Het ondervragingsrecht in het Nederlandse strafprocesrecht getoetst aan artikel 6 EVRM

95 Pages·2015·1.05 MB·Dutch

by  H. Hafti

Het ondervragingsrecht in het Nederlandse
strafprocesrecht getoetst aan artikel 6 EVRM
Een onderzoek naar het recht van de verdachte om getuigen in het Nederlandse strafproces op te
roepen en te ondervragen in licht van artikel 6 EVRM

H. Hafti (ANR:151991)

Masterscriptie Rechtsgeleerdheid accent Strafrecht
te verdedigen tegenover de Examencommissie van de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de
Universiteit van Tilburg

prof. mr. T. Kooijmans (begeleider) en mr. S.S. Buisman (tweede lezer)

op 13 februari 2015 om 15.00 uur
Voorwoord

Met een dubbel gevoel sluit ik met deze scriptie mijn jaren als rechtenstudente af. Aan de ene kant een
gevoel van voldoening en vreugde, maar aan de andere kant betekent dit dat hiermee een einde is
gekomen aan een plezierige en leerzame studententijd. Ik kan met een zeer tevreden gevoel terugblikken
op deze studentenjaren.

Deze scriptie vormt het sluitstuk van de master Rechtsgeleerdheid accent strafrecht aan de Universiteit
van Tilburg. Voordat ik u veel leesplezier toewens, wil ik van deze gelegenheid gebruik maken om enkele
mensen te bedanken die – op welke manier dan ook – een steentje hebben bijgedragen aan de
totstandkoming van deze scriptie. Allereerst mijn begeleider de heer Kooijmans, dank u wel voor uw
begeleiding, uw kritische blik op mijn scriptie, voor de tijd die u altijd heeft kunnen vrijmaken ondanks
uw drukke agenda en het delen van uw kennis en uw visie over het onderwerp. Ook ben ik mijn vrienden,
mijn zus en broers erg dankbaar voor hun steun gedurende mijn studiejaren. Ten slotte wil een bijzonder
dankwoord richten tot mijn ouders aangezien zij met hun steun, vertrouwen en bemoedigende woorden
mij als geen ander wisten te motiveren.

Hanane Hafti

Breda, januari 2015
INHOUDSOPGAVE

Lijst van gebruikte afkortingen ................................................................................................................. 5
HOOFDSTUK 1 Inleiding, probleemstelling en plan van aanpak ..................................................... 6
1.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 6
1.2 Probleemstelling ........................................................................................................................... 8
1.2.1 Vraagstelling ......................................................................................................................... 8
1.3 Plan van aanpak .......................................................................................................................... 10
HOOFDSTUK 2 Het ondervragingsrecht in het Straatsburgse perspectief: artikel 6 lid 3 sub d
EVRM ....................................................................................................................... 11
2.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 11
2.2 Aard en inhoud van het recht om getuigen te (doen) ondervragen ............................................. 11
2.2.1 Een ‘adequate and proper’ gelegenheid tot ondervraging.................................................. 12
2.2.2 Geen absoluut recht op ondervraging van de getuige ......................................................... 14
2.3 Het arrest Al-Khawaja & Tahery t. Verenigd Koninkrijk ........................................................... 15
2.3.1 Feitenschets ......................................................................................................................... 16
2.3.2 Het Britse standpunt en het verdere procesverloop inzake Al-Khawaja en Tahery ............ 18
2.4 Het Straatsburgse beoordelingsmodel ......................................................................................... 20
2.4.1 Goede grond voor uitblijven van effectieve ondervragingsgelegenheid ............................. 21
2.4.2 De sole or decisive-rule ...................................................................................................... 27
2.4.3 Counterbalancing factors ................................................................................................... 29
2.5 Volgorde van het beslissingsschema ........................................................................................... 31
2.6 Counterbalancing factors nader bezien ...................................................................................... 33
2.6.1 Post-Al-Khawaja & Tahery-jurisprudentie ......................................................................... 33
2.6.2 Analyse post-Khawaja & Tahery-jurisprudentie: welke counterbalancing factors zijn
voldoende? .......................................................................................................................................... 38
2.6.3 Counterbalancing factors bij zedenzaken met minderjarige slachtoffers ........................... 41
2.7 Samenvatting en conclusie .......................................................................................................... 46
HOOFDSTUK 3 Het ondervragingsrecht in het Nederlandse strafprocesrecht ............................. 49
3.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 49
3.2 Het ondervragen van een getuige in het strafproces ................................................................... 49
3.3 Het gebruik van een getuigenverklaring voor het bewijs ............................................................ 52
3.4 De ontwikkelingen in de Nederlandse rechtspraak ..................................................................... 53
3.4.1 Post-Vidgen: Hoge Raad 29 januari 2013 ........................................................................... 56
3.4.2 Rechtspraak na HR 29 januari 2013 ................................................................................... 58
3.5 Samenvatting en conclusie .......................................................................................................... 61
HOOFDSTUK 4 Het ondervragingsrecht in het Nederlandse strafprocesrecht in het licht van
artikel 6 EVRM ........................................................................................................ 63
4.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 63
4.2 Beoordeling benaderingen ondervragingsrecht........................................................................... 63
4.2.1 De eis van een goede reden ................................................................................................. 64
4.2.2 Sole or decisive toetsing ..................................................................................................... 68
4.2.3 Aanwezigheid van voldoende counterbalancing factors .................................................... 74
4.3 Nederlandse invulling ondervragingsrecht in overeenstemming met Straatsburgse uitleg? ....... 76
4.3.1 Integraal overnemen van het Straatsburgse beslissingsschema .......................................... 76
4.3.2 Toepassen nadere bewijsmotivering ................................................................................... 77
4.3.3 Compenserende factoren in het Nederlandse strafprocesrecht ........................................... 78
4.4 Samenvatting en conclusies ........................................................................................................ 80
HOOFDSTUK 5 Conclusie en aanbevelingen .................................................................................... 81
5.1 Conclusie..................................................................................................................................... 81
5.2 Aanbevelingen ............................................................................................................................ 81
Bronnenlijst ............................................................................................................................................... 87
Literatuur ................................................................................................................................................ 87
Jurisprudentie .......................................................................................................................................... 92
Lijst van gebruikte afkortingen

Aanwijzing AVR Aanwijzing auditief en audiovisueel registreren van verhoren van
aangevers, getuigen en verdachten
A-G Advocaat-Generaal
EHRM (of Hof) Europees Hof voor de Rechten van de Mens
EVRM Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de
fundamentele vrijheden
HR Hoge Raad
Rb. rechtbank
R-C rechter-commissaris
Rh-C raadsheer-commissaris
Sv Wetboek van Strafvordering
Sr Wetboek van Strafrecht
t. tegen

5
HOOFDSTUK 1 Inleiding, probleemstelling en plan van aanpak

1.1 Inleiding
Cees heeft bij de politie bekend Willem om het leven te hebben gebracht. Naast deze bekennende verklaring, heeft
Cees een belastende verklaring afgelegd over Johnny. Johnny zou de opdrachtgever zijn van de moord. Hij zou het
vuurwapen hebben geleverd en zou voor het plegen van de moord een bedrag van vijftienduizend euro aan Cees
hebben betaald. Dat Johnny de opdrachtgever zou zijn van de moord, blijkt voornamelijk uit de getuigenverklaring
van Cees. Johnny ontkent betrokken te zijn bij de moord. Ondanks een verzoek van de verdediging aan de zijde van
Johnny om Cees als getuige ter terechtzitting te ondervragen, heeft de verdediging Cees niet aan de tand kunnen
voelen. Cees heeft namelijk op de terechtzitting een beroep gedaan op het aan hem toekomende verschoningsrecht.1

In het Nederlandse strafprocesrecht wordt de verdachte de bevoegdheid verleend om oproeping van
getuigen te doen verzoeken teneinde deze te kunnen ondervragen.2 Dit geeft de verdachte de mogelijkheid
om de geloofwaardigheid van getuigen te testen en twijfels te zaaien omtrent de betrouwbaarheid van de
eerder afgelegde getuigenverklaring(en). Zoals uit bovenstaande casus blijkt, kunnen zich echter situaties
voordoen waarbij het niet mogelijk is om getuigen te (doen) ondervragen. Een beroep op het
verschoningsrecht is daar slechts één voorbeeld van. In de praktijk blijkt dat er ook andere situaties
denkbaar zijn waarin het niet mogelijk dan wel onwenselijk is om getuigen, die in een eerder stadium
belastend hebben verklaard, te (kunnen) ondervragen ondanks een tijdig gedaan verzoek. Hierbij kan
worden gedacht aan gevallen waarin het gaat om anonieme getuigen, getuigen die overleden zijn, getuigen
die – om uiteenlopende redenen – niet ter terechtzitting verschijnen of getuigen die onvindbaar zijn.3 Indien
de verdediging in geen enkel stadium van het geding de mogelijkheid heeft gehad om een getuige, die in
een eerder stadium een belastende verklaring heeft afgelegd, te ondervragen, rijst de vraag of de
desbetreffende getuigenverklaring voor het bewijs kan worden gebruikt.

Het recht om getuigen op te roepen en te (doen) ondervragen is een fundamenteel recht. Artikel 6 lid 3 sub
d van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden
(hierna: EVRM) formuleert dit recht als een specifiek onderdeel van het grondbeginsel van het recht op een
eerlijk proces ex artikel 6 EVRM. Het recht op een eerlijk proces, dat niet enkel geldt voor strafzaken,
omvat in het derde lid van artikel 6 EVRM verdedigingsrechten, die te kwalificeren zijn als
minimumwaarborgen waar verdragsstaten aan moeten voldoen als sprake is van (the determination of) a

1 De casus is ontleend aan een zaak die op 10 december 2013 is behandeld door de Hoge Raad. De casus is op
bepaalde punten aangepast. HR 10 december 2013, ECLI:NL:HR:2013:1744, NJ 2014/313 m.nt. T.M. Schalken.
2 Artikelen 263, 264, 288, 315 en 328 Sv.
3 De hier genoemde gevallen waarin het niet mogelijk dan wel onwenselijk is om getuigen te (kunnen) ondervragen
is niet uitputtend.
6
criminal charge.4 Hoewel in artikel 6 lid 3 sub d EVRM aan de verdachte het recht wordt toegekend om
getuigen à charge en getuigen à décharge op te roepen en te (doen) ondervragen, blijkt echter uit de
Straatsburgse rechtspraak dat dit recht geen absoluut recht is.5 Dat brengt onder meer met zich mee dat er
ruimte is om rekening te houden met de verschillende belangen die bij de uitoefening van het
ondervragingsrecht op gespannen voet kunnen staan met elkaar. Enerzijds valt te denken aan het belang
van de verdachte om getuigen te ondervragen en anderzijds valt te denken aan het belang van getuigen om
niet ter terechtzitting te verklaren of het belang van de samenleving om de dader op de juiste wijze en
voortvarend te vervolgen.6 Het niet kunnen uitoefenen van het ondervragingsrecht door de verdediging leidt
niet zonder meer in alle gevallen tot een schending van het recht op een eerlijk proces ex artikel 6 EVRM.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) heeft namelijk in de rechtspraak eisen
geformuleerd voor onder welke omstandigheden sprake kan zijn van een eerlijk proces, ondanks dat de
verdediging in de uitoefening van haar ondervragingsrecht is beperkt en de in het eerder onderzoek
afgelegde belastende getuigenverklaring voor het bewijs is gebruikt. Deze criteria volgen uit het arrest Al-
Khawaja & Tahery en zijn richtinggevend voor de beoordeling of al dan niet sprake is van een eerlijk proces
ex artikel 6 lid 1 en lid 3 sub d EVRM.

Mede gelet op rechtspraak van het EHRM en de rechtstreekse werking dat (het belangrijkste deel van) het
EVRM heeft binnen het Nederlandse rechtssysteem, was het onontkoombaar dat ook in het Nederlandse
strafproces voorwaarden zouden worden gesteld aan het gebruik van verklaringen van belastende getuigen
ingeval de verdediging in de uitoefening van haar verdedigingsrecht is beperkt.7 Het Straatsburgse kader
bevat geen dwingende regels voor de wijze waarop het oproepen en het (doen) ondervragen van belastende
getuigen dient plaats te vinden, zolang de uitkomst van de procedure maar ‘fair’ is. De Hoge Raad heeft
eigen criteria gesteld met betrekking tot het gebruik van in het vooronderzoek afgelegde belastende
verklaringen van niet-ondervraagde getuigen voor het bewijs. Uit eerdere rechtspraak van het EHRM blijkt
dat de wijze waarop in het Nederlandse strafprocesrecht wordt omgegaan met het recht om belastende
getuigen te ondervragen, niet altijd ‘Straatsburgsproof’8 is. Dit bleek onder meer uit de zaak Vidgen t.

4 Zie voor uitgebreide bespreking van wat onder criminal charge wordt verstaan, Harteveld e.a. 2004, p. 80-85;
Mols 2003, p. 368.
5 Een getuige à charge is een persoon die op verzoek van de openbare aanklager is opgeroepen en doorgaans een
belastende verklaring aflegt. Een getuige à décharge is een persoon die op verzoek van de verdachte is opgeroepen
en in beginsel een ontlastende verklaring aflegt. In het Nederlandse strafrechtsysteem kent men de begrippen à
charge en à décharge niet Zie Mols 2003, p. 371 en Scheele 2011, p. 67.
6 Kooijmans 2013, p. 138.
7 Artikelen 93 en 94 Grondwet en Corstens/Borgers 2014, p. 33-34.
8 T.N.B.M. Spronken, annotatie bij: EHRM 10 juli 2012, 29353/06, EHRC 2012/179 (Vidgen/Nederland), § 9. Zie
ook EHRM 20 november 1989, 11454/85, NJ 1990/245 m.nt. E.A. Alkema (Kostovski/Nederland).
7
Nederland.9 Het EHRM stelde Vidgen in het gelijk en veroordeelde Nederland voor het schenden van
artikel 6 EVRM. De schending werd aangenomen, nu de verdediging – kort gezegd – geen mogelijkheid
heeft gehad om de getuige te ondervragen van wie de in het eerder onderzoek afgelegde belastende
verklaring, die wezenlijk van belang was voor de bewezenverklaring, voor het bewijs was gebruikt. De
Hoge Raad heeft na deze vingerwijzing van het EHRM zijn regels bijgesteld in de zaak die leidde tot het
arrest van 29 januari 2013 (post-Vidgen-arrest). In recente rechtspraak heeft de Hoge Raad de sinds 1994
geldende uitgangspunten genuanceerd om daarmee de uitleg die het EHRM aan het ondervragingsrecht ex
artikel 6 lid 3 sub d EVRM te volgen.

1.2 Probleemstelling
Gezien het voorgaande rijst de vraag of de wijze waarop in huidige Nederlandse strafzaken invulling wordt
gegeven aan het ondervragingsrecht niet alsnog in strijd is of kan zijn met de Straatsburgse uitleg van het
recht om belastende getuigen op te roepen en te (doen) ondervragen. Het is van belang dat de wijze waarop
in het Nederlandse strafprocesrecht wordt omgegaan met de gevallen waarin de verdediging haar
ondervragingsrecht niet heeft kunnen uitoefenen in overeenstemming is met de Straatsburgse standaarden,
zodat de rechtspositie van de verdachte voldoende wordt gewaarborgd.10 Mede gelet op hetgeen het recht
op een eerlijk proces beoogt te bewerkstelligen en de grondeisen die het EVRM stelt aan een strafrechtelijke
procedure, is het van belang dat de wijze waarop in het Nederlandse strafprocesrecht wordt omgegaan met
de gevallen waarin de verdediging haar ondervragingsrecht niet heeft kunnen uitoefenen in
overeenstemming is met de Straatsburgse standaarden, zodat de rechtspositie van de verdachte voldoende
wordt gewaarborgd.11

1.2.1 Vraagstelling
Het voorgaande leidt tot de volgende centrale vraag:
In hoeverre is de invulling van het recht van de verdachte om belastende getuigen te ondervragen in
het Nederlandse strafprocesrecht in overeenstemming met het ondervragingsrecht zoals vastgelegd in
artikel 6 lid 3 sub d EVRM en rechtspraak van het EHRM in gevallen waar de verdachte wordt beperkt
in de uitoefening van dat recht?

9 EHRM 10 juli 2012, 29353/06, NJ 2012/649 m.nt. T.M. Schalken (Vidgen/Nederland).
10 Het recht op een eerlijk proces beoogt de verdachte rechtsbescherming te bieden tegen willekeurig optreden van
de overheid. Zie Garé 1994, p. 110.
11 Het recht op een eerlijk proces beoogt de verdachte rechtsbescherming te bieden tegen willekeurig optreden van
de overheid. Zie Garé 1994, p. 110.
8
Dit onderzoek ziet op de situaties waarin getuigen in een eerder stadium voor de verdachte belastende
verklaringen hebben afgelegd en de verdediging, ondanks een tijdig gedaan verzoek, het
ondervragingsrecht niet heeft kunnen uitoefenen, terwijl de verklaringen van deze getuigen wel voor het
bewijs zijn gebruikt. De getuige à décharge wordt aldus in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Het
EHRM hanteert een autonome uitleg voor verdragstermen.12 Dit brengt onder andere met zich mee dat een
in een ambtsedig proces-verbaal vervatte belastende verklaring van een persoon volgens de autonome
betekenis van de term getuigen in artikel 6 lid 3 sub d EVRM, wordt aangemerkt als verklaring van een
getuige.13 Dit betreft een ruimere uitleg dan in het Nederlandse strafprocesrecht wordt gehanteerd waar de
verklaring ter terechtzitting dient te worden afgelegd om als getuigenverklaring te kunnen dienen.14 Gelet
op het voorgaande wordt in dit onderzoek aansluiting gezocht bij de autonome uitleg van de term getuige
zoals die door het EHRM wordt gehanteerd. Het leerstuk van anonieme getuigen wordt in dit onderzoek
tevens buiten beschouwing gelaten, aangezien voor dit leerstuk bijzondere wettelijke bepalingen zijn
gecreëerd. Bovendien is de rechtspraak van de Hoge Raad met betrekking tot de regels die gelden voor het
oproepen van getuigen op deze categorie getuigen niet onverkort van toepassing.15

Om een antwoord te kunnen geven op de centrale vraag, dienen de volgende subvragen te worden
beantwoord:
1. Wat houdt het ondervragingsrecht ex artikel 6 lid 3 sub d EVRM in en op welke wijze wordt het
recht van de verdachte om belastende getuigen te ondervragen in Straatsburgs perspectief
uitgelegd?
2. Op welke wijze heeft het recht van de verdachte om belastende getuige te ondervragen ex artikel 6
EVRM in het Nederlands strafprocesrecht vorm gekregen?
3. Welke verschillen en overeenkomsten zijn er te ontwaren tussen de Straatsburgse benadering van
het ondervragingsrecht en de benadering in het Nederlandse strafprocesrecht en zijn de verschillen
in overeenstemming met de uitleg van het ondervragingsrecht van het EHRM?
4. Op welke wijze kan in Nederlandse strafzaken concreet invulling van het ondervragingsrecht in
overeenstemming worden gebracht met de uitleg van het ondervragingsrecht van het EHRM indien
dit recht onvoldoende gewaarborgd blijkt te zijn in het Nederlandse strafprocesrecht?

12 EHRM 6 mei 1985, 8658/79, NJ 1989/385 m.nt. P. van Dijk (Bönisch/Oostenrijk), § 31-32.
13 Zie o.a. HR 29 januari 2013, ECLI:NL:HR:2013:BX5539, r.o. 6.3.2, NJ 2013/145 m.nt. T.M. Schalken (post-
Vidgen).
14 Artikel 342 lid 1 Sv.
15 HR 1 februari 1994, NJ 1994/427 m.nt. G.J.M. Corstens (grenzen getuigenbewijs); HR 12 oktober 1999, NJ
1999/827; HR 20 mei 2003, ECLI:NL:HR:2003:AF5704, NJ 2003/672 m.nt. T.M. Schalken; HR 23 september
2014, ECLI:NL:HR:2014:2753, NJ 2014/488 m.nt. M.J. Borgers; HR 29 januari 2013, ECLI:NL:HR:2013:BX5539,
NJ 2013/145 m.nt. T.M. Schalken (post-Vidgen).
9
Indien het tweede deel van subvraag 3 bevestigend kan worden beantwoord, is bespreking van subvraag 4
niet meer aan de orde.

1.3 Plan van aanpak
De wijze waarop het ondervragingsrecht van de verdachte in het Nederlandse strafproces vorm heeft
gekregen, wordt vergeleken met de uitleg van het ondervragingsrecht ex artikel 6 lid 3 sub d EVRM. Op
deze manier kan worden bezien of het toetsingskader van de Hoge Raad – ook gelet op de uitkomsten bij
de toepassing van de criteria – voldoet aan de vereisten van een eerlijk proces. Deze vergelijking heeft
voornamelijk betrekking op de Nederlandse rechtspraak en de rechtspraak van het EHRM. In hoofdstuk 2
staat de benadering van het ondervragingsrecht vanuit het Straatsburgse perspectief centraal. Het
Straatsburgse toetsingskader dat uit het arrest Al-Khawaja & Tahery kan worden gedestilleerd, komt in dit
hoofdstuk uitvoerig aan bod. Ook de daaropvolgende jurisprudentie van het EHRM, waar de
toetsingscriteria van het EHRM als uitgangspunt zijn genomen en nader zijn verduidelijkt, wordt besproken.
In hoofdstuk 3 wordt het ondervragingsrecht in het Nederlandse strafprocesrecht onder de loep genomen.
Om de invloed van Straatsburgse rechtspraak in de Nederlandse strafrechtspleging aan te duiden, wordt
tevens de lijn die in de Nederlandse jurisprudentie gold vóór het post-Vidgen-arrest besproken, om
vervolgens de recente rechtspraak uiteen te zetten. Daarbij zullen de verschillen tussen de ‘oude’ en ‘nieuwe’
rechtspraak van de Hoge Raad aan de orde komen. Deze stappen maken het mogelijk om een vergelijking
te maken tussen de Straatsburgse benadering en de uitleg van het ondervragingsrecht in het Nederlandse
strafprocesrecht. In hoofdstuk 4 vindt dan ook een analyse plaats, waar verschillen en overeenkomsten
tussen beide benaderingen aan bod komen. Er wordt getoetst of de wijze waarop de Hoge Raad thans
invulling geeft aan het ondervragingsrecht, voldoet aan de eisen die het EHRM stelt aan het
ondervragingsrecht in het licht van artikel 6 EVRM. Op basis van deze bevindingen wordt voorts in dit
hoofdstuk besproken op welke wijze het ondervragingsrecht van de verdachte gewaarborgd kan worden in
het Nederlandse strafprocesrecht. Deze bespreking vindt alleen plaats als gebleken is dat dit recht in het
Nederlandse strafprocesrecht onvoldoende is gewaarborgd. Ten slotte wordt in hoofdstuk 5 antwoord
gegeven op de vraag die centraal staat in dit onderzoek om vervolgens – indien nodig – aanbevelingen te
kunnen doen.

10