Historia Komunitate zientifiko euskalduna

845 Pages·2011·5.12 MB·Indonesian

Jakintza-arloa: Historia

Komunitate zientifiko euskalduna

Azterketa historikoa eta bibliometrikoa

Egilea: KARMELE ARTETXE SANCHEZ

Urtea: 2010

Zuzendariak: MIKEL AIZPURU MURUA, XABIER ISASI BALANZATEGI

Unibertsitatea: EHU

ISBN: 978-84-8438-333-8
Hitzaurrea
Doktorego-tesia 2010. urteko otsailaren 19an defendatu nuen UPV/EHUko Lan
Harremanen Unibertsitate Eskolako Gradu Aretoan. Ordutik urte t´erdi eskas
pasa da, beraz ibilbide laburra egin du oraindik. Dena den, denbora nahikoa
igaro da bi gauza ikusteko: batetik, orain tesia beste modu batera idatziko
nukeela, eta bestetik, akatsen bat edo beste detektatzeko. Baina hori, zorionez
edo zoritxarrez, denoi gertatu zaigun zerbait dela uste dut.
Aipatutako ibilbide labur horretan tesiaren argitalpena prestatzen aritu naiz. Ez
diot nahi beste denbora eta arreta eskaini, tartean hainbat gauza egiteko izan
ditudalako: EHUko lana, UEUko zuzendaritza, haurdunaldia eta abar. Hala ere,
tarteka-marteka atera dudan denborarekin, 800 orrialdeko testua moldatzeari
ekin diot. Argi neukan bere hartan ezin zela argitaratu, ez bazen euskarri
elektronikoan. Aukera hori Tesiker proiektuaren bitartez izan dudanez,
paperezko ediziorako, bertsio dibulgatibo eta sintetikoagoak prestatzen saiatu
naiz. Beraz, tesi osoa, idatzi zen bezala ikusi nahi duenak hementxe dauka
aukera.
Aldiz, tesitik eratorritako lanak eta bertsioak kontsultatu nahi dituenarentzat
argibide batzuk emango ditut. Lehenengo eta behin erabaki nuen tesia osorik
laburbiltzea baino, zatika moldatzea eta argitaratzea. Izan ere, tesiak
planteamendu, sakontasun eta ikuspegiagatik, 3 atal desberdin ditu:
I. Lehenengoak, gerraurreko kapituluak, izaera historikoa du, baina saiakera
modukoa da. Bertan gerraurreko euskarazko ekoizpen jasoa ulertzeko marko
interpretatibo berri bat proposatzen dugu. Produkzio horren ezaugarri eta muga
ideologikoen gaineko hausnarketa bat. Atal hau oraingoz, ez dut aukerarik izan
paperean argitaratzeko, nahiz eta horretan ari naizen.
II. Gerraosteko euskal kulturgintza jasoari buruzko lau kapituluak, tesiko
mamitsuenak, UEUk 2011. urtearen amaieran argitaratuko duen Euskara
unibertsitatera bidean liburuaren oinarri dira.
III. Hirugarren eta azken atalak Historia alboratu eta bibliometria besarkatzen
du. Bertan, unibertsitate mailako produkzioaren (1968-2007) azterketa egin
dugu. Hau da, goi mailako euskarazko dokumentazioa, kide kopurua zein
azpiegitura deskribatu dira. Atal honek, moldaketa batzuk egin ostean, Eusko
Jaurlaritzaren Euskal Gizartearen egoera Sarian aurkezturik akzesita lortu
zuen. Une honetan Eusko Jaurlaritzaren Prospekzio Soziologikoen Kabineteak
argitaratzen duen aldizkarian (Soziologiazko Euskal Koadernoak) kaleratu da,
28 zenbakian. Aldizkaria paperean plazaratzen da, baita euskarri elektronikoan
ere. Beraz Kabinetearen web gunean kontsulta daiteke.
Hitzaurre hau amaitzeko, azken ohar bat egin nahi nuke defentsa egunarekin
lotutakoa. Egun hartatik zerbait gogoratzen badut, nirekin batera egon ziren
pertsonak dira. Noski, epaimahaia: Pello Salaburu, Ludger Mees, Pruden
Gartzia, Emilio Majuelo eta Juantxo Madariaga. Ohiko zorion oharrak egin
zizkidatenak, eta baten batek erdeinuzko hitz batzuk ere bai. Era berean
zuzendariak gogoratzen ditut, Mikel Aizpuru eta Xabier Isasi, seguru aski ni
baino gehiago sufritzen. Eta azkenik, defentsara bertaratutako familia, lagun eta
lankideak. Sarri mugak lausoak dira, maiz lankideak lagun bihurtzen direlako,
lagun handiak. Alde horretatik zorionekoa ni, tesiarekin lagunartean amaitu
nuelako.
Orduz geroztik, egin izan dudan guztia errazagoa iruditu zait.
Karmele Artetxe Sánchez
Zamudion, 2011ko urriaren 2an
GAUR EGUNGO HISTORIA SAILA

Komunitate Zientifiko Euskalduna.
Azterketa historikoa eta bibliometrikoa

Doktorego-tesia

I

KARMELE ARTETXE SANCHEZ

Zuzendariak:
Mikel X. Aizpuru Murua
Xabier Isasi Balanzategi

Leioa, 2009
“Baiña nik, izkuntza larrekoa,
nai aunat ere noranaikoa:
yakite-egoek igoa;
soiña zaar, berri gogoa;
azal orizta, muin betirakoa”

Lizardi, 1931
Aurkibidea
Aurkibidea

I. Liburukia

ATARIKOA.................................................................................................1

AZTERKETA HISTORIKOA

I. GERRAURREKO EUSKARAZKO KULTURGINTZA JASOA

1. Sarrera eta abagune historikoa.................................................................11

2. Euskarazko kulturgintza jasoa: oinarrizko gakoak..................................13

3. Euskara tresna: hiztunaren lehenestea.....................................................13
3.1. Laborari euskaldunentzako argitalpenak........................................15
3.2. Lanbideetan hizkuntza eskakizuna euskaldunekin aritzeko...........19

4. Euskara helburu: hizkuntza prestatzeko eta normalizatzeko
proiektuak................................................................................................22

4.1. Elkarte euskaltzaleak......................................................................28
4.1.1. Euskal Esnalearen hitzaldi-zikloak.....................................36
4.2. Argitalpenak: jakintzaren dibulgazio idatzia..................................42
4.2.1. Dibulgazio zientifikoa egunkari eta aldizkarietan..............42
4.2.1.1. Zientzia dibulgazioa nekazarientzat....................44
4.2.1.2. Einstein Euzkadin................................................46
4.2.2. Osasun zaintza euskaraz vs Medikuntza euskaraz.............50
4.2.3. Literatur itzulpenak.............................................................53
4.2.4. Eskola liburuak: jakintza-arloak euskaraz abiatzeko
saiakerak.............................................................................56
i
Aurkibidea

5. Euskara objektu: hizkuntzaren gaineko ikerkuntza.................................58
5.1. Hizkuntzalarien jarrerak.................................................................59
5.2. Eusko Ikaskuntzen erdal praxia......................................................63
5.2.1. Lizardi eta Etxegarairen arteko eztabaida .........................65
5.2.2. Gerraurreko ekitaldiak: kongresuak eta udako
ikastaroak............................................................................68

5.2.3. Euskal Unibertsitatea..........................................................72
5.3. Goi mailako aldizkarikak................................................................74
5.3.1. RIEV, Urkixoren aldizkaria...............................................75
5.3.2. Eusko Ikaskuntzaren aldizkariak: RIEV eta Anuario Eusko-
Folklore..............................................................................78

6. Euskaltzaindia: hizkuntzaren prestaketa eta ikerketaren artean..............79
6.1. Euskararen batasunaz batzarra.......................................................84
6.2. Erizkizundi Irukoitza: euskarazko ikerkuntza proiektua................88
6.3. Euskera: Euskaltzaindiaren sozializaziorako tresna.......................90

7. Gerraurrean irekitako aukerak.................................................................93

II. FRANKISMOAREN LEHEN URTEETAKO SAIO
EUSKALTZALEAK (1940-1953)

1. Sarrera eta abagune historikoa.................................................................97

2. Goi mailako erakunde eta elkarteak.......................................................100
2.1. Euskaltzaindia: euskaltzaleen topagune zatitua............................100
2.2. Euskara kultur hizkuntza bihurtzeko Krutwig-en saioa...............103
2.3. Urkixo Mintegia...........................................................................108
2.4. Eusko Ikaskuntzaren kongresuak.................................................111

3. Aldizkariak.............................................................................................114
3.1. Egan..............................................................................................116
3.2. Euzko-Gogoa: “euskal aldizkari bakarra”....................................117
3.2.1. Aldizkariaren azterketa kuantitatiboa...............................122
3.2.2. Harpidedunak....................................................................124
ii
Aurkibidea
3.2.3. Finantziazioa.....................................................................127
3.2.4. Aldizkariaren lankideak eta egileak.................................129
3.2.5. Gogoa zubi.......................................................................132
3.2.6. Ondorioa Euzko-Gogoaz..................................................136

4. Liburuak eta argitaletxeak......................................................................138
4.1. EFA: Arantzazuko frantziskotarren argitaletxea..........................139
4.2. Itxaropena argitaldaria eta “Kuliska sorta” bilduma....................140
4.3. Itzulpen lanak...............................................................................146
4.3.1. Sofoklesen itzultzaile bi: Zaitegi vs Errandonea..............148

5. Hizkuntzaren prestaketa eta erabilera: nahi eta ezinaren artean............150

III. HIZKUNTZA ESTANDARRAREN BIDEAN (1954-1968)

1. Sarrera eta abagune historikoa...............................................................153

2. Biltzarrak: euskararen batasuna ontzeko bilguneak..............................165
2.1. Euskaltzaleen I. Biltzarra (Arantzazu, 1956) ...............................166
2.1.1. Mitxelenaren interbentzio inprobisatua............................169
2.2. Euskaltzaleen II. Biltzarra (Bilbo, 1958) .....................................173
2.3. Euskaltzaleen III. Biltzarra: Mogelen gorazarrez (Eibar, 1959)...177
2.4. Euskaltzaleen IV. Biltzarra (Donostia, 1961)...............................179
2.4.1. Intxausti eta kulturaren bidea euskararentzat...................180
2.5. Euskaltzaleen V. Biltzarra (Arantzazu, 1963)..............................184
2.6. Euskaltzaleen VI. Biltzarra (Loiola, 1964)...................................188
2.7. Euskal Idazkaritza eta Baionako Biltzarra (Baiona, 1964)...........190
2.8. Jakinlarien bilerak.........................................................................194
2.9. Idazleen Ermuko Bilera (Ermua, 1968)........................................197
2.10. “Literatura euskeraren batasunari buruzko biltzar nagusiak” edo
Euskaltzaleen VII. Biltzarra (Arantzazu, 1968)...........................200

2.11. Biltzarren balantze gisakoa...........................................................207
iii
Aurkibidea

3. Goi mailako elkarte eta erakundeak......................................................209
3.1. Euskal Kulturaren Alde (EKA)....................................................211
3.1.1. Euskaltzale Alkartasuna: Euskal Idazkaritzaren
aurrekaria..........................................................................219

3.2. Eskualzaleen Biltzarra: “Irakasleen Udako Euzkal-Ikastaroa”....221
3.3. Euskaltzaindia ..............................................................................223

4. Aldizkariak............................................................................................225
4.1. Euskera buletinaren berragerpena................................................229
4.1.1. Euzko-Gogoa eta Euskeraren arteko eztabaida................231
4.2. ASJU: euskal hizkuntzalaritzaren internazionalizazioa...............237
4.3. Yakinetik Jakinera: garbizaletik mordoilora.................................239
4.3.1. Aldizkariaren epealdiak....................................................242
4.3.2. Aldizkari proiektuaren bilakaera......................................244
4.3.3. Euskararen hilobitik tiraka................................................249
4.3.4. Eliztar lankideetatik, lankide laikoetara...........................253
4.3.5. Aldizkariaren filologizazioa.............................................254
4.4. Branka: euskaldun sozialista aldizkaria.......................................257

5. Liburu ekoizpena...................................................................................263
5.1. Literatura, Didaktika eta eliz lanak nagusi...................................265
5.2. Beste jakintza esparruak...............................................................271
5.3. Itzulpen-lanak...............................................................................277
5.4. Liburugintzaren filologizazioa.....................................................281

6. Hizkuntza batasunean murgildutako komunitatea.................................287

IV. KOMUNITATE ZIENTIFIKO EUSKALDUNA
UNIBERTSITATERA BIDEAN (1969-1978)

1. Sarrera eta abagune historikoa...............................................................291

2. Euskal Herriko pasaia unibertsitarioa....................................................295
2.1. Unibertsitate konfesionalak..........................................................297
iv
Aurkibidea
2.2. Bilboko Unibertsitatearen sorrera.................................................298
2.3. Unibertsitate barruti bakarraren eskaria.......................................302
2.4. Euskara unibertsitateetan..............................................................305
2.4.1. Unibertsitate konfesionaletan euskara zantzuak...............307
2.4.2. Euskara unibertsitate publikoan........................................312
2.5. Unibertsitateetako euskal kultur mugimendua.............................317
2.5.1. Euskal kultur elkarteak (EKM, EKT, EIT,...)...................319
2.5.2. Deustuko Unibertsitateko Euskal Kultur Mintegia
(EKM)...............................................................................323

2.5.3. Donostiako EKTtik Elhuyar Talderako ibilbidea.............326
2.5.4. Bilboko Unibertsitateko euskal kultur elkarteak .............328
2.5.4.1. Zientzia Fakultateko EKTa.................................329
2.6. Irakasle Eskolak: irakasle euskaldunak sortzen............................335
2.6.1. Bilboko Irakasle Eskola....................................................337
2.7. Euskal Herriko eta AEBko ikasketen arteko aldeak.....................344

3. Goi mailako elkarte eta erakundeak......................................................346
3.1. Labayru Ikastegia eta Eusko Ikaskuntza......................................348
3.2. Euskaltzaindia normalizazio lanetan murgilduta..........................352
3.2.1. Euskararen batasuna gidatzeko euskaltzainburu berria....354
3.2.2. Euskara irakasle tituluak...................................................358
3.2.2.1. D eta B mailako euskal irakasle tituluak...........362
3.2.3. Akademiaren hiztegigintza jarduna..................................370
3.2.3.1. Hiztegi espezializatuak......................................371
3.2.3.2. Eskola mailako testugintzaren kezkatik
eratorritako hiztegigintza...................................373

3.2.3.3. Euskararen batasunarekin lotutako
hiztegigintza.......................................................376

3.2.4. Akademiaren jardun unibertsitarioa.................................379
3.2.4.1. Irakasle Eskolak Euskaltzaindiaren jomuga.......382
3.3. Euskal Unibertsitate bidean..........................................................388
3.3.1. Udako Euskal Unibertsitatea (UEU)................................392
3.3.1.1. Udako Ikastaroak...............................................396
3.3.1.2. Hizkuntza hautua...............................................399
v