Historia Kanady PDF
Preview Historia Kanady
HENRYK ZINS HISTORIA KANADY WROCŁAW ■ WARSZAWA ■ KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1975 Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa ANNA LERGETPORER-JAKIMOW Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI Printed in Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław 1975. Nakład: 9000 egz. Objętość: ark. wyd. 19,20, ark. druk. 18,75, ark. Al. 23. Papier ilustr. kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do składania 7 I 1975. Podpisano do druku 20 VI 1975. Druk ukończono w lipcu 1975. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 2023/75 —■ A-17. Cena zł 70.— PRZEDMOWA pracowanie niniejsze jest pierw szym w języku polskim zarysem historii Kanady. Jego celem jest zwięzłe przedstawienie głównych etapów rozwojowych tego kraju od czasów naj dawniejszych do 1967 r., kiedy to Kanada obchodziła 100-lecie swego nieza leżnego politycznego istnienia jako Dominium. Całość książki została po dzielona zasadniczo na 4 rozdziały, w których kolejno ukazano — po omó wieniu najpierw podstaw geograficznych tego ogromnego kraju — zagadnie nie jego najdawniejszych mieszkańców, następnie okres Nowej Francji (1534—1760), Brytyjskiej Ameryki Północnej (1760—1867) i wreszcie Do minium Kanady (1867—1967). W przeciwieństwie do większości historii różnych państw ukazujących się w tym cyklu wydawniczym Ossolineum, nie zamknięto zarysu na II wojnie światowej, która w dziejach Kanady nie sta nowi tak wyraźnej granicy, jak w historii tylu innych krajów. W oddzielnym rozdziale przedstawiona została historia Polaków w Kanadzie, próba zarysu dziejów kanadyjskiej Polonii, jej struktury i organizacji. Obok Kanadyjczyków anglosaskiego i francuskiego pocho dzenia do coraz większego znaczenia w Kraju Klonowego Liścia dochodzą imigranci z innych stron świata. Wśród nich poważną rolę odgrywa ele ment słowiański, a wraz z nim i ludność polskiego pochodzenia. Kanada jest do dnia dzisiejszego krajem dosyć luźno zintegrowanym, toteż niemałą trudność stanowiło przedstawienie głównej jej problematyki historycznej i wyważenie właściwych proporcji pomiędzy sprawami ogólno- państwowymi federacji a zagadnieniami lokalnymi poszczególnych pro wincji, składających się na Dominium Kanady, lecz zachowujących nadal własną specyfikę i odrębności. Po napisaniu dla Ossolineum Historii Anglii (Wrocław 1971) autor odczuwał w czasie pisania tej książki pewien niedosyt, nie mogąc, tak jak w tamtym zarysie, poświęcić więcej miejsca zagadnieniom kulturalnym, literaturze, sztuce i nauce, życiu intelektual nemu, wkładowi tego kraju do cywilizacji powszechnej. Kanada jest jednak 5 jeszcze bardzo młodym krajem, jej dorobek kulturalny nie jest wyraźniej odczuwalny w skali światowej, chociaż rozwój jej w tych dziedzinach zazna cza się w ostatnich dekadach coraz wyraźniej. Do książki został dołączony wykaz premierów kanadyjskich od 1867 r. do chwili obecnej oraz wskazówki bibliograficzne, informujące o podsta wowych opracowaniach do różnych zagadnień i okresów historii Kanady. Na zakończenie autor pragnie wyjaśnić, że jeśli jako mediewista i badacz epoki renesansu podjął się napisania dziejów Kanady, państwa tak histo rycznie młodego i późno politycznie zorganizowanego, to uczynił to pod wpływem swego blisko trzyletniego pobytu w Laurentian University w Ka nadzie, gdzie jako Visiting Professor wykładał historię średniowiecza i epoki Odrodzenia. Pobyt w Kanadzie przyczynił się do lepszego poznania problematyki historycznej i współczesnej tego pięknego i gościnnego pań stwa. Pragnę przy tej okazji podziękować profesorom i pracownikom Laurentian University w Sudbury za pomoc i życzliwość okazaną mi w czasie mego pobytu w Kraju Klonowego Liścia. Podobne podziękowania kieruję pod adresem profesorów i bibliotekarzy uniwersytetu w Toronto. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE V A^-anada zajmuje północną część Ameryki Północnej i stanowi drugi po Związku Radzieckim co do wielkości obszaru kraj na świecie. Jej powierzchnia, wynosząca 9 976 200 km2, jest trzydziestokrotnie większa od Polski, mniej więcej tak duża, jak cała Euro pa, o jedną trzecią większa od Australii, rozleglejsza niż Stany Zjednoczone wraz z Alaską. Z tego olbrzymiego terytorium jednak w chwili obecnej czło wiek wyzyskuje jedynie około 15% zarówno z uwagi na trudności klimatycz ne, zwłaszcza w strefie subarktycznej i arktycznej, jak i słabe zaludnienie kraju. W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi jest Kanada większa o ok. 2 min km2, ludności posiada jednak niewiele ponad 20 min, co stanowi tyl ko jedną dziesiątą część liczby mieszkańców USA. Ciągle jeszcze zdjęcia lot nicze wykrywają nieznane terytoria, niewiele mniejsze od całych woje wództw naszego kraju. Terytorium Kanady graniczy na długości ok. 6500 km ze Stanami Zjednoczonymi. Na południu granica ta biegnie wzdłuż 49° szerokości geograficznej północnej i ma charakter konwencjonalny, a nie fizyczny. Na wschodzie, na obszarze Wielkich Jezior, granica skręca ku południo wi, przekraczając nawet 42°, czyli osiąga mniej więcej szerokość geogra ficzną Madrytu w Hiszpanii czy Neapolu we Włoszech. Następnie ciągnie się wzdłuż Rzeki Św. Wawrzyńca na północny wschód. Od strony Alaski granica Kanady przebiega na znacznej długości wzdłuż południka 141° długości geograficznej zachodniej. W przeciwieństwie do prostych linii południowej granicy Kanady, jej granica północna gubi się w załamaniach linii brzegowej wysp Archipelagu Arktycznego od 75° do 83° szerokości geograficznej północnej. Poważne miejsce w rozległym terytorium Kanady zajmują wyspy (ok. 16%), skupione zwłaszcza na północy w postaci Archi pelagu Arktycznego (ok. 1,4 min km2), w znacznej mierze pokryte lodami. Niezmierna przestrzeń stanowi kluczowe zagadnienie w historii Kanady. Do dnia dzisiejszego utrudnia zagospodarowanie tego kraju, pełniejsze wykorzystanie jego niezmierzonych bogactw naturalnych, stanowi prze 7 szkodę w dążeniach do silniejszego scalenia oraz integracji politycznej, ekonomicznej, administracyjnej i kulturalnej, wywiera wpływ na mental ność mieszkańców. O ogromnych rozmiarach Kanady może mówić od ległość blisko 7 tys. km od jej wschodnich do zachodnich wybrzeży, którą przebywa się koleją w ciągu 5 i pół doby. Rozciągłość równoleżnikowa jest przyczyną podziału Kanady na 7 stref czasu. Gdy na Nowej Fundlandii, najbardziej na wschód wysuniętej części tego kraju, zegary wybijają go dzinę 12, na zachodnim krańcu, w Brytyjskiej Kolumbii nad Pacyfikiem jest dopiero 730 rano, a w górach Jukonu nawet godzina 630. Czynniki naturalne, przestrzeń, rzeźba terenu, klimat, podział na strefy i regiony, odgrywały i nadal odgrywają tak istotną rolę w historii i życiu Kanady, że nieco uwagi należy poświęcić zagadnieniom fizjograficznym tego kraju. Polityczny, równoleżnikowy podział kontynentu Ameryki Północnej na Stany Zjednoczone i Kanadę nie wynika z żadnych przesłanek geogra ficznych. Kontynent ten ma schemat południkowy i cały zespół warunków przyrodniczych, jak rzeźba, klimat, gleby, sieć hydrograficzna, roślinność i fauna, stanowią w Kanadzie południowej naturalne przedłużenie i modyfi kację podobnych czynników występujących na pozostałym terenie Ameryki Północnej. Brak jest bowiem jakichkolwiek większych przeszkód, które oddzielałyby krajobrazy Kanady i Stanów Zjednoczonych. Na wschodzie Appalachy sięgają od Zatoki Św. Wawrzyńca w Kanadzie do stanu Ala bama w Stanach Zjednoczonych. Pasma Kordylierów ciągną się na całym zachodnim wybrzeżu od Alaski do Ameryki Południowej. Wielkie doliny pochylają się trzema stopniami do wnętrza lądu obu krajów północno amerykańskich. Podkreślmy, że najważniejsze zarysy rzeźby tego konty nentu przebiegają długimi południkowymi pasami, które wiążą Kanadę z całością północnoamerykańskich regionów fizjograficznych. Spośród oś miu takich regionów Kanady cztery stanowią całkowite przedłużenie ob szarów położonych w Stanach Zjednoczonych na południe od Kanady. Ponad połowę powierzchni Kanady zajmuje najważniejszy jej region zwany tarczą kanadyjską (Canadian Shield) lub tarczą łaurentyjską (Lau- rentian Shield), której centrum tworzy niejako Zatoka Hudsona. Tarcza kanadyjska obejmuje ok. 5,8 min km2, czyli ok. 60% powierzchni całego kraju. Zbudowana z prekambryjskich skał, jest ona jednostką geologiczną, będącą jedną z pradawnych części składowych naszej planety. Do obszaru tarczy kanadyjskiej należy znaczna część Archipelagu Arktycznego, ob szerny Płaskowyż Laurentyjski, okalający wgięcie Zatoki Hudsona oraz Nizinę Hudsońską. Na południu i na zachodzie granica tarczy kanadyj skiej biegnie wzdłuż Wielkich Jezior. Tarcza zbudowana jest głównie 8 z archaicznych skał krystalicznych, na których miejscami pojawiają się osady algonckie i piaskowce. Utwory te są poprzecinane licznymi intruzja- mi granitowymi, wskutek czego obfitują one w złoża rud metali. Krajobraz tych obszarów odznacza się surowością, dzikością i monotonią, jedynie miejscami występują tam liczne parowy i zagłębienia. Często spod cienkiej pokrywy glebowo-roślinnej występują nagie, wypolerowane skały. Cały obszar tarczy jest odwadniany przez uchodzące koncentrycznie do Zatoki Hudsona rzeki. Odznaczają się one niezdecydowanym biegiem. Tworzą liczne wodospady i bystrza, między którymi grupują się w jeziora, a nie kiedy w rozległe bagna. Północną część całego obszaru zajmują zupełnie niemal bezwartościowe gleby tundrowe. Arktyczna tundra przechodzi na południu w ogromną strefę lasów borealnych, złożonych głównie z drzew iglastych (świerk, jodła, czarna i biała sosna), które jedynie lokalnie, zwłaszcza nad rzekami, bywają zastąpione przez białą brzozę, olchę, wieiz- bę, topolę i klon. Lasy są bogate w zwierzynę, głównie w łosia i jelenia, w zimie również w renifera. Jest to obszar polowań na liczne zwierzęta futerkowe, jak bobry, lisy, wydry, piżmowce i kuny. Obszar nadatlantycki obejmuje kopulaste, niskie Appalachy kanadyj skie, zbudowane głównie z prekambryjskich skał krystalicznych. Dzielą się one na dwa pasma: bardzo zniszczone wschodnie i znacznie lepiej zacho wane zachodnie. Pasmo wschodnie składa się z fragmentów wyżynnych na południu Nowej Fundlandii oraz w Nowej Szkocji i na południu Nowego Brunszwiku. Pasmo zachodnie ciągnie się z terenu Stanów Zjednoczonych w postaci niezbyt wysokich wzniesień. Wschodnia część kanadyjskich Ap- palachów, zwana również Akadią, obejmuje półwysep Nowej Szkocji oraz półwysep Nowego Brunszwiku. Stanowi ona obszar falisty ze wznie sieniami dochodzącymi do 700 m n.p.m. Wybrzeża tego obszaru są prze ważnie skaliste, silnie rozczłonkowane z licznymi głębokimi i malowniczymi zatokami. Największa wyspa u wschodnich wybrzeży, Nowa Fundlandia (110,6 tys. km2), została oddzielona od lądu prawdopodobnie dopiero w czwartorzędzie na skutek ruchów, które spowodowały zatopienie wschod niej części wyspy i powstanie zespołu ławic. Pomiędzy obszarem tarczy kanadyjskiej na wschodzie i systemem Kor- dylierów na zachodzie rozpościera się rozległy pas równin i nizin. Stosun kowo niewielką, lecz niezmiernie ważną w historii Kanady krainę stanowi pagórkowata Nizina Wielkich Jezior oraz Rzeki Św. Wawrzyńca. Rzeka ta odegrała szczególnie istotną rolę w dziejach Kraju Klonowego Liścia jako oś, wokół której kształtowało się życie gospodarcze kraju, jako droga komunikacyjna otwierająca wnętrze kontynentu. Wypływa ona z jeziora Ontario i po 500 km biegu uchodzi koło miasta Quebecu ogromnym 400- 9 -kilometrowej długości lejkowatym estuarium do Zatoki Św. Wawrzyńca. System wodny Rzeki Św. Wawrzyńca sięga ponad 3 tys. km w głąb kraju, a dorzecze obejmuje ponad 1 min km2. Dzięki temu, że statki oceaniczne mogą docierać tą rzeką daleko aż do Montrealu, stała się ona pierwszym wielkim szlakiem komunikacyjnym i handlowym wiodącym w głąb Nowego Świata. Rzeka Św. Wawrzyńca tworzy wraz z Wielkimi Jeziorami naj ruchliwszy wodny szlak komunikacyjny świata, przewyższający ruch w Kanale Sueskim czy Kanale Panamskim. Klimat Niziny Wielkich Jezior charakteryzują stosunkowo wysokie temperatury lata, ujemną jednak cechę tego obszaru stanowią — na skutek jego położenia na szlaku cyklonów — częste burze i zmiany pogody. Na północny zachód od Niziny Wielkich Jezior i Rzeki Św. Wawrzyńca rozciąga się obszar Równin Wewnętrznych, obejmujących cały obszar Ka nady zawarty między tarczą kanadyjską i Górami Skalistymi. Część połu dniowa równin to prerie, opadające podobnie jak i Niziny Wielkich Jezior trzema stopniami o szerokości ok. 1 tys. km w kierunku północno-wschod nim. Na najniższym stopniu leży równina Manitoby, usiana pasami moren oraz kamienistymi usypiskami osadów polodowcowych. Zachodnie krańce równiny przechodzą w łańcuchy wzgórz o płaskich szczytach. Na zachód od tych pagórków leży drugi stopień prerii, również pokryty osadami polodowcowymi. Trzeci, najwyższy stopień prerii nosi nazwę Wyżyny Alberty i ma falisty charakter. W południowej Albercie znajduje się grupa Wzgórz Cyprysowych, które dochodzą do 1440 m wysokości. Zachodnią Kanadę zajmuje, zamykając na długości ok. 2500 km swo bodny dostęp do Oceanu Spokojnego, kanadyjska część Kordylierów, ciągnąca się od granicy ze Stanami Zjednoczonymi aż po Alaskę. Potężny system górski określany zwykle tym mianem obejmuje swoim zasięgiem trzy wielkie, prawie równoległe łańcuchy górskie: Góry Skaliste, Góry Nad brzeżne i Góry Wyspowe. Góry Skaliste mają przeciętnie ok. 2500 m wy sokości, najwyższe ich szczyty dochodzą niemal do 4000 m (Mt. Robson ma 3954 m). Łańcuch górski o szerokości około 80 km posiada w swej części południowej tylko kilka przełęczy, którymi samochody i koleje mogą przejechać na drugą stronę gór, do Brytyjskiej Kolumbii, najdalej na zachód położonej prowincji kanadyjskiej. Sieć wodna Kanady jest na ogół dobrze rozwinięta i dzieli cały obszar Dominium na cztery zlewiska: Atlantyku, Pacyfiku, Oceanu Lodowatego i Zatoki Meksykańskiej. Najobficiej ze wszystkich jest zaopatrzony w wodę wilgotny obszar tarczy kanadyjskiej i Kanady wschodniej. Znacznie uboższe w wodę są obszary prerii oraz wnętrze Kordylierów. 10 Kanada We wschodniej Kanadzie naczelne miejsce zajmuje cały system rzek i jezior związany z Rzeką Św. Wawrzyńca, która różnie nazywana na róż nych swych odcinkach przepływa przez Wielkie Jeziora. Między Jeziorem Górnym a jeziorem Huron jest to St. Mary, dalszy jej odcinek zwie się St. Clair, do jeziora Erie wpada jako Detroit, a następnie aż do jeziora Ontario jest zwana Niagarą. Na niej to, na granicy ze Stanami Zjednoczony mi, znajduje się słynny wodospad o tej samej nazwie. Dopiero z zachodniej zatoki jeziora Ontario wypływa właściwa Rzeka Św. Wawrzyńca, wielki szlak komunikacyjny prowadzący w głąb kraju. U Największym systemem rzeezno-jeziornym Kanady jest system rzeki Mackenzie, której długość przekracza 4000 km. Podobnie jak Rzeka Św. Wawrzyńca i ona tworzy cały system rzek nazywanych różnie w kolejnych jej odcinkach. Jest ona żeglowna na całej swej długości od zatoki Wielkiego Jeziora Niewolniczego aż do ujścia w Oceanie Lodowatym. Stanowi najważ niejszy szlak komunikacyjny na olbrzymich przestrzeniach tajgi i tundry ka nadyjskiej północy. Dorzecze rzeki Mackenzie oraz Wielkiego Jeziora Nie wolniczego i Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego zajmuje 930259 km2. Do większych rzek wpadających do Zatoki Hudsona należą: Nelson (2570 km), Severn, Eastmain, Ruppert, Albany, Churchill i in. Ważniejsze rzeki w zachodniej Kanadzie to Jukon (3186 km), Fraser, Kolumbia, Skeena i in. Największe jeziora to: Wielkie Niedźwiedzie, Wielkie Niewol nicze, Winnipeg, Reniferowe oraz graniczące ze Stanami Zjednoczonymi Wielkie Jeziora (Górne, Huron, Erie i Ontario). Znaczna rozciągłość południkowa, przekraczająca 40° szerokości geogra ficznej, sprawia, że Kanada znajduje się w dwóch strefach klimatycznych: umiarkowanej i zimnej. Bogate rozczłonkowanie linii brzegowej oraz różno rodne rozczłonkowanie powierzchni kraju dzieli obydwie strefy na szereg typów klimatów oceanicznych i kontynentalnych, od umiarkowanego ciepłego i umiarkowanego chłodnego na południu do subpolarnego i po larnego na północy. W porównaniu z Europą, której znaczna część znajduje się pod działaniem ciepłego Prądu Zatokowego, klimat Kanady jest znacz nie zimniejszy. Przyczynia się do tego sąsiedztwo Oceanu Lodowatego, który oblewa najdłuższą granicę Kanady, a przez Zatokę Hudsona dociera w głąb kraju aż do 51° szerokości geograficznej północnej. Ocean Lodowaty oddziaływa również i na wschodnie wybrzeża Kanady, ponieważ masy zim nych wód arktycznych spływają z północy jako Prąd Labradorski wzdłuż Labradoru i Nowej Fundlandii, zamieniając wschodnie wybrzeża Labrado ru w obszar tundry. Tundra występuje nawet miejscami na szerokości 51 równoleżnika, odpowiadającego w Polsce szerokości geograficznej Wroc ławia. Poważne znaczenie dla stosunków klimatycznych w Kanadzie posiada południkowy układ łańcuchów górskich. System Kordylierów oraz pasma gór Mackenzie biegnące z północnego zachodu na południowy wschód otwierają przed lodowatymi wiatrami północy wnętrze kraju w dorzeczu rzeki Mackenzie i dalej poprzez równiny prerii aż do granicy Stanów Zjedno czonych. Tą drogą spływa na Kanadę z obszarów wysokiego ciśnienia nad Arktyką masa zimnego powietrza, która na swej drodze nie napotyka więk szej przeszkody poza masą ciepłego powietrza wędrującego z południa. Na ogromnym obszarze Kanady można wydzielić szereg odrębnych 12
The list of books you might like
