Het dagboek van Alexander Ver Huell 1860-1865

403 Pages·2007·3.78 MB·Dutch

Het dagboek van Alexander Ver Huell
1860-1865
Alexander Ver Huell
editie Jan Bervoets en Rody Chamuleau
bron
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865(ed.JanBervoetsenRody
Chamuleau). De Walburg Pers, Zutphen 1985
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/ver_001dagb01_01/colofon.php
Let op: boeken en tijdschriftjaargangendie korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.
2
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
6
Woord vooraf
‘Allesmogehemontvallen-dengeestontrooftmeniemandniet-ennog,alsdeze
krankzinnigwordtofdezieltothoogerontwikkelingovergaat,blijfthijhierzijnedelen
en veredelenden invloed uitoefenen op achtereenvolgende geslachten en
bewonderaars.’ Dit schreef Alexander Ver Huell in 1865 naar aanleiding van een
van zijn bewonderde voorbeelden, Rembrandt van Rijn.1 Is dit citaat ook op de
auteurzelfvantoepassing?DehumoristischetekenaarenlithograafAlexanderVer
Huell (1822-1897) werd tijdens zijn leven als een onbetwistbaar genie bewonderd.
Met zovele negentiende-eeuwse schrijvers behoort hij als kunstenaar thans voor
de vergetenen, een auteur van het ‘tweede plan’. Toch gaat het te ver om hem de
dominee-tekenaarnaastdedominee-dichtersvandietijdtenoemen,zoalseenvan
zijn critici in 1909 heeft gedaan.2 Daarvoor was hij een te merkwaardige
persoonlijkheid.
Alexander Ver Huell debuteerde als student-tekenaar met prenten in de
almanakken, illustraties van Klikspaan en een bundelZooZijnEr!In traditionele
studentenkringenweetmenzichditnogwelteherinneren.Delaatstetijdmaakthij
vooralalsschrijvervanenigefantastischevertellingenopgang.Deveronderstelling
lijkt gerechtvaardigd dat achter zijn oeuvre een romanticus schuilt met
kunstenaarsaspiraties die afwijken van het tot nu toe veronderstelde patroon van
Hollandse nuchterheid. Met de uitgave van een deel van zijn dagboek willen wij
bijdragentoteenonderzoeknaarzijnkarakterenzoeenbouwsteentjeleverenvoor
debeantwoordingvandevragenoferzoietsalseenromantischegeestesgesteldheid
in Nederland heeft bestaan. Wij zullen op die kwestie verder niet ingaan.3
Hethieruitgegevendagboekfragmentbevatdeeerstebladzijdenuiteenbestand
van vijf delen over de jaren 1861-1897, voorafgegaan door korte autobiografische
aantekeningeneneenbeschrijvingvandedoodvanAlexandersvaderinmei1860.
Wij beperkten ons tot de periode 1860-1865, dus tot de bladzijden 1-304 van deel
I,vermeerderdmetzesbladzijdenachterinhetdagboekdeel.Depagineringvanhet
dagboek is in de marge aangegeven. In het handschrift zijn vier bladzijden
onbeschreven gebleven: twee zijn er abusievelijk overgeslagen, twee opzettelijk,
omdatAlexanderVerHuelleennieuwjaaropeenrechterpaginawildeaanvangen.4
Wijkozenvoordepublikatievanééndoorlopendgeheelenwelhetbegin,daarmee
de mogelijkheid voor een vervolg open latend. De bladzijden zijn echter ook van
belang omdat ze een crisisperiode beschrijven die beslissend is voor de verdere
levensloopvandeauteurendeafsluitingvaneenontwikkelingmarkeert.Bovendien
komt zijn karakter er volledig in tot uiting. Na 1865 maakt de schrijver nog wel
gebeurtenissen mee, maar zijn situatie blijft stabiel en hij vervalt in zelfherhaling.
Aldus zou men het fragment als een afgerond geheel kunnen beschouwen. Wij
besloten de
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
7
tekst volledig te publiceren. Voor goed begrip van de situatie door de lezer zou
slechts een gering percentage door ons kunnen worden geschrapt. Bovendien
menen wij dat het geheel nog voldoende leesbaar is en dat de enkele herhaling
karakteristiek is voor de geestesgesteldheid van Alexander Ver Huell. Wij hebben
onserdusvanonthoudenomdoordesamenstellingvaneensubjectievebloemlezing
de authenticiteitvan de tekst geweld aan te doen.
De uitgave wordt voorafgegaan door een inleiding die een uiteenzetting bevat
over de omstandigheden waaronder het dagboekfragment tot stand is gekomen.
NaeenkortoverzichtvanAlexanderVerHuellslevenvóór1860wordengegevens
verschaft die een aanvulling zijn op de gepubliceerde tekst. Dan volgt na een kort
commentaar op de verdere levensloop van de auteur een beschrijving van het
dagboek zelf, waarbij wordt ingegaan op zijn betekenis voor Alexander Ver Huell
en voor de huidige lezer. Tenslotte wordt de transcriptie verantwoord.
De tekst is van annotaties voorzien. Daarachter is een namenindex opgenomen
van de in de tekst voorkomende personen, twee stambomen die de familierelaties
van Alexander Ver Huell aangeven en een kort bibliografisch overzicht van zijn
werken.
Overdeperiode1860-1865isbovendieneenuitputtendelijstgemaakt.Vaneen
bibliografievanwerkenoverAlexanderVerHuellisafgezien:metuitzonderingvan
eenmonografievanDr.Johs.Dyserinckin1907eneenaantal19eeeuwseartikelen5
zoudezelijstbestaanuitmanuscriptenenpublikatiesvandetailstudiesvanéénder
samenstellers,diemomenteeleendissertatieoverAlexanderVerHuellvoorbereidt.6
Bovendien berust een groot deel van deze publikatie op bronnenonderzoek.
HetdagboekzelfbevindtzichinhetgemeentearchiefvanArnhem,waarookhet
merendeel van Alexander Ver Huells persoonlijke papieren aanwezig is. Deze
stukken maken deel uit van een omvangrijker fonds, waaronder men ook zijn
bibliotheek met talrijke van eigen aantekeningen voorziene boeken en zijn
schilderijenverzameling kan rekenen. De boekerij is met enkele manuscripten
overgegaannaardeBibliotheekArnhem,terwijleengroteverzamelingtekeningen
zichmetzijnkunstverzamelinginhetArnhemsGemeentemuseumbevindt.Hetdoor
Alexander Ver Huell nagelaten familie-archief van zijn voorgeslacht en zijn
aanverwanten werd verdeeld over het Rijksarchief in Gelderland en het Algemeen
Rijksarchief. De stukken van Alexanders vader en moeder, waaruit in de inleiding
wordt geciteerd, bevinden zich dus in het Rijksarchief in Gelderland. Dit
bronnenmateriaal werd in de loop van de jaren rond 1960 nog aangevuld met
tekeningen,drukproevenenartikelen,afkomstigvanAlexanderslaatsteuitgeverP.
Gouda Quint. Die werden in de Bibliotheek Arnhem gedeponeerd, zodat daar de
meestcompletedocumentatieoverAlexanderVerHuellsgrafischwerkvoorhanden
is.Voorcitatenuitaldezebovengenoemdebestandenmoestenwijonsechtermet
voorlopige aanduidingen tevreden stellen omdat met uitzondering van de
gecatalogiseerde boeken in de Bibliotheek Arnhem, Alexanders nalatenschap niet
definitief is geïnventariseerd. Onze onderzoeksresultaten werden aangevuld met
gegevens uit het archief van het kunstlievend genootschapVerscheidenheiden
Overeenstemming(gemeentearchief Arnhem), de Commissie tot Voorberei-
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
8
ding van de stichting van een Kunstmuseum in Amsterdam (archiefbewaarplaats
van het Rijksmuseum), brieven van Alexander Ver Huell aan Cees Kneppelhout
vanSterkenburg(KoninklijkeBibliotheek)enbrievenvanMarieAnemaetaanW.H.
Suringar (Handschriftenafdelingvan de Universiteitsbibliotheekder
Gemeenteuniversiteitin Amsterdam).
Voordeannotatiesbijhetdagboekhebbenwijeenberoepgedaanopdevolgende
instellingen: het Algemeen Rijksarchief; de Rijksarchieven in Noord-Holland en
Gelderland; de gemeentearchieven in Amsterdam, Arnhem, Brussel, Delft,
's-Gravenhage,Leiden,Nijmegen,RotterdamenUtrecht;destreekarchievenGorssel,
VordenenWarnsfeld,Oost-GelderlandIenII,enWest-Friesland;dearchieventer
gemeentesecretarieinDenHelderenTexel;documentatiebureausalsdebibliotheek
van Artis in Amsterdam, het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem, het
Nederlands Persmuseum en Documentatiecentrum in Amsterdam, het Katholiek
Documentatiecentrum in Nijmegen, het Centraal Archief van de Nederlandse
Spoorwegen, het Nederlands Theaterinstituut,het archief van het Rijksmuseum in
Amsterdam,deRijkscommissievoordeVaderlandseGeschiedenisenhetCentraal
Bureau voor Genealogie.
Wij danken allen die ons beroepshalve of belangeloos hebben bijgestaan bij de
oplossing van de vele vraagstukken die de annotaties bij ons hebben opgeworpen
endiedoorhunaanmerkingenenadviezenaandetotstandkomingvandezeuitgave
hebben bijgedragen. Ook vermelden wij met erkentelijkheid de welwillendheid van
de provincie Gelderland, zonder wier subsidie deze uitgave niet tot stand zou zijn
gekomen.
Eindnoten:
1 LevensbeschrijvingvanKunstenarenII,in:NederlandschMagazijn1865,p.70,herdruktonder
detitelDriekunstenaren,Leven,Licht,GevoelinSchetsenmetdePendoorA.V.H.,[derde
bundel](Arnhem,1876).
2 ‘VerHuellisdaaromeentypischefiguurgeworden,omdatdezemanisdedominé-teekenaar,
naastdatheirvandominé-letterkundigendie(...)deheele(...)Nederlandschebelletriemarkt
hebbenvoorzienvanhumoristisch,lyrisch,romantisch,dramatisch,historisch,didaktieschen
genre-poëzieenproza...IndengrondisVerHuellsoeuvre,ookalwasdemakerinde
maatschappelijklevengeenpredikant,vanhetzelfdegehaltealshunarbeidindewijngaardder
fraaieletteren...’AldusE.GreveinDeAmsterdammer,9januari1907.
3 Op18en19november1983werddoordewerkgroepDeNegentiendeEeuweensymposium
overderomantiekinNederlandgehouden.Dereferatenvanditsymposiumverschenenin1984
innr.3/4vanDeNegentiendeEeuw,documentatieblad.
4 Debladzijden102/103werdenperabuisovergeslagen.
5 BedoeldzijnDr.Johs.Dyserinck,Mr.AlexanderVerHuellinzijnlevenenwerken,(Leiden,
1907),Mr.E.J.Banck,Mr.AlexanderVerHuell,in:Elzeviersgeïllustreerdmaandschrift,1898,
p.53e.v.enChristiaanKramm,DeLevensenWerkenderHollandscheenVlaamsche
Kunstschilders,Beeldhouwers,GraveursenBouwmeestersvandenvroegstentotoponzentijd,
deelIV(Amsterdam,1863).HieraankandannogeenkarakterbeschrijvingvanAlexanderVer
HuellinzijnlaatstejarenwordentoegevoegddoorN.vanHarpen,Menschendieikgekendheb
(Rotterdam,1921).
6 J.A.A.Bervoets,resp.Eenaanzettothetonderzoeknaardekunsthistorischebetekenisvanhet
grafischwerkvanAlexanderVerHuell,getyptmanuscript(Nijmegen,1969,berustendinde
bibliotheekArnhem);AlexanderVerHuellenzijnfantastischeverhaalNo.470,Hoogewoerd,
in:DeRevisor,1982,2,p.30-40;Fulko,verwevingvanromantischefantasiemetgeïdealiseerde
werkelijkheid,inMaatstaf,jaargang1983,nr.8,p.16-31;Icarus,levenenletterkundigwerkvan
AlexanderVerHuell(1822-1897),getyptmanuscript(Nijmegen,1970,berustendindebibliotheek
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
Arnhem);Dekluizenaaropdeberg,AlexanderVerHuell,eenArnhemsleveninde19deeeuw
in:Arnhem,elffacettenuitde19deen20steeeuw,(Zutphen,1983)p.30-42;Eenutopisch
museumproject;deactie‘VolkenKunst’vanAlexanderVerHuell,in:DeNegentiendeEeuw,
documentatieblad,jaargang2,nr.3(september1978)p.204-214.Enkelemededelingeninde
manuscriptenmoestenlaterwordenherzien.
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
10
Inleiding
1.
Alexander Willem Maurits Carel Ver Huell werd op 7 maart 1822 in Doesburg
geboren. Zijn vader Maurits, voluit geheten Quirijn Maurits Rudolph Ver Huell
(1787-1860),1waseenopnon-actiefgesteldzee-officier,dienaeenroemvollereis
naarOost-Indiëopdeterugwegschipbreukhadgeledenenbijhetverlatenvanhet
schipbovendieninconflictwasgekomenmetzijnsuperieuren.Ditlaatstehadhem
genoodzaakt naar een betrekking te land om te zien. Daar zocht hij troost in de
biologie en de kunst. Alexanders moeder, Louise de Vaynes van Brakell, was de
oudste dochter van de voormalige commandant van de vesting Doesburg, die uit
protesttegendeinlijvingdoorkeizerNapoleonin1810ontslaghadgenomenenin
1813, tijdens de laatste stuiptrekkingen van de Franse bezetting, waarbij door
groepensoldatengeplunderdwerd,eendronkenmenigtetrotseerdeenzoopeigen
gezag de orde herstelde.2 Beide ouders waren artistiek begaafd: zij konden goed
met de tekenpen omgaan en genoten in vakkringen enige faam vanwege hun
illustratiesvanbiologischestandaardwerken.3Mauritswasbovendieneenbegenadigd
landschapstekenaar: het album met pasteltekeningen dat naar schetsen op zijn
Indische reis vervaardigd werd en thans berust in het Maritiem Museum ‘Prins
Hendrik’, is van blijvende waarde.4
In hetzelfde jaar waarin Alexander geboren werd, aanvaardde Maurits
schoorvoetend de nederige betrekking van onderequipagemeester aan de
Rijks-marinewerf te Rotterdam. Dit bureaubaantje noodzaakte de in de Franse tijd
grootgebrachte marine-officier zich de Nederlandse cultuurtaal eigen te maken,
zodat de merkwaardige situatie ontstond dat de jonge Alexander tegelijk met zijn
vaderenmoederhuis-onderwijskreegindeNederlandsetaalregelsenspellingleer!5
Gedurende deze Rotterdamse jaren, waarin de zich moeizaam acclimatiserende
Geldersman Maurits enig aanzien wist te verwerven en waarin Alexander met de
zoontjesvanhetplaatselijkestablishmentkwajongensstrekenopdescheepswerven
uithaalde, werd het dagelijkse leven afgewisseld door de zomervakanties in
Gelderland: daar ontmoetten Alexanders ouders hun verwanten, met name
grootvader Willem de Vaynes van Brakell, wiens huis aan de Doesburgse IJssel
een welkom pied-à-terre was.6 Alexanders grootvader van vaderszijde, oud-maire
vanDoesburg,EverhardAlexander,naarwiehijoverigensvernoemdwas,overleed
in 1829. Met zijn nagelaten vermogen verschafte hij zijn kinderen ‘enige aisance’.7
En dan was er nog Alexanders oud-oom, admiraal Carel Hendrik Ver Huell
(1764-1845),comtedel'Empire, onder wie Maurits als jong marine-officier had
gediend,toenhijin1805devermaardetochtvanhetBataafseflottieljeonderKaap
Gris-Nezmeemaakte,waarbijhijzichpersoonlijkwistteonderscheiden!DezeCarel
Hendrik, een van de weinige Nederlandse zeehelden uit de Bataafse en Franse
tijd,8 was Napoleon Bonaparte zeer toegewijd en kwam daardoor als minister van
Marine in conflict met diens broer koning Lodewijk. Hij verdedigde tot in mei 1814
toe de keizerlijke standaard als bevelhebber van het fort Lasalle in Den Helder.
ToenhijnadeuiteindelijkeovergavevanhetfortdeNederlandseSoevereineVorst
zijn diensten aanbood, werd hem te verstaan gegeven dat hij in het vaderland
personanongratawas. Hij bracht de rest van zijn leven in Frankrijk door en zocht
troostindegodsdienst,ertotzijndoodtoevanovertuigduitplichtsbeseftehebben
gehandeld.Faiscequetudois,adviennequepourra, was de familieleus.
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
Maurits vereerde zijn ‘oom en voormalige vlootvoogd’9 als zijn tweede vader en
droeg die verering aan zijn zoon Alexander over. Carel Hendrik, die in 1845 zou
komen te overlijden en zijn twee jonggestorven zoons overleefde, had zijn neef tot
universeel erfgenaam van zijn Hollandse bezittingen bestemd, waaronder de
havezate De Kemnade.10 Toen hij stierf was dit kasteel nog bewoond door zijn
echtgenote, Maria Johanna de Bruyn, van wie hij nagenoeg gescheiden leefde.
Enige gebeurtenissen die samenhingen met de verdeling van zijn nalatenschap
zullen in de eerste dagboekbladzijden van Alexander een belangrijke rol spelen.
Hetvooruitzichteenskasteelheertewordenbleekeenillusie.Watspijtigwas,omdat
Maurits zich ook in Rotterdam Geldersman bleef voelen. Liefde voor zijn
geboortegrondwerdeveneensopAlexanderovergebracht.Toenin1850alsgevolg
van bezuinigingen door de ministeries Donker Curtius en Thorbecke de
RijksmarinewerfwerdgeslotenenMauritsVerHuellwerdgepensioneerd,11vestigde
hij zich met zijn gezin in Arnhem.
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
11
PortretvanCarelHendrikVerHuell(1764-1845)alsministervanMarineonderkoning
Lodewijk,1807.Frontispice-illustratievanQ.M.R.VerHuell,HetlevenenkaraktervanCarel
HendrikgraafVerHuelluitnagelatenaanteekeningenenandereauthentiekestukken...
(Amsterdam,1847).
Evenals zijn ouders ontwikkelde Alexander artistieke gaven. Vanaf zijn vroegste
jeugd legde hij zich toe op de tekenkunst.12 Van 1828 tot 1835 ging hij naar de
Franse school van J. van Beek aan de Rotterdamse Wijnhaven, daarna werd hij
voor de universitaire studie voorbereid op het Paedagogium voor het Onderwijs in
deOudeTalenvanJacobJandeGelder,eenkostschoolaandeHaarlemmerstraat
inLeiden.13Hierontpoptehijzichalskarikaturistenhumoristischtekenaar;zijntalent
werd door zijn leraren aangemoedigd.14 In 1840 schreef hij zich in aan de Leidse
universiteit als student in de rechten; zijn vader had hem voorbestemd voor een
diplomatieke loopbaan.
Het zou echter anders lopen. Alexander kwam in contact met Jan Kneppelhout
diehemaanzochtomStudenten-typen,geschrevenonderhetpseudoniemKlikspaan,
te illustreren.15 Zo trad Alexander voor het eerst op als professioneel tekenaar.
Tussen beiden ontstond een vriendschap die Alexanders gehele studententijd
duurde.Omnietgetraceerderedenenisdezerelatielaterverkoeld.MetJansbroer
Cees heeft hij echter zijn leven lang hartelijke betrekkingen onderhou-
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865
12
den en deze komt dan ook herhaaldelijk in het dagboek voor, evenals Henri
Engelberts,JohnvanOuteren,JanvanderElstenHenrivanLelyveld,allentrouwe
‘akademievrienden’.
AlexanderleverdeookvrijweljaarlijksdeprentvoordeLeidsestudentenalmanak.
Een van deze platen,NachtvóórhetExamen, wekte zozeer de toorn van zijn
hoogleraren op, dat hij in 1844 voor zijn kandidaatsexamen zakte.16 Dit moet zijn
afkeervanzijnstudiehebbenversterkt,zodathijzichgingoriënterenopeenartistieke
loopbaan.Indezomervan1846verscheenbijdeLeidseboekhandelaarenuitgever
J.H.Gebharddeeersteafleveringvaneenbundelhumoristischestudentenschetsen
onder de titelZooZijnEr!, zijn vermaardste album. Het kwam in twee delen uit,
waartussenooknogeenalbumOphetIJshetlichtzag.ToenAlexanderop25april
1849 op theses promoveerde, had hij zijn vader zozeer van zijn tekentalent weten
te overtuigen, dat deze hem toestond een kunstenaarsloopbaan te volgen.17
NunamAlexanderals‘vrijkunstenaar’kamersinAmsterdam,waarsedert1848
ook zijn uitgever gevestigd was.18 Voor hem betekende serieuze studie van de
tekenkunstechternietdeontwikkelingvantechnischevaardighedenmaargeestelijke
verdieping.Alexanderbestudeerdevooralesthetischetheorieën,wijsgerigewerken,
anatomischeenkarakterologischeverhandelingenindetrantvanLavater.19Centraal
stondinzijnoeuvrenietdeuiterlijkevorm,maardegedachtediehijwildeuitdrukken:
de kwaliteit moest vooral door het verheven karakter van het onderwerp worden
bepaald.20In1851zondhijeengrotetekeningnaardeHaagsetentoonstellingvan
levende beeldende kunstenaars.21 Kort daarop begon hij een uitvoerige serie
afleveringen met tekeningen van verschillend karakter onder de titelZijnerZoo?.
De bundel, die uiteindelijk in twee delen verscheen en in het voorjaar van 1854
werd voltooid, bevatte naast humoristische schetsen ook hoogromantische, soms
larmoyante voorstellingen, zoals een trio schetsen betreffende het leven van een
ongelukkige jongeling, de serieTweeRoozen22 en de serieLaster.23 In 1855
verscheen de moralistische bundelIs'tWaarofniet?24 Deze publikatie ontmoette
voorheteerstserieuzekritiekenwelvandeAlgemeeneKonst-enLetterbode,die
naastde‘on-nederlandse’voorstellingvanzakenookhetgebrekaanvakmanschap
endefoutenindetekeningenhekelde.25Opgrondvandezeernstigeaanmaningen
geloofdeAlexandernuopdegoedewegtezijn:hijmeendenamelijkdathij,naarmate
hijinzijnstrevenzijnideaaldichterzoubenaderen,dematerialistischewereldtegen
zich zou krijgen en omwille van zijn arbeid het slachtoffer zou worden van laster,
miskenning en zelfs van verraad door zijn medewerkers.26
DieovertuigingbrachtheminconflictmetzijnuitgeverGebhard.27Alskunstenaar
wasAlexanderfilantropischingesteld,eenhoudingdiehijookaananderenwenste
op te leggen en het ontging hem dat uitgevers, hoezeer zij het artistieke zijn
toegedaan, ook zakelijke belangen hebben. In januari 1856 staakte Gebhard de
samenwerking met de steeds meer eisende kunstenaar die vervolgens een album
bij A.C. Kruseman probeerde uit te geven.28 Dit mislukte doordat Alexander zijn
lithograaf C.C.A. Last wegens ‘knoeyerij’ zijn congé gaf. Alexander trad toen voor
eendeelzelfalslithograafvanzijntekeningenop.ViaMarkPragerLindo,diehijin
de zomer van 1856 moet hebben ontmoet en die hem voor een jaar had
aangetrokkenalsillustratorvanzijntijdschriftDeNederlandscheSpectator,weekblad
vandenOudenHeerSmits, kwam hij in contact met diens uitgever Dirk Anthony
Thieme die hem tevens engageerde voorDeTijdspiegel, waar hij grote
bespiegelende en door religie geïnspireerde platen kwijt kon alsGeestenStof,
ZwakteenSterkte,StervenmetenzonderGodsdienst.29 Karakteristiek voor zijn
AlexanderVerHuell,HetdagboekvanAlexanderVerHuell1860-1865