het geweten

246 Pages·2012·11.62 MB·Dutch

HET GEWETEN

HET GEWETEN
DOOR
DR W. J. AALDERS
HOOGLEERAAR AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT
TE GRONINGEN
Tj
BIJ J. B. WOLTERS'
UITGEVERS..MAATSCHAPPIJ
N.V.
GRONINGEN .- BATAVIA 1935
BOEKDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTERS
Ik gevoel, dat ik een verontschuldiging noodig heb bij de uitgave
van dit boek, dat zoo spoedig volgt op andere werken van mijne
hand. Wordt het niet te veel, voor den lezer èn voor den schrijver ?
Het antwoord op deze vraag ligt in het feit, dat mij geen enkel
Nederlandsch boek, althans van Protestantschen huize, over het
geweten bekend is. Ik ken alleen eenige opstellen, waaronder één
van mij zelf. En ook de R. Katholieke en algemeene litteratuur
is zeer beperkt.
Toen mij dit tekort bleek bij de bestudeering van dit onderwerp,
begon dit al spoedig een prikkel te vormen om het ook in ge-
schrifte te behandelen. Immers, het geweten is een zoo belangrijke
grootheid, op zich zelf en in samenhang met zooveel van anderen
aard, en dit zoowel wetenschappelijk als practisch, dat ik meen
hierin niet slechts eene verontschuldiging te vinden, maar zelfs
een plicht te ontmoeten, waarvan ik mij bij dezen kwijt.
Is het geweten inderdaad wat het oudtijds genoemd werd: de
oikeios phulax, de bewaker van het huis, het huis van elke vorm
en grootte, zoowel voor den enkele als voor de gemeenschap, dan
verdient het onze gezette aandacht, wetenschappelijk -- en meer.
Groningen, 3 October 1935. W. J. AALDERS.

INHOUD
Blz.

Voorrede .. v
Inhoud .. . VII
HOOFDSTUK I -- INLEIDING
i. Het onderwerp, bl. 1. - 2. Methode, bl. 7. - 3. Indeeling, bl.
12. - 4. Belang, bl. 12. - 5. Litteratuur, bl. 17.
HOOFDSTUK II - HET WOORD
z. Verschillende woorden, bl. 18. - 2. Etymologie en spraakge-
bruik, bl. 19.
HOOFDSTUK III -- DE ZAAK
A. Historisch verloop . . . . . 23
I. Grieken en Romeinen, bl. 23. - 2. Het Hellenisme, Philo,
bl. 29. - 3. Het N. Testament, bl. 32. - 4. De R. Katholieke Kerk,
bl. 36. - 5. De Kerken der Hervorming, bl. 43. - 6. De wijs-
begeerte der zedelijke autonomie, bl. 6o. -- 7. De wijsbegeerte der
zedelijke anomie, bl. 65.
B. Systematische mogelijkheden . . . 72
8. Formeele en materieele opvatting, bl. 72. - 9. Relatieve en
absolute beschouwing, bl. 76. - 1o. Immanente en transscendente
verklaring, bl. 78.
HOOFDSTUK IV - PRINCIPIEELE UITEENZETTING
I. Algemeene situatie, bl. 83. - 2. Verschijnsel van zedelijken
aard, bl. 88. - 3. Speciaal karakter, bl. 93. - 4. Kenbaarheid,
bl. 97. -- 5. Wezen, bl. 99. -- 6. Effect, bl. 104. - 7. Volstrekt
en betrekkelijk karakter, bl. 1 I I. - 8. Grensgrootheid, bl. 119.
VIII INHOUD
Blz.
HOOFDSTUK V -- ONDERSCHEIDINGEN
1. Vormen, bl. 123. - 2. Oorsprong, b1. 125. - 3. Groei, bl. 128. -
4. Afwijkingen, bl. 133. - 5. Beinvloeding, bl. 143. - 6. Oefening,
bl. 149. - 7. Gevallen (Casuistiek), bl. 162. - 8. Gezag, bl. 197. -
9. Gewetensvrijheid, bl. 201.
HOOFDSTUK VI -- SAMENVATTING
I. Oorspronkelijk phenomeen, bl. 221. -- 2. Als zoodanig aanvaard,
bl. 222. - 3. Critisch karakter, bl. 223. - 4. Bezwaren, bl. 224. -
5. Raadselachtigheid, bl. 225. - 6. Waarde, bl. 226. - 7. Op-
heffing, bl. 227.
Register van personen .
• 233
HOOFDSTUK I - INLEIDING
I. HET ONDERWERP.
Het geweten is een grootheid, die eenerzijds een even strenge
bepaaldheid als andererzijds een even wijde veelzinnigheid heeft.
Ieder begrijpt onmiddellijk wat een beroep op zijn geweten beteekent
en hij wijst het slechts zelden onomwonden af. Maar als men hem
vraagt, wat hij onder zijn geweten verstaat, zal het antwoord van
den een zéér ver van dat van den ander kunnen afwijken. Het
geweten is een van die grootheden, welke direct, van nabij, zich
zeer scherp afteekenen, en indirect, uit de verte, geheel verschil-
lende vormen aannemen. Wat Kierkegaard als het verschil tusschen
den eenvoudige en den wijze teekent, dat de eerste het weet, terwijl
de tweede weet, dat hij het weet of niet weet 9, geldt stellig ten
aanzien van het geweten.
Dit zou ons eenigszins huiverig kunnen maken, nu wij een onder-
zoek naar het geweten willen instellen. Zullen wij er niet verder
van af komen te staan naar mate wij er meer gezet onze aandacht
aan wijden ? Dreigt hier niet het gevaar van vivisectie ? Inderdaad.
Maar dit ontneemt ons niet het recht en den plicht om het bedoelde
onderzoek in te stellen. Het geweten kan er wel tegen ; zóó oorspron-
kelijk en sterk is het. Het maakt er ook aanspraak op. Als het zijn
naam terecht draagt en dus een ge-weten is, is het niet slechts iets
instinctiefs, onbewusts, dat wegnevelt, als het binnen den lichtkring
van het bewustzijn wordt getrokken, maar het heeft van meet aan
het element van weten in zich en het vraagt daarom zelf om het
onderzoek, dat wij willen instellen. Het beteekent daarenboven
een weten van zeer bijzonderen aard, dat sterker is dan elke weten-
schap. Conscientia mille testes, zeiden de Romeinen : het geweten
is als duizend getuigen, en voor en na heeft men het gaarne als
getuige of als rechter, als licht of als wet, aangeduid. Wie over het
geweten spreekt, ook in zeer gemengd gezelschap, zal niet licht
1)
Sal-en Kierkegaard, Philos. Brocken, Abschliessende unwissenschaftliche Nachricht
1 r T. Ges. Werke B 6, 1 925 , S. 224.
2 INLEIDING
tegenspraak ontmoeten. Bijna niemand stelt zich als geweten-loos
voor. Het geweten lijdt minder tegenspraak dan het geloof. Het
verschil komt pas, als men overgaat van het dat tot het wat, als
het gaat om de uitspraken, die het geweten doet en om zijn oor-
sprong en rechtsgrond.
Toch aarzel ik, als ik over het geweten ga schrijven. Het is toch
niet anders : het geweten is iets oorspronkelijks, dat onherleidbaar
en onontbindbaar is en daarom autoritatief en mysterieus. Om het
dus te benaderen, zou ik willen beginnen met den indirecten weg
te volgen en niet in de eerste plaats over het geweten zelf, maar
over zijn projecties te spreken. Ongeveer zooals ik mij kan voor-
stellen, dat wie zich met de zon zou willen bezighouden, niet begint
met rechtstreeks haar in het gelaat te zien op gevaar af van zich
blind te staren, maar met de waarneming der stralen, die haar
licht omlaag werpen, en der lichtplekken op de aarde.
Ik stel mij voor dit zoo te doen, dat ik eenige voorbeelden kies
uit de groote wereldlitteratuur, de gewijde en de ongewijde, van
verschillende tijden. Deze litteratuur is vol van het geweten. Ik
geloof niet, dat het gemakkelijk zou vallen een klassiek stuk te
noemen, waarin het geweten geen rol speelt. Gewoonlijk speelt
het zelfs de hoofdrol. En deze litteratuur is wel bij uitstek geschikt
voor ons doel. Zij vormt de grootsche projectie van wat in de men-
schen leeft en in de kunst vorm aanneemt. In de moderne litteratuur
ontmoet men, als ik wel zie, het geweten minder algemeen dan in
de oudere.
Al aanstonds denk ik aan de Grieksche tragedie. B.v. aan
Sophocles' Koning Oedipus. Hier zijn alle brandstoffen aanwezig,
die het geweten kan doen ontvlammen. Er is een zoon, dfe zijn
eigen vader heeft gedood, diens weduwe getrouwd en uit dit huwelijk
twee zoons en twee dochters verwekt. Groote rampen vormen het
voorspel der straf. Deze komt, als de blinde waarzegger, Tiresias,
in geheimzinnige woorden den sluier heeft opgelicht en koning
Oedipus in groote verwarring terugkeert naar zijn paleis, dat hij
spoedig, met uitgestoken oogen, zal verlaten om te zwerven door
het land, voortgejaagd door Erinnyen en bedreigd door den Acheron.
Het koor zingt er van:
Van wien zegt Pytho's rots, voorspellend, dat hij zoo
Met bloedbevlekte hand in bloed'gen waanzin gruwel pleegt?
Hij neme ras de vlucht
Met meer kracht dan het ros,