður rímliður....................................................................................106
7.4 Óstýfður rímliður .................................................................................107
7.5 Forliður................................................................................................107
7.6 Innri bragliðir.......................................................................................108
7.6.1 Tvíkvæð orð...................................................................................109
7.6.2 Tvö einkvæð orð............................................................................110
7.6.3 Langstofna tvíkvætt orð að viðbættu einkvæðu orði.......................111
7.6.4 Stuttstofna tvíkvætt orð að viðbættu einkvæðu orði........................112
7.6.5 Einkvætt orð að viðbættu tvíkvæðu orði.........................................113
7.6.6 Þrjú einkvæð orð............................................................................114
7.6.7 Þriggja atkvæða orð .......................................................................114
7.6.8 Fjögurra atkvæða bragliðir?...........................................................115
7.6.9 Greining á frávikum.......................................................................115
7.6.10 Fyrri greiningar............................................................................118
7.7 Aðrir bragarhættir.................................................................................122
7.8 Niðurstöður..........................................................................................126

10