Het belang van egodocumenten in het kader van inlichtingenstudies aan de hand van Kim Philby ...

117 Pages·2010·1.45 MB·Dutch

by  Mario Maes

1

FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID

Het belang van egodocumenten in het kader
van inlichtingenstudies aan de hand van Kim
Philby en Dusko Popov

Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de criminologische wetenschappen
door (20055227) Maes Olivier

Academiejaar 2009-2010

Promotor: Commissarissen:
Prof. Dr. M. COOLS Prof. Dr. P. PONSAERS
Lic. J. JANSSENS
2

Trefwoorden:

1. Inlichtingenstudies

2. Egodocumenten

3. Dusko Popov

4. Kim Philby

5. Dubbelspionnen
3

Verklaring inzake toegankelijkheid van de
masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende,

MAES Olivier (20055227)

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden
van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past)

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een
elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar
verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de
masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na
het titelblad.

Datum: 17/05/2010

Handtekening: ……………………………
4

Voorwoord

Het schrijven van een masterproef is geen evidentie, er komt veel meer bij kijken dan op het
eerste gezicht zou lijken. Hoewel de meeste studenten de masterproef als een last ervaren
hebben, kijk ik er zo niet op terug. Dit zal natuurlijk ook veel te maken hebben met mijn
persoonlijke interesse ten aanzien van de Tweede Wereldoorlog. Ook de inlichtingenstudies
boeien mij uitermate. Het feit dat ik deze twee interesses heb kunnen integreren in deze
masterproef was mooi meegenomen. Nadeel is echter de tijdslimiet waardoor niet alles vertelt
kan worden. Dit nadeel weegt echter niet op tegen alles dat ik tijdens het schrijven en lezen
heb bijgeleerd.
Hier wil ik mijn promotor Prof. Dr. Marc Cools enorm voor bedanken.
Bedankt omdat U mij hebt geholpen met het kiezen van een geschikt onderwerp en mij
doorheen het schrijven steeds op de goede weg hebt gehouden. Niet enkel wil ik U bedanken
als promotor maar ook als diegene die mij in het derde bachelorjaar heeft laten kennismaken
met de inlichtingenstudies. Bedankt!
Speciale dank gaat ook uit naar Dhr. Herremans Geert, Dhr. Vereecken Kristof en Dhr.
Langhendries Wouter. Hen wil ik danken voor het herlezen van deze masterproef. Bedankt!
Tot slot wil mijn ouders nog bedanken voor het vinden van ‘Spy/Counterspy’. Zonder jullie en
zonder de autobiografie van Dusko Popov was deze masterproef er niet gekomen.
5

Afkortingenlijst

ACSS Assistant Chief SIS
BSC British Security Coordination
C of CSS Hoofd SIS
CIA Central Intelligence Agency
DCSS Deputy Chief SIS
FBI Federal Bureau of Investigation
FUSAG Het fictieve ‘First United States Army Group’
GC & CS Government Code & Cipher School
Gestapo Geheime Staatspolizei
JIC Joint Intelligence Committee
MI5 Security Service
NKVD Sovjet-inlichtingendienst, voorloper van de KGB en is nu gekend als de
FSB.
OKW Oberkommando der Wehrmacht
OSS Office of Strategic Services, voorloper CIA
RSHA Reichssicherheitshauptamt
SD Sicherheitsdienst
SHAEF Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force
SIGINT Signals Intelligence
SIS Special of Secret Intelligence Service, beter gekend als MI6
SOE Special Operations Executive
SS Schutz-Staffeln
6

Inhoudstafel

VOORWOORD ..................................................................................................................................... 4
AFKORTINGENLIJST ......................................................................................................................... 5
INHOUDSTAFEL ................................................................................................................................. 6
INLEIDING ............................................................................................................................................ 9
HOOFDSTUK I: INLICHTINGENSTUDIES ................................................................................. 13
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 13
2. De Inlichtingenstudies als wetenschappelijke discipline ........................................................................ 13
3. De vierdelige kaderaanpak .................................................................................................................... 15
4. Besluit .................................................................................................................................................... 17
HOOFDSTUK II: METHODOLOGIE ............................................................................................. 19
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 19
2. Egodocumenten ..................................................................................................................................... 19
2.1 Definitie ...................................................................................................................................................... 19
2.2 Kritische diagnose van egodocumenten ..................................................................................................... 20
2.3 Het criminologisch onderzoek en egodocumenten .................................................................................... 21
3. De case study als kwalitatieve methode ................................................................................................ 22
3.1 Een algemene typering ............................................................................................................................... 22
3.2 Kiezen voor een case study ......................................................................................................................... 23
3.3 Het afbakenen en selecteren van de cases ................................................................................................. 24
4. Besluit .................................................................................................................................................... 25
HOOFDSTUK III: KIM PHILBY .................................................................................................... 27
1. Van overtuigd communist tot Sovjetspion binnen de Secret Intelligence Service .................................. 27
1.1 De rekrutering door de NKVD: het verraad van de ‘Cambridge Five’ ......................................................... 27
1.2 Het echte werk kan beginnen ..................................................................................................................... 29
2. Van SOE opnieuw richting SIS: het echte werk kan beginnen ................................................................. 33
2.1 De Secret Intelligence Service ..................................................................................................................... 33
2.2 Fritz Kolbe ................................................................................................................................................... 38
7

3. Richting Section IX ................................................................................................................................. 40
3.1 Op zoek naar promotie ............................................................................................................................... 40
3.2 Section IX in handen van een Sovjet spion ................................................................................................. 42
3.2.1 Philby gaat aan de slag ........................................................................................................................ 42
3.2.2 Reorganisatie binnen SIS ..................................................................................................................... 43
3.2.3 Het Volkov incident ............................................................................................................................. 44
4. Het verrichten van overzeese plichten ................................................................................................... 46
4.1 Richting het SIS hoofdkwartier in Turkije ................................................................................................... 46
4.2 Richting het machtscentrum: Washington ................................................................................................. 47
5. Het doek valt ......................................................................................................................................... 50
6. Inhoudelijk besluit ................................................................................................................................. 53
HOOFDSTUK IV: DUSKO POPOV ................................................................................................ 58
1. Becoming a spy ...................................................................................................................................... 58
2. Het spionagespel neemt een aanvang ................................................................................................... 63
2.1 Plan Midas .................................................................................................................................................. 63
2.2 Plan Machiavelli .......................................................................................................................................... 65
3. Vanuit het vertrouwde naar het ongewisse: ‘The Pearl Harbor Questionnaire’ ..................................... 66
3.1 Voorbereiding vertrek richting de Verenigde Staten .................................................................................. 66
3.2 Richting New York ....................................................................................................................................... 69
3.3 Kon de Japanse aanval vermeden worden? ............................................................................................... 72
3.4 Richting de Abwehr ..................................................................................................................................... 76
4. Back in the game .................................................................................................................................... 77
4.1 Britse deceptieplannen met betrekking tot de nakende invasie in Sicilië .................................................. 77
4.2 De Joegoslavische ontsnappingsroute ........................................................................................................ 78
5. Richting de Normandische stranden: ‘Operation Fortitude’ ................................................................... 81
5.1 Het opzet .................................................................................................................................................... 81
5.2 Bedreigingen ............................................................................................................................................... 83
6. ‘Operation Overlord’: 6 juni 1944 .......................................................................................................... 84
6.1 Normandië in plaats van het Pas de Calais ................................................................................................. 84
6.2 De zoektocht naar de moordenaar van een vriend .................................................................................... 85
7. Het spel is gespeeld ............................................................................................................................... 86
8. Inhoudelijk besluit ................................................................................................................................. 87
HOOFDSTUK V: BESLUIT ............................................................................................................. 95
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 95
2. Het historisch kader ............................................................................................................................... 97
8

3. Het juridisch kader ................................................................................................................................. 99
4. Het functioneringskader ........................................................................................................................ 99
5. Het sociaal-wetenschappelijk en bestuurskundig kader ....................................................................... 101
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................... 103
BIJLAGE I: DE INLICHTINGENCYCLUS .................................................................................... 108
Fig. 1 ............................................................................................................................................................ 108
Fig. 2 ............................................................................................................................................................ 109
BIJLAGE II: MODEL OF SOVIET STRATEGIC DECEPTION ................................................ 110
BIJLAGE III: DE ‘PEARL HARBOR QUESTIONNAIRE’ ......................................................... 111
BIJLAGE IV: DE ‘MIKROPUNKT’ ............................................................................................... 115
BIJLAGE V: BRIEF J.E. HOOVER ................................................................................................ 116
9

Inleiding

Wanneer naar (oorlogs-)geschiedenis gekeken wordt, kan er niet anders dan geconcludeerd
worden dat er door de eeuwen heen gretig gebruik werd gemaakt van spionnen. Het blijkt
onontbeerlijk te zijn zowel voor als tijdens het oorlogvoeren. Phillip Knightley spreekt dan
ook terecht over het tweede oudste beroep ter wereld.1 Wanneer we de Bijbel er op naslaan
zijn we zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament getuigen van wellicht de eerste
spionageverhalen. In het Deuteronomium richt Mozes zich als volgt tot de Israëlieten:
“Maar toen bent u allemaal naar mij toe gekomen en hebt gezegd: ‘laat ons eerst enkele
mannen vooruit sturen om het land te verkennen en om ons in te lichten over de weg die wij
moeten nemen en de steden waar wij zullen komen’. Omdat dit voorstel mij verstandig leek,
heb ik twaalf mannen aangewezen, één uit elke stam.”2
Ook Jozua maakte gebruik van ‘spionnen/verkenners’ wanneer hij Jericho beval het land te
verkennen.3 In het Oude Testament zijn het de Israëlieten die spioneren in opdracht van God.
In het Nieuwe Testament echter wordt Jezus verraden door Judas. Hieruit blijkt reeds dat er
een groot verschil is tussen spionage en spionnen onderling. Namelijk diegene die in het
belang van zijn land werkt en diegene die de ‘Judas’ speelt en zijn land en/of vrienden
verraadt. Ook verder in deze masterproef zal dit verschil duidelijk worden aan de hand van
Dusko Popov en Kim Philby.
Zowel in het oude Egypte en het oude Griekenland als in het Romeinse Rijk werd gretig
gebruik gemaakt van allerlei spionnen.4 De oude Grieken spraken vooral over deserteurs,
handelaars en gerekruteerde vijanden.5 Wanneer Julius Caesar voor de tweede maal het kanaal
overstak richting het Verenigd Koninkrijk maakte hij handig gebruik van plaatselijke
stammen die zich aanboden als bondgenoten. Deze stammen liet hij onder andere achterhalen
waar de troepen van Cassivellaunus zich bevonden en wat hun getalsterkte was.6

1 KNIGHTLEY, P., The Second Oldest Profession: Spies and Spying in the Twentieth Century, Londen, A. Deutsch,
1986, 1.
2 DT. 1:22-23.
3 JOZ. 2:1.
4 DVORNIK, F., Origins of Intelligence Services: The Ancient Near East, Persia, Greece, Rome, Byzantium, The
Arab Muslim Empires, The Mongol Empire, China, Muscovy, New York, Rutgers University Press, 1974, 334 p.
5 RUSSEL, F., Information Gathering in Classical Greece, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1999, 105-106.
6 GOLDSWORTHY, A., Caesar, Londen, Weidenfeld & Nicolson, 2006, 350-351.
10

Gedurende de verdere geschiedenis lijkt er weinig te bewegen op vlak van spionage.
Spionnen blijven vooral dienst doen met een militaire, tactische finaliteit. Men tracht zoveel
mogelijk te weten te komen met betrekking tot de vijandige troepen.
Na de Eerste Wereldoorlog gebeurt er echter iets opmerkelijks. Hogere Duitse officieren gaan
samen bijdragen schrijven in een boek over de werking van hun spionagediensten tijdens deze
oorlog. Het gaat hier zowel over modi operandi als over het nut hiervan.7
Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog is er een verschuiving waar te nemen. Zoals verder
zal blijken zullen de Britse inlichtingen- en veiligheidsdiensten niet enkel meer trachten te
weten komen waar de vijand met bezig is, zij zullen deze tevens trachten te beïnvloeden. Of
zoals Sir John Masterman het verwoordde:
“…you can control one of the enemy’s main sources of information, and thus know what his
information is, and, to go a step further, you can select his information for him, you can
pervert his information, you can misinform him, and, eventually, actively deceive him as to
your intentions.”8
In de moderne geschiedenis kan vastgesteld worden dat de opdrachten van inlichtingen- en
veiligheidsdiensten zich meer en meer diversifiëren. Zij interveniëren niet enkel meer met een
militaire finaliteit, zij krijgen ook opdrachten toebedeeld die zich bijvoorbeeld op het
economische vlak afspelen. Wanneer naar de Belgische situatie gekeken wordt, kan
vastgesteld worden dat zowel de Veiligheid van de Staat9 als zijn militaire tegenhanger de
Algemene Dienst Inlichtingen en Veiligheid10 (ADIV) over een breed takenpakket
beschikken. Ook kan hier melding gemaakt worden van het bestaan van inlichtingen- en
veiligheidsdiensten die hun diensten aanbieden op de private markt en dit zowel aan
overheden en bedrijven als aan particulieren.

7 VON LETTOW-VORBECK, P.E., Die Weltkriegspionage (Origonal-Spionage-Werk), München, Moser, 1931,
688p.
8 MASTERMAN, J.C., The double-cross system in the war of 1939 to 1945, Londen, Yale University Press, 1972, 7.
9 Art. 7 Wet 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18 december
1998.
10 Art. 11 Wet 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18
december 1998.