Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu

414 Pages·2016·54.79 MB·Dutch

Het Antoni van Leeuwenhoek
Toen en Nu
Een eeuw visuele momenten toegelicht
Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu
Een eeuw visuele momenten toegelicht
Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu
Een eeuw visuele momenten toegelicht
Samengesteld door
Werkgroep ‘Project 100 jaar AVL Boek’
Uitgegeven door
Het Nederlands Kanker Instituut
Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis
Amsterdam
2015
Redactie en samenstelling: Omslagfoto’s
Werkgroep Project 100 jaar AVL Boek Voorzijde: Op de achtergrond de staf van het AVL van 1920 v.l.n.r.: (zittend)
Joke Baars, Suzanne Bakker, Jan Delemarre, Joop van Dongen, Henk van der Gugten, radiotherapeut G.F. Gaarenstroom, radioloog S. Keizer, chirurg I.H. Kuijjer en
Peter van Heerde, Bin Kroon, Martin Lomecky, Philip Rümke, Babs Taal, Renato patholoog H. T. Deelman; (staand) directrice mej. Lintner en de assistent-artsen
Valdés Olmos J.P. ter Maten en C. Orbaan en op de voorgrond leden van het bestuur medische
staf van 2013 v.l.n.r.: Willemien van Driel, Sjaak Burgers, Floris Pos en Houke
Klomp
Eindredactie:
Achterzijde: Redactie in vergadering bijeen; v.l.n.r.: Martin Lomecky, Bin
Suzanne Bakker, Babs Taal, Renato Valdés Olmos Kroon, Joop van Dongen, Philip Rümke, Renato Valdés Olmos, Babs Taal, Henk
van der Gugten, Peter van Heerde, Suzanne Bakker, Joke Baars
Grafisch Materiaal Bijdragen & bronnen
Martin Lomecky De redactie wil hierbij de bijna 100 personen, stafleden, medewerkers en
Collectie Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu oudmedewerkers van het AVL, familieleden, nabestaanden en derden die
Archief Audiovisueel Centrum AVL teksten, informatie en illustratiemateriaal hebben aangeleverd danken voor
hun medewerking. Zonder hen zou het boek niet gemaakt kunnen zijn en zou
het project ook niet zo leuk geweest zijn. Een enkele aangeleverde foto was
Vormgeving
helaas enigszins onscherp. De redactie heeft gemeend er goed aan te doen deze
Giel Cobben foto’s toch op te nemen vanwege hun historische waarde voor dit overzicht.
ISBN: 9789075575408
iv
Inhoudsopgave:
Collegiaal overleg en behandelingsbeleid
Voorwoord vii
Multidisciplinaire samenwerking 130
Het Rode Boekje, standaardisering therapieprotocollen 132
Het instituut en de medische staf
Het internistisch arsenaal 135
Oprichting en eerste jaren 1
Chemo en straling samen sterker 138
Een eeuw evolutie directiestructuur in het AVL 3
Het Koninklijk Huis 8
Basaal onderzoek en klinische toepassingen
Een eeuw medische staf als collectief 11
Translationeel onderzoek 141
Geschenken van de medische staf 14
Muismodellen voor klinische problemen 144
De voorzittershamer 16
Van muismodel naar kliniek 145
Specialisten overleden tijdens hun actieve leven in het AVL 18
Chemotherapie gestuurd door DNA-‐a nalyse 147
Tweede Wereldoorlog 21
Immunotherapie van kanker 149
Fondsenwerving en financiering 27
Nieuwe middelen, nieuwe studies 151
AVL propaganda, … toen 29
Gezamenlijk ten strijde 32
Patiëntenzorg
Polikliniek en dagbehandeling 153
De heelkundige specialismen
Supportive care 157
Heelkunde 36
Nader tot elkaar (anekdote) 159
De zeven chirurgen uit de 20e eeuw 41
Chirurgenweek 44
Onderzoek in de kliniek
Vernieuwende chirurgie 47
Protocoltoetsingscommissie 160
Een rumoerige avond (anekdote) 51
Gerandomiseerd klinisch onderzoek 162
Hoofd-‐h alsoncologie en –chirurgie 53
Informed consent, instemming en toestemming 165
Plastische en reconstructieve chirurgie 63
Wetenschappelijke administratie 166
Gynaecologie 66
Trialbureau: kloppend hart van klinische studies 169
Een halve eeuw urologie in het AVL 71
Salarisbespreking (anekdote) 75
Geen alternatief
Specialismen van de anesthesie 76
Het AVL en de kwakzalverij 172
Pijnbestrijding & supportive care 80
In mijn hemd (anekdote) 175
Dermatologie, toen en nu 83
De diagnostische specialismen
De radiotherapie
Pathologie 176
Afdelingshoofden en voortrekkers 86
De laatste levensjaren van Rik Wouters (anekdote) 179
De patiënt in beeld tijdens de bestraling 90
Vernieuwing in de pathologie 180
Groei van de Radiotherapie 92
Samenwerking in de pathologie 183
Bestralingstoestellen 95
Buitenkliniekplannen en komst van de Cytologie (anekdote) 185
Klinische Fysica en Instrumentatie 100
Het algemeen klinische laboratorium: AKL 186
Radiobiologische research 103
Van orgaanerfelijkheid naar DNA-‐ en genprofielen 189
Radiotherapie – klinische research 107
Radiodiagnostiek
Research Klinische Fysica – beeldgeleiding 109
Radiologen van toen en nu 193
Van alleen in het donker naar samen in het licht 195
De internistische specialismen
Van röntgenoloog naar radioloog 197
Interne geneeskunde 112
Beeldvormende modaliteiten door de jaren heen 199
Thoraxoncologie, volgroeid in een paar decennia 121
De opmars van mammadiagnostiek 202
Van simpele endoscopie naar multimodale MDL- ‐oncologie 123
Interventieradiologie, de stap naar therapie 204
Neurologie 128
Kennisoverdracht en onderscheiding 206
Beelden maken geen geluid, de beeldvorming des te meer 208
v
Nucleaire geneeskunde Kennis delen met collegae in den lande 319
Mobiel begonnen en op vaste grond opgegroeid 211 De Gordijntjes (anekdote) 320
Grote apparatuur 214 Verpleegkundig en paramedisch symposium 321
Radioactief jodium (anekdote) 217
Kleine apparatuur 218 Onderscheidend en onderscheiden
Kinderoncologie en nucleaire geneeskunde 221 Accreditatie 323
Het multidisciplinaire in de nucleaire geneeskunde 224 Blijken van erkenning 325
The golden sausage (anekdote) 227 De eerste research nurse 329
Verpleegkundig en fysiotherapeutisch promotie-onderzoek 331
Gedrags- en gezondheidswetenschappen
Psychosociaal Onderzoek en Epidemiologie 229 De patiënten centraal
Patiëntenaantallen en tumorsoorten 233 Van afsprakenbureau naar poliplanning 333
Late effecten 238 Patiëntendossiers, van papier naar digitaal 336
Risicofactoren 242 Met aandacht voor de mens 337
Fysiotherapie 340
Onmisbaar en belangrijk Diëtetiek 343
Welkom 245 Creatieve therapie 345
Steun en toeverlaat 249 Een eeuw voorlichting aan patiënten 348
Van grootkeuken naar hotel 252
Audiovisueel centrum 255 Brede betrokkenheid
Kunst werkt positief 265 Het Damescomité 353
Gast- ‐Huis voor patiënten en begeleiders 357
Tot ver buiten de landsgrenzen Het sociale tintje 360
Internationale samenwerking 269 Een initiatief avant la lettre… (anekdote) 364
Band met Indonesië 272 Muziek en cabaret vanuit de Medische Staf 365
Internationale functies: oprichters en voorzitters 275 Jubilea en evenementen 368
Personeelsbladen 372
Wetenschap op academisch niveau
Van papieren collectie naar elektronische toegang 279 Lokaties, huisvesting, inrichting
Publicaties uit de kliniek van het AVL 286 Huisvesting, van centrum naar west 375
Klinische hoogleraren NKI-‐A VL 288 Huisvesting Radiotherapie 379
Bekroonde klinische proefschriften 291 Behandelkamers en verpleegafdeling 383
Promotie- ‐onderzoek bij de Heelkundig Oncologische Disciplines 293 Huisvesting, nieuwbouw 388
Elfstedentocht 1986 en promotie (anekdote) 298
The making of .... 390
Kennisoverdracht
Medisch onderwijs en opleidingen 299 Met dank aan:
Opleiding radiotherapie 303 voor inhoudelijke bijdragen 397
Opleiding klinische fysica 306 voor financiële bijdragen 397
Opleiding paramedisch personeel radiotherapie 308
Verpleegkundige opleiding 312 Index van persoonsnamen 398
Consulentendiensten 314
Reeds in 1960 op de TV 315
Duidelijke taal (anekdote) 318
Informeel op de late avond (anekdote) 318

vi
Voorwoord
Dat een beeld boekdelen kan spreken, is een van de initiële motieven geweest voor
het samenstellen van ‘Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu’. De honderden,
uit duizenden, geselecteerde AVL-archiefbeelden geven visuele momenten weer.
Momenten in de geschiedenis van het instituut en van de stafleden die in de loop
van deze afgelopen honderd jaar in het AVL hebben gewerkt.
Vanuit deze optiek doet dit project dan ook een beroep op het individuele geheugen.
Ten eerste het geheugen van de leden van de groep die de beelden selecteerden
en van tekst en uitleg hebben voorzien. Vervolgens dat van de tientallen AVL-
medewerkers en oud-medewerkers van diverse disciplines die beelden en teksten
hebben aangeleverd. Tegelijkertijd doet het ook een beroep op het collectieve
geheugen van het AVL. Herinneringen verzamelen als groep en het vormgeven aan de
context waarin deze visuele momenten plaatsvonden, past bij een organisatie als het
AVL. Het boek is een bijdrage aan het cultureel geheugen van binnenuit, eerder een
verzameling van momenten dan een volledige en evenwichtige geschiedschrijving.
Het boek is voortgekomen uit een initiatief van de medische staf en daarom hebben
de meeste thematische aspecten een klinisch accent. Wellicht ligt hier een taak
voor de komende stafgeneraties om in een nieuwe editie van het boek de hier
onderbelichte aspecten van de hechte band tussen kliniek en research uit te werken.
Een belangrijk aspect dat ‘Het Antoni van Leeuwenhoek Toen en Nu’ probeert weer te
geven is dat innovatie niet alleen iets is van de laatste decennia van technologische
ontwikkeling, maar dat dit, zoals vele beelden laten zien, door de pioniers in de
oncologie in concept en praktijk is toegepast en de motivatie was voor de oprichters
van het AVL.
Tenslotte kijken zowel hoofdredactie als werkgroep, bij het voltooien van de
Dit geslepen glas met de afbeelding van Antoni van Leeuwenhoek hing boven de ingang
opdracht van de medische staf, met voldoening naar het eindresultaat. Het wás en ís
in de Sarphatistraat. Bij de verhuizing naar Slotervaart is het glas verloren gegaan.
een samenwerking om trots op te zijn!
vii
Oprichting en eerste jaren
Met de komst van de bestralingsbehandelingen als machtig wapen in de strijd naam Salus (redding) wordt als te optimistisch beoordeeld en uiteindelijk wordt
tegen kanker (in het begin van de 20e eeuw) ontstaat de noodzaak tot het bouwen besloten de naam van de wereldberoemde 18e-eeuwse onderzoeker Antoni van
van speciale instituten, waar het geven van deze nieuwe therapie mogelijk zal Leeuwenhoek aan te nemen, bekend van zijn microscoop en onderzoek daarmee.
zijn. Veelal wordt zo’n instituut gebouwd in de nabijheid of op het terrein van Het kapitale bankgebouw aan de Keizersgracht 706 wordt aangekocht en verbouwd
een universiteitskliniek. Het eerste kankerinstituut is opgericht in 1898 in Buffalo tot kliniek. In 1915 worden de eerste patiënten behandeld. Spoedig volgt het eerste
(USA) gevolgd door Londen (1902) en Heidelberg (1906). In 1907 vestigt J. Rotgans, koninklijk bezoek. In het eerste jaar worden 173 patiënten behandeld, 98 operaties
hoogleraar heelkunde en Rector Magnificus van de Gemeenteuniversiteit in uitgevoerd en 2747 röntgen- en radiumbestralingen gegeven.
Amsterdam, in zijn jaarrede al de aandacht op deze ontwikkelingen. In de laatste De eerste chirurg, I.H. Kuijjer wordt in 1921 elders benoemd en wordt opgevolgd
alinea van zijn rede haalt hij de spreuk aan die hij zag op de gevel van het Institut door de jonge chirurg-orthopeed W.F. Wassink, die al tijdens zijn opleiding onder
für Krebsforschung in Heidelberg ‘In scientia salus’ (In de wetenschap ’t heil). Rotgans gedetacheerd was in het laboratorium van het jonge kankerinstituut.
In 1913 wordt dan de Vereeniging Het Nederlandsch Kankerinstituut opgericht. Wassink, hoofd van de kliniek, wijdt zich spoedig geheel aan de oncologie en heeft
De bekende Amsterdamse uitgever J.H. de Bussy, die de tekst van Rotgans’ rede in de eerste helft van de 20e eeuw een voortrekkersrol bij de ontwikkeling van
heeft gedrukt, neemt het initiatief tot de oprichting van een ziekenhuis, speciaal kankerbehandelingen in Nederland en daarbuiten.
voor de behandeling van kankerpatiënten, omdat hij geconfronteerd wordt met
het fatale verloop van deze ziekte in zijn familie.
Op 10 oktober 1913 vindt de oprichtingsvergadering plaats. Met de inmiddels
bijeengebrachte fondsen wordt de jonge arts G.F. Gaarenstroom in staat gesteld
om zich te bekwamen in de radiotherapie, wordt radium besteld en wordt gezocht
naar een geschikte huisvesting.
In het hele land wordt door regionale comités geld ingezameld; tijdens deze
acties vindt het comité Rotterdam dat ook in die stad een bestralingsinstituut
moet komen. In 1914 wordt het RRTI (Rotterdams Radiotherapeutisch Instituut)
opgericht, dat het zusterinstituut van het Amsterdamse ziekenhuis zou worden.
De naamgeving van het ziekenhuis leidt tot veel discussie. De aanvankelijk gekozen
Eerste notulenboeken van de Vereeniging, resp. het Dagelijks Bestuur van het Nederlandsch Kankerinstituut
1
W.F. Wassink, chirurg, en echtgenote C.Ph. Wassink-van Raamsdonk, arts afd. Radiotherapie Keizersgracht 706, de eerste huisvesting van het Antoni van Leeuwenhoekhuis, 1915
Notulen van één van de eerste bijeenkomsten van het Bestuur J. Rotgans, chirurg J.H. de Bussy, uitgever te Amsterdam
1 2
Een eeuw evolutie
directiestructuur in het AVL
De bestuursstructuur van het AVL is in de loop der jaren voortdurend der stralenbehandeling’.
veranderd samenhangend met de sterke groei van het instituut en Na de komst van de energieke en eigenzinnige W.F. Wassink als chirurg in
maatschappelijke veranderingen. Ook de indrukwekkende toename van de 1921 (hij had in de eerste jaren van het instituut er al gewerkt als ‘assistent-
behandelingsmogelijkheden in deze eeuw vergt een aanpassing van de organisatie, onderzoeker’) verandert het beeld; hoewel geen directeur, is hij wel de persoon
de infrastructuur en de bemensing. Het instituut is groter en complexer geworden. die tot kort na de Tweede Wereldoorlog het AVL op de kaart zet en aanstuurt. Hij
Na de oprichting van de Vereeniging Het Nederlandsch Kankerinstituut in 1913 wordt daarin gesecondeerd door de laboratoriumleiding; in de dertiger jaren is het
regelt het Bestuur (er was een Dagelijks Bestuur en een Algemeen Bestuur van de driemanschap Wassink (chirurg), Korteweg (patholoog) en Waterman (bioloog)
Vereniging) de financiering, de aankoop van gebouwen en stelt personeel aan in toonaangevend in de Europese oncologische wereld.
dienst van de Vereniging. De voorzitter van het Dagelijks Bestuur is een medicus De contacten met het Bestuur lopen formeel via ‘huishoudelijke (bestuurs-)
met ervaring in het behandelen van kankerpatiënten, die sturend kan zijn in de commissies voor kliniek en laboratorium’ waarbij het secretariaat van deze
beleidsontwikkeling. Bestuursleden, notabelen met een financiëel-economische commissies steeds door de mensen van de werkvloer (in casu Wassink en
achtergrond, zijn verantwoordelijk voor het regelen van de benodigde financiën. Korteweg) wordt vervuld. Tevens is er een bestuurs-‘commissie voor toezicht op
De eerste bestuursvoorzitter, J. Rotgans, hoogleraar chirurgie in Amsterdam, is het wetenschappelijk werk’.
tevens directeur van de kliniek en zijn medebestuurslid W.M. de Vries, hoogleraar Na het overlijden van De Vries in 1935 wordt hij als bestuursvoorzitter opgevolgd
pathologie, ook één van de oprichters, is directeur van het laboratorium. De Vries door H.T. Deelman, hoogleraar pathologie. Directrice Lintner vertrekt in 1934
volgt in 1924 Rotgans op als voorzitter van het bestuur. Opmerkelijk is, dat de beide wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd en wordt dan opgevolgd
directeuren aanvankelijk afzien van honorering omdat het instituut vanwege de door zr S.H. Joosse.
financiële crisis en het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in geldnood verkeert.
Na de oorlogsjaren
Dokters, verpleegsters en hulppersoneel hebben geen bestuurstaken en zijn
uitsluitend bezig met het behandelen van de patiënten. De directrice, J. Lintner, Een eerste belangrijke wijziging in de bestuursstructuur van de Vereniging
is verantwoordelijk voor de verpleging en de organisatie van het nog kleine en van het AVL vindt plaats kort na de oorlog. In het jaarverslag van 1946
ziekenhuis. De chirurg is ‘hoofd van de kliniek’ en de (part-time) patholoog- worden plannen voor reorganisatie ontvouwd: er volgt een benoeming van een
anatoom ‘hoofd van het laboratorium’. Daarnaast is er een radioloog als ‘hoofd geneesheer-directeur (niet effectief werkzaam in het ziekenhuis) in een parttime
3