Het gevleugelde woord - Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560

950 Pages·2007·15.476 MB·Dutch

by  Herman Pleij

Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de
Nederlandse literatuur 1400-1560
Herman Pleij
bron
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560.Bert
Bakker,Amsterdam2007
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/plei001gevl01_01/colofon.php
Letop:werkendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnenauteursrechtelijkbeschermd
zijn.
12-13
DeBourgondischeNederlanden
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
15
1
Het literaire omniversum
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
16
Stad vol woordenaant.
Literatuurisoveral.Deluxeklerenvanedellieden,patriciërsenrijkekooplieden
zijnafgebiesdmetspreuken,eenenkelekeerzelfsmetdenamenvangrotedichters.
Schoenendragentaferelenuitridderromans,somsvergezeldvantekst.Serviesgoed,
eenpelgrimsstaf,loten,vloertegels,grafzerken,beeldenbinnenenbuiten,glasvensters
enboekbandenzijnvoorzienvangezegdenomteverduidelijken,tebezweren,houvast
teverschaffenenidentiteitteverstrekkenbijelkevormvanmenselijkverkeer.
Daaromstaanerookberijmdewaarschuwingenenverwijzingennaarhethiernamaals
opeengrafsteen,terwijladviezenvoordeinrichtingvanhetaardsebestuuropde
balkenvanhetraadhuishettekstueleaanbodinevenwichthouden:hemelenaarde
wordenbediend.Zelfsaltafelend,wandelendofbiddendkanmenopcomplete
tekstenstuiten.Eenschilderijgeefteenrijmtekst,indekerkhangenwandborden
metuitgeschrevengedichtenvanlokaleauteurs,eenrijkeluishuishoudenlaatzich
opsierenmeteenbeschilderdpaneelvolvogelspreukenoprijm-indeorakeltaalvan
devogelslagenwijshedenopgeslotenwaarmeninheelEuropavanwildeweten.
Ooklangereteksteninhandschriftenvanperkamentenpapierwordenonderbroken,
geflankeerd,opgevrolijktenverbondendoorspreukenenrijmpjesdieraadsels,
wijshedenenpraktischeadviezenrondstrooien.Vooralambtelijkestukkenals
schepenregisters,raadsbesluitenenrekeningenverenonverwachtopdoorlichtvoetige
versjesofgewoonkretenvaneenklerk,diedaarmeezijnregulieredagarbeidverlicht
danwelophangtaandeeeuwigheid.‘Ghebenedijdsoemoettisijn/Dievanden
watermaectewijn,’noteertanno1351eenklerkvangraafWillemVvanHolland,
eenzekereFilipsPersoenresone-wellichteenvondelingofbastaard,gezienzijn
naam-inhetdoorhembijtehoudenrekeningenboek.Eengemeenplaats,diezeker
voorzijntijdgenoteneenvoudigteherkennenwasalsreferentieaanhetmirakelvan
JezusopdebruiloftteKana.Maarerisookeendubbelebodem,wantjuistinde
vastenavondtijdwenstemenzichgraagtoedatJezusopherhalingkwam.Enindie
tijd,dieoverigenskonlopenvanSint-Maartenop11novembertotaandeeigenlijke
vooravondvandevastenperiode,heeftFilipszijnooktoenalbelegengrap
opgeschreven.Legeplekkenineenhandschriftvragenominvulling,‘niets’betekent
overgaveaandeduivelseverleidingomelkezinvanhetbestaanteontkennen.De
daaruitvoortvloeiendehorrorvacuiwordtgevuldmetwoordenoprijm.Opdatze
beterbeklijven.
Erisbijgevolgeenmarktvoortoepasselijkespreukenenander
gelegenheidsrijmwerk.Omstreeks1465steltiemandinhetkleinestadje
Geraardsbergeneenhandzaamcompendiumsamenmettekstendieondervele
omstandighedentegebruikenzijn,vooralinenrondhetstedelijkehuishouden.Daarop
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
17
wijstondermeerdesectiemetspreukeninhetLatijnendevolkstaal,diesteeds
vergezeldgaanvansuggestiesvoordegeschiktstebestemmingofhetjuistegebruik:
‘Aneenenspieghelscrijft:kentuselven.’Datisheteeuwenoudechristelijkegebod
totzelfkennis.Maarnuwordtdezeaanbevelingtotintrospectieophuiskamerniveau
gepresenteerd,indegeestvandemodernedevotie,dieextrahamerdeopzelfkennis
enpersoonlijkeverantwoordelijkheidbijdegodsbeleving.Lekenmoetenleren
zelfstandigoptetredenenbetervoorzichzelftezorgen-waarsprakdatmeeraan
danjuistindeondernemendestad?
RijmpjevanklerkFilipsPersoenresoneinhetgrafelijkerekeningenboekbijhetboekjaar1351.
Detraditioneleleefomstandighedenbinneneendoorhovenenkloosters
geregisseerdlevendicteerdenineenstrengehiërarchiewederzijdseafhankelijkheid.
Voorhetleverenvanarbeidkreegmenlijfelijkebeschermingengegarandeerd
zielenheilterug.Maarindepraktijkvanhetdagelijkslevenliephetvaakscheef.
Overschottenvandegevraagdehandenarbeidcreëerdenviastapelplaatseneneen
vrijemarktnieuweverhoudingen.Daarmeeontwikkeldedelandmanzichtotkoopman,
terwijldestapelplaatskonuitgroeientoteenstadmeteeneigenbelangenbehartiging
opbasisvanafgedwongenrechten.Datmonddeuitineenarbeidsdelingenspecifieke
beroependieincorporatiefverbandhuneigenbeschermingzowelopaardealsin
hethiernamaalsorganiseerden.Schrijfdaaromopelkespiegel-ookalietsnieuws
inhetburgerinterieur-datjeelkedagmoetbeseffenwaarjestaatopaardeenwie
jegewordenbent.Wantindewereldiserniemandmeerbovenjediedaarspeciaal
optoeziet.Enalleendankunjepersoonlijkverantwoordelijkzijnenblijvenvoor
alleswatjeonderneemtenoverkomt.
Opopenbaregebouwenbezwerenpublieketekstendewaanvandedagende
onverteerbaarheidvanhetalledaagse,datsteedsweerelkerichtinglijkttemissenen
alszeerbederfelijkoverkomt.Indiezinzijnzedevoorlopersvandelatere
wandbordjeswijshedenindehuizenvanbraveburgers,geruststellendelevenslessen,
getuigenissenvanzinenorde,enraadgevingendiezovaakelkerealiteitszinontberen.
MaarindestadvandelateMiddeleeuwenzijnzenieuw,eennoodzakelijkhouvast
omzichveiligtekunnenvoelenentebewijzendatmenookbinnenstadsmurenkan
bestaan.Enzelfsbeter.
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
18
Het woord als wapenaant.
Natuurlijkbestaathetliterairelevenindestadnietlouteruitoveralaangebrachte
teksten.Vertrouwdzijnvanmeetafaandeopenbarevertoningenvanpasserende
sprooksprekers,hetspektakelvandewagenspeleninenronddeommegangenenal
dieanderesemiprofessionelevoorstellingenvan‘gezellenvandenspele’uitdesteden
zelf-feestenenandereaanleidingengenoeg.Maarhetblijftnietbijdeverklankingen
enverbeeldingenvanaldannietgedramatiseerderijmteksten.Zekervanafde
veertiendeeeuwmoetendewoordeninditnieuwemilieuookvastgelegdworden,
geboekstaafd,omlaterweerinhetopenbaaruittevliegen.
Bovendienkrijgteenopgeschreventekstmeerbetekenis.Hetwoordisonttrokken
aandevluchtigheidvanhetmomentendegrilligheidvanelkevoordrager,zanger
oftoneelspeler.Hetbestaatoppapierenperkamentlangerdaneenademtocht,is
zichtbaar,verifieerbaar,enmoetweleenwaarheiddragendiedevergankelijkheid
tart.Ookopschriftblijvendewoordenbijvoorkeurrijmen.Betrouwbaarverankerd
vindenzedaarnahunbestemmingpasindevrijeruimte,bijeindeloosherhaalde
communicatiesmeteenpubliek.Endiewoordenlatenzichpaarsgewijsofinkunstiger
combinatiesschikken,omdetoehoordersopelkegewenstewijzetekunnenbespelen.
Bovendienlatenookdeauteurshungedachtensturendoordezeliterairehandvatten
vooreenoptimaalcontact.Daaromblijfthetrijmopschriftstaan.
Dievastgelegdeklankengroeidenuittotvoorraadkamersengangmakersvaneen
stedelijkzelfbewustzijn.Tegelijkertijdaccentueerdenzeeennieuwemachtdiewilde
heersenovermarktenenpleinen,endebreedtevandeschepenzaalverkoosboven
depiramidaletroonvanvorstofbisschop.Enookalwerddenieuwevormvan
samenlevennogvertaaldindehoogtevankathedralenenbelforten,hetrichtpunt
bestondallanguiteenalgemeenbelang,datgeeneenzameenonverantwoordelijke
leidersduldde.Mochtheterevenoplijkendatdestadprobeerdeteconcurrerenmet
macht,rijkdomenvertoonvanhofenklooster,danwerdalsnelduidelijkdatzedie
eerderprobeerdeteomvattenenoverkoepelen.Ofbetergezegd,doorhaarsnelle
succesinroyaalwelbevindenvoorongekendgrotegroepenmensentegelijk
probeerdenookedelliedenvanelkallooiengeestelijkenvanallerangenenstanden
zichvaneenstandplaatsinhaarmiddentevoorzien.Omgekeerdwerdendezeook
uitgenodigdomtekomen,omdatdestadhunspecialetalentenenstatusgoedkon
gebruiken.Endaarmeeraaktedegroeiendesuprematievandestadnogeensextra
bevestigdenbevorderd.
Indeloopvandeveertiendeeeuwishetcompletemenselijkebedrijfende
institutionaliseringdaarvanindegroterestedenaanwezig.Naastdeeigen
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
19
organisatievormenvanambacht,nering,rechtspraak,lekendevotieenvermaakzijn
erookkloosters,kerkenenkapellenvanallerleisignatuurengewicht,vormenvan
voortgezetonderwijsalsmedevorstelijkeresidentiesenpleisterplaatsen.Maarhet
plattelandontbreektevenmin,gevestigdenvooralsnoginstandgehoudendoorde
stromenvanimmigrantendieindestadeenbeterlevenproberenteforceren.Ze
gevendestad,ondanksdenauwestratenenstegen,tocheenlandelijkaanzien-lapjes
bouwgrondhierendaar,wijngaardenook,eneenmenigteaanloslopendkleinvee
engevogelteherinnerendagelijksaandeonvervreemdbarebandmethetplatteland
datdestadomringt.
Dezevergaarbakvanmateriëlebelangen,navenanteinstitutiesenbijbehorende
mentaliteitenvindtindeliteratuureenaantrekkelijkmediumomzichte
rechtvaardigen,teprofilerenensterkertemaken-zowelnaarbuitentoealsvoor
zichzelf.Enliteratuurblijktinditnieuwemilieunogeensextragewild,omdathet
destadontbrakaanhettraditionelemachtsvertoonvandeadelenhetpatentopde
eeuwigheidvandegeestelijken.Tenminste,vooralsnog.Natuurlijkismenbegonnen
metveelzeggendeafbakeningenvanhetnieuweleefverbanddoormiddelvanmuren,
eengrachtenindrukwekkendetoegangspoorten.Maarzonderideologiehangendie
indelucht.Dealdustastbaargemaaktemachtdientdaarombevestigdteworden,
gevierdengeritualiseerdmettoepasselijkevoorstellingenenverbeeldingen.Vandaar
detypischestadsarchitectuurmethaarklokkentorensenkathedralen,lakenhallenen
hospitalen,maarookdefeestelijkevertoningenwaarindestadzichvrijwelwekelijks
onderdompelt-eninsommigeperiodenzelfsvandagtotdag.
Bovenalgaathetomrepresentatiefspektakel,wantindiegedaantehultde
stadsliteratuurzichhetliefst.Overdenoodzaakdaarvankangeentwijfelbestaan,
immers,vanafhetbeginboezemenstadsbewonersafkeerinbijadel,geestelijkheid
enookboeren.TheologenbestempelenburgerenstadalscreatiesvanSatan.Deze
hadeenvierdestandontworpen,éénbovenhetgegevenideaalvandrieendus,zoals
altijdbijdeduivel,preciesernaast,omGodsscheppingfundamenteelteontwrichten.
Endestadbleekeenaantrekkelijkebasisvoordeverspreidingvanhetkwaadtezijn.
Daaronttrekkendikkemurenennauwestegenelkezondeaanhetoog,kunnen
suspectefigurenzichstraffeloosschuilhoudenenwordenzelfsGodstrouwstedienaren
permanentblootgesteldaandemeestuiteenlopendeverleidingen.
OmdieredenenvoertdeduivelseMoenenMariken-hijmaginmiddelsEmmeken
zeggen-naardehandelsmetropoolAntwerpen,waarhijhaarenzijzichzelfkan
scholeninhetkwaad.MarikenvanNieumeghen,eengedramatiseerde(voor)leestekst
uithetbeginvandezestiendeeeuw,probeertnamelijkduidelijktemakendatvooral
instadsherbergenalsDeGuldenBoomzo'nleerzaamlevenzichdagennachtafspeelt.
Moenendoetzijnuiterstebestom
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
20
hetverblijfdaarzosmakelijkmogelijkvoortestellen:‘Latenweblijven,hieris
iedereenvandevlakte,gokkers,hoeren,zuipschuiten,vechtjassen,nergensvindje
zoveelvertierenopwinding.’Endiesuggestieveaanbevelingenbeantwoordenaan
eenbeeldvormingronddestaddievoorvelenangstaanjagendewerkelijkheidis.
Daaromwaseenliterairtegenwichtonderstedelijkeauspiciënmeerdanurgent.
Juistinhetmilieuwaarzozichtbaarongeremdeweeldeopbloeideonderdegenen
diedaartoevolgensdechristelijkestandenleernujuistnietvoorbeschiktwaren,moest
metklemaangetoondwordendathetogenschijnlijknieuweregimeweldegelijk
opgeslotenlaginGodsbedoelingenmetaardeeneeuwigheid.Voordieuitlegvond
destadvanmeetafaangeestelijkenbereid,vangeleerdetotzielzorgerenvanmonnik
totpastoor.Eerstkoketteerdezijmethaarverlokkelijkeverderfelijkhedenals
missiegebied,hetgeenappelleerdeaandestrijdbaarheidvanmenigpriester.Algauw
stondendaarnaferventeverdedigersopvaneenurbanevroomheidinde
schoongewassenstad.Diewerdzichtbaargemaaktineengrootaantalkerken,kapellen
enkloosters,somsculminerendinkathedraalhogeverering.Daarbijhoordeeen
infrastructuurvanscholenencharitatievevoorzieningen,gedragendoorlekendie
zichzelforganiseerdeningeestelijkebroederschappenenandereverbandenvoorde
belevingvanvroomheid,metnamedeommegangenenhetbijbehorendetoneel.Bij
dezeactievestadspromotieinspiritueelperspectiefspeeldenderuimemogelijkheden
totsomsoverdadigefinancieringeenhoofdrol.Dankzijdenieuweweeldekonmen
destadpresenterenalsdesuperieureexponentvanGodsstaatopaarde.Mochten
verkeerdbestuurdestedenontaardeninspeeltuinenvoordeduivel,danwashetjuist
dewarestaddiededuivelhetbestzouwetenaftebluffen.
Zonderdeversieringvandieopdejuistewijzegeïdeologiseerdearchitectuur,
beeldendekunstenliteratuurkondendestedennietbestaan,laatstaanuitgroeientot
spiritueleengeleerdebolwerkenvanhetchristendom.Inhetlichtvandeeerdereen
nimmeruitdovendehaatvoorstadenburgerkwamdienieuwewaarderingindeloop
vandeveertiendeeeuwopmerkelijksneltotstand.Washetdantochdeeven
agressievealsopbouwendekrachtvannieuwgewonnenenuitgezetkapitaaldieeen
versneldewendinggafaankiemendementaliteitsveranderingen?Enwasdienieuwe
ideologielouterlegitimeringvandestijdsopongebruikelijkewijzeverkregenbezit?
JuistindeLageLandenheeftdestadsontwikkelingdoordeidealeliggingvoor
intensievehandelenhetontbrekenvandrukkendefeodalestructureneenhogevlucht
genomen.RondhetmiddenvandeveertiendeeeuwkomenGent(64.000inwoners)
enBrugge(46.000inwoners)onmiddellijknaParijsalsdegrootstestedenvanEuropa.
Schamelegetallennaaronzebegrippen,
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
21
maartoenvaneenduizelingwekkendeomvang-hetbegrip‘stad’konook5000
mensenomvatten,ofnogminder.Eenvasteomschrijvingwasertoenevenminals
nu.Warener(stads)muren,kloosters,markten,klokkentorens,eenofmeerkerken,
enookvoorrechtendiedevorsthadgeschonken,eenlokaleadministratieenbovenal
gevoelensdatmenmetrechtofvannatureeenstadkonheten,danrekenenwezulke
vestigingentothetstedenlandschapvandeNederlanden-endaarbijhoevennieteens
aldezekenmerkenaanwezigtezijn.
Maarhoeverschillendaldiegrotereenkleinerestedenopeenbetrekkelijkgering
oppervlakookmochtenzijn,deonderlingeconcurrentiemonddevrijwelnooituitin
vernietigendewedijverofzelfsoorlogenlangdurigevijandschap.Inallerleionderlinge
alliantiesblevenzesteedsdeelofbetergezegdexponentvaneenhertogdom,
graafschapofbisdom,waarbijdesoevereinnadrukkelijkzichtbaarwasenbleefals
overkoepelendemacht.Datbetekendeechterallerminstdataldiestedenklakkeloos
inhetgelidliepenvanoverheidenlandsbestuur.Juisthunexpansiedriften
onvermoeibarestrevenomindegrootstevrijheiddeeigenbelangentebehartigen
brachtenhenvoortdurendinvorstelijkvaarwater.Enomgekeerdhaddelandsheer
destedenhardnodigomzijnstatus,hofhoudingenvooralzijnoorlogentendienste
vanzijneigendynastieenvolgenshemdusookhetlandsbelangtefinancieren.
Detoenemendeautonomievandestedentenopzichtevandelandsvorstende
voortdurendeconflictendiedaaruitvoortvloeiden,bepalendelaatmiddeleeuwse
geschiedenisvandeLageLandenonderhetBourgondischeHuis.In1433vestigtde
hertogvanBourgondië,FilipsdeGoede,zichinBrussel,daarmeeonderstrependdat
hetzwaartepuntvanzijnrijknuinhetnoordenligt.Dooreengeraffineerdepolitiek
vanstrategischehuwelijken,aankopenenopgedrongenprotectieweethijzijnrijk
geleidelijkaanoverdeheleLageLandenuittebreiden.
DitnieuwemachtsblokinEuropa,rond1500ooknogeensvergrootmetde
OostenrijkseenSpaansegebiedsdelenvandeHabsburgers,steuntinhogemateop
dewelvaartvandeVlaamseenBrabantsesteden.Endaaromhebbendeleidende
krachtenindiestedelijkegemeenschappen-patriciërs,hogerestadsambtenaren,rijke
kooplieden,gildemeestersenniettevergetendekerkelijkehoogwaardigheidsbekleders
terplaatse-eenenormemachtinhethelerijk.Infeiteisdevorststeedsmeer
afhankelijkvanhungeldenhandelsconnecties.Zijstellendiebeschikbaarinruil
voormilitairebescherming,grotereautonomieenzekerevormenvaneerbetoon,die
deburgereeneigenplaatsmoetengevenindewereldvanadelenridderschap.Maar
dejuistemachtsbalanstussenvorstenstedenblijktmoeilijkvasttestellen.Telkens
overspelendestedenhunhandenweigerenbelastingtebetalen,vooralalshetgaat
omextrabedenvooroorlogenvandesoevereinwaarbijzijzichweinigofhelemaal
nietbetrokkenvoelen.
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560
22
Bovendienleidtderelatiemetdevorstvoortdurendtotinternespanningen,dieniet
zeldenaanleidinggeventotbloedigeopstandenbinnendestadsmuren.
Vooralhetwoord,versierdenopgetuigd,blijkthetaangewezenmiddelomte
verzoenenoftedenigreren.Indeloopvandeveertiendeeeuwvestigthetzichblijvend
binnendestadsmurentussenhoogenlaag,kerkenwereld,vrouwenman,kinden
grijsaard-ookdebejaardekanjuistindezetijdprofiterenvandeontwikkelingvan
debril,terwijlzijnhardhorigheideencompensatievindtindelevendigelichaamstaal
waarmeevoordragers,acteursenvolkspredikershunwoordenverduidelijken.Een
stadzondermatelooswoordgebruikisonvoorstelbaar.Dangaathetnietalleenom
hetgewonewoordvankoopmanenklerk-datsprakvanzelf-maarookhetversierde
woorddatrijmt,assoneert,herhaalt,varieert,intrigeert,stemmingmaaktenverwijst
naaranderewoordeninvergelijkbaargelid.Slechtsinwoordenkanmenleven.En
zoudenweuitanderebronnennietwetendatverrewegdemeestestadsbewoners
kondenlezenenschrijveninhunmoedertaal,danspreektzo'nprincipieelalfabetisme
eigenlijkvanzelfuitdestedelijkeinteractie-diezouindebekendevormennooit
zonderalgemenedeelnameaanhetwoordhebbenkunnenbestaan.
Opgeschreven tekstenaant.
Overalvragenopgeschrevenwoordenweeromanderewoorden,zelfstussendoor.
LegtstadssecretarisJanMatthijssenvanDenBrielin1404-1405hetgewoonterecht
uitvoerigvastineenlijviggeschrift,dandoorspekthijdezelegaletekstmet
verduidelijkendeexempelendiemengewoonwasindepreektehoren-korte
verhaaltjesvananekdotischeaard,ontleendaanbijbel,klassiekeOudheidof
eigentijdsegeschiedenis,diedezinvandevoorgeschrevenleringmoeten
demonstreren.InditgevallaatMatthijssenhiermeezienhoenoodzakelijkdatoude
vaderlandserechtwelisentotwatvoorchaosdeontkenningdaarvanpleegtteleiden.
Bovendienkanmenmetbehulpvandezevoorbeeldennietalleendewetsteksten
beterbegrijpen,maarookgemakkelijkeronthouden.Wantaanparatekennisals
noodzakelijkgereedschaptwijfeltniemand.Integendeel,alleswordtinhetwerk
gesteldomdiekennisendebijpassendevaardighedenzobreedensnelmogelijkaan
tebrengen.
Aangezienhetomverschriftelijkinggaatvanooitmondelingdoorgegeven
rechtskennis,benutdeauteurdezegelegenheidomduidelijktemakendatdewaarheid
voortaangewaarborgdkanheten.Menschrijftimmersgeenonzinop,enwat
geschrevenstaatisonaantastbaar.Telkenslaathijuitkomendathijgeschreven
bronnenbenut:‘Menleestvan[...].’Danvolgtbijvoorbeeldeenanekdotediemoet
illustrerenhoeabsoluutdetrouwtusseneenvorstenzijnonderdanenhoorttezijn.
Eenhertogstaatoptegenzijnlandsheer,omdatdeze
HermanPleij,Hetgevleugeldewoord.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1400-1560