Helpt democratie Afrika? Een onderzoek naar meerpartijendemocratie, politiek arrangement

233 Pages·2017·2.98 MB·Dutch

UvA-DARE (Digital Academic Repository)
Helpt democratie Afrika? Een onderzoek naar meerpartijendemocratie, politiek
arrangement en economische ontwikkeling in Afrika
Koper, M.
Publication date
2016
Document Version
Final published version
Link to publication
Citation for published version (APA):
Koper, M. (2016). Helpt democratie Afrika? Een onderzoek naar meerpartijendemocratie,
politiek arrangement en economische ontwikkeling in Afrika. [, Universiteit van Amsterdam].
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)
and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open
content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please
let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material
inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter
to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You
will be contacted as soon as possible.
UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
Download date:26 Jan 2023
HELPT DEMOCRATIE AFRIKA?
Omslag
De weg van Addis Abeba naar Woliso: elektriciteit en asfalt, maar ook een houten ploeg.
eigen foto, oktober 2014
HELPT DEMOCRATIE AFRIKA?
Een onderzoek naar meerpartijendemocratie,
politiek arrangement en economische ontwikkeling in Afrika
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van de graad van doctor
aan de Universiteit van Amsterdam
op gezag van de Rector Magnificus
prof. dr. ir. K.I.J. Maex
ten overstaan van een door het College voor Promoties ingestelde commissie,
in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit
op woensdag 14 september 2016, te 13.00 uur
door Martin Koper
geboren te Zandvoort
Promotiecommissie:
Promotor: prof. dr. R.J. van der Veen Universiteit van Amsterdam
Copromotor: prof. dr. W. Hout Erasmus Universiteit Rotterdam
Overige leden: prof. dr. R.V.A. Janssens Universiteit van Amsterdam
prof. dr. I.S.A. Baud Universiteit van Amsterdam
prof. dr. G.R.D. Underhill Universiteit van Amsterdam
prof. dr. D.E.F. Henley Universiteit Leiden
prof. dr. A.J. Dietz Universiteit Leiden
prof. dr. L.J. de Haan Erasmus Universiteit Rotterdam
Faculteit: Faculteit der Geesteswetenschappen
Voorwoord
Als derde ambassadesecretaris werkzaam van 1989 tot 1994 op de Nederlandse ambassade in
Nairobi wist ik het wel. Kenia was onder het leiderschap van deprofessor of politicsDaniel arap Moi
geheel vastgelopen. De economie stond er beroerd voor, corruptie vierde hoogtij en het politiek
klimaat in die tijd kan misschien het beste als intimiderend worden beschreven. De oplossing lag voor
de hand, zo kwam het mij voor. Laat de staat zich zoveel mogelijk terugtrekken uit de economie om
de markt haar zegenrijke werk te kunnen laten doen, maar vooral: garandeer de noodzakelijke
checks and balances in het politieke systeem door de eenpartijstaat, die Kenia toen was, zo snel
mogelijk in te wisselen voor een parlementaire democratie volgens westerse snit. De
daaropvolgende jaren ben ik tot de ontdekking gekomen dat het toch iets gecompliceerder lag, in
Kenia, maar ook in andere Afrikaanse landen.
In mijn daarop volgende functies bij het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, hetzij op
het hoofdkwartier in Den Haag, hetzij op een ambassade in Afrika, ben ik telkens weer in aanraking
gekomen met de weerbarstigheid van het ‘goed bestuur’ vraagstuk in sub-Sahara Afrika. Van 1989
tot 1993 was ik, zoals gezegd, voor het ministerie van Buitenlandse Zaken werkzaam op de
Nederlandse ambassade in Nairobi, Kenia, vervolgens bij de directie Internationale Organisaties op
het departement en van 1996 tot 2001 op de Nederlandse ambassade in Kampala, Oeganda. Tussen
2001 en 2013 heb ik verschillende functies vervuld op het departement in Den Haag; eerst bij de
directie Mensenrechten en Vredesopbouw en daarna bij de Afrika directie van het ministerie. Ik heb
mij in die periode intensief met de in dit onderzoek onderzochte landen bezig gehouden. Vanaf 2013
ben ik als plaatsvervangend ambassadeur werkzaam in Ethiopië.
Ook raakte ik betrokken bij een aantal onderzoeksprojecten die zich hiermee bezig hielden, zoals het
Internationale Samenwerking Academie project over het functioneren van de Afrikaanse staat (een
samenwerkingsverband tussen het Afrika Studie Centrum en de Afrika directie van het ministerie van
Buitenlandse Zaken), Tracking Development (in opdracht van het ministerie uitgevoerd door het
Koninklijk Instituut voor Land-, Taal-, Land- en Volkenkunde en het Afrika Studie Centrum, beide
behorend tot de Universiteit Leiden), Africa Power and Politics Program en het Developmental
Regimes in Africa project (beide uitgevoerd door het Overseas Development Institute in Londen).
Telkens weer werd ik geconfronteerd met de discrepantie tussen onze aannames over de
toepasbaarheid van onze ‘goed bestuur’ agenda en de Afrikaanse realiteit zoals ik die aantrof.
Ik wil hier niet onvermeld laten een aantal deskundigen uit binnen- en buitenland die met hun
meningen, opmerkingen en kritiek in het bijzonder belangrijk zijn geweest voor mijn
oordeelsvorming over dit onderwerp: David Booth, Research Fellow bij het Overseas Development
Institute en projectleider van het Africa Power and Politics Program; Fred Golooba Mutebi, politiek
wetenschapper, journalist en Rwanda expert; Leo de Haan, voormalig rector van het Institute of
Social Studies en voormalig directeur van het Afrika Studie Centrum; David Henley, professor
Indonesië studies aan de Universiteit van Leiden en voormalig projectleider van Tracking
Development, George Kalibbala, voormalig collega op de Nederlandse ambassade in Kampala; Roel
van der Veen, collega en wetenschappelijk raadadviseur op het ministerie van Buitenlandse Zaken,
Wil Hout, professor Governance and Political Economy aan het Institute of Social Studies, en
I
natuurlijk mijn vrouw Elizabeth, die als Keniaanse mij inkijkjes kon bieden in de Keniaanse
samenleving, die normaal gesproken buitenstaanders niet worden gegund.
Ter illustratie moge het volgende voorval uit 1990 dienen. Bij een bezoek aan een niet nader te
noemen kiesdistrict in Kenia kreeg ik het verhaal te horen over de parlementaire vertegenwoordiger
van dat district die bij nieuwe verkiezingen was weggestemd. Opvallende bijkomstigheid was dat dit
parlementslid er na afloop van zijn termijn financieel niet veel beter aan toe was dan aan het begin.
Ik merkte dan ook op dat deze politicus tenminste eerlijk was, een niet alledaags verschijnsel in het
toenmalige Kenia. Mijn gesprekspartner legde mij vervolgens uit dat dat nu juist het probleem was.
Als dit parlementslid niet eens voor zichzelf kon zorgen, hoe kon hij dat dan wel voor zijn kiezers?
Over de implicaties van die vraag gaat mijn onderzoek.
Addis Abeba, Maart 2016
II
Inhoud
1. Inleiding ...........................................................................................................................................1
2. Theoretisch kader ............................................................................................................................9
2.1 Historiografische bouwstenen ......................................................................................................... 9
2.2 Een voor economische ontwikkeling bevorderlijk politiek arrangement: een typologie ................... 23
2.3 De houding van donoren ............................................................................................................... 24
3. Kenia ............................................................................................................................................. 29
3.1 Wat voorafging ............................................................................................................................. 29
3.2 De verkiezingen ............................................................................................................................ 32
3.3 Kort overzicht economische ontwikkeling ...................................................................................... 41
3.4 Reacties van de politieke elite ....................................................................................................... 44
3.5 Opstelling internationale donorgemeenschap ............................................................................... 53
3.6 Conclusies .................................................................................................................................... 54
4. Oeganda ........................................................................................................................................ 57
4.1 Wat voorafging ............................................................................................................................. 57
4.2 Verkiezingen ................................................................................................................................. 62
4.3 Kort overzicht economische ontwikkeling ...................................................................................... 64
4.4 Reacties van de politieke elite ....................................................................................................... 67
4.5 Opstelling internationale donorgemeenschap ............................................................................... 78
4.6 Conclusies .................................................................................................................................... 78
5. Congo ............................................................................................................................................ 81
5.1 Wat vooraf ging ............................................................................................................................ 81
5.2 Verkiezingen ................................................................................................................................. 87
5.3 Kort overzicht economische ontwikkeling ...................................................................................... 89
5.4 Reacties van de politieke elite ....................................................................................................... 91
5.5 Opstelling internationale donorgemeenschap ..............................................................................101
5.6 Conclusies ...................................................................................................................................102
6. Rwanda. ....................................................................................................................................... 105
6.1 Wat voorafging ............................................................................................................................105
6.2 Verkiezingen ................................................................................................................................108
6.3 Kort overzicht economische ontwikkelingen .................................................................................110
6.4 Reactie van de politieke elite........................................................................................................114
6.5 Opstelling internationale donorgemeenschap ..............................................................................123
6.6 Conclusies ...................................................................................................................................123
7. Ethiopië ....................................................................................................................................... 125
7.1 Wat vooraf ging ...........................................................................................................................125
7.2 Verkiezingen ................................................................................................................................129
7.3 Kort overzicht economische ontwikkeling .....................................................................................133
7.4 Reacties van de politieke elite ......................................................................................................137
7.5 Opstelling internationale donorgemeenschap ..............................................................................150
7.6 Conclusies ...................................................................................................................................151
8. Lijnen en patronen ....................................................................................................................... 155
8.1 Het specifieke karakter van het politieke proces ...........................................................................156
8.2 Corruptie voor politieke doeleinden .............................................................................................158
8.3 Etniciteit ......................................................................................................................................159
8.4 Politiek geweld ............................................................................................................................161
8.5 Verkiezingen en politieke partijen ................................................................................................163
8.6 Cohesie politieke elite ..................................................................................................................167
8.7 Economische transformatie en politiek arrangement ....................................................................170
9. Conclusies .................................................................................................................................... 173
9.1 Geen positieve bijdrage van meerpartijendemocratie ...................................................................173
9.2 Intrinsieke waarde? .....................................................................................................................176
9.3 Wat dan wel? ..............................................................................................................................177
9.4 De tien geboden voor een verstandig ‘goed bestuur’ beleid ..........................................................181
III
Literatuur ........................................................................................................................................... 187
Afkortingen......................................................................................................................................... 205
Kaarten. .............................................................................................................................................. 206
Tabellen.............................................................................................................................................. 206
Figuren ............................................................................................................................................... 207
Afbeeldingen ...................................................................................................................................... 207
Bijlage I: Omschrijvingen van de kernbegrippen .................................................................................. 209
Bijlage II: ‘Goed bestuur’ definities ...................................................................................................... 213
Samenvatting ‘Helpt democratie Afrika?’ ............................................................................................ 215
Summary ‘Does democracy help Africa?’ ............................................................................................. 219
IV
1. Inleiding
Sinds het rapport Assessing aid van de Wereldbank uit 1998 bestaat onder Westerse donoren
overeenstemming dat internationale hulp alleen werkt indien de overheid in de ontvangende landen
zorgt voor een zekere kwaliteit van het bestuur: ‘goed bestuur’.1 Het begrip ‘goed bestuur’ begon in
toenemende mate op de agenda’s van de multi- en bilaterale hulporganisaties te figureren.2 Het
rapport kwam op het juiste moment. De donorwereld was toe aan iets nieuws. De recepten op het
gebied van markthervormingen, liberalisering, privatisering en deregulering, zoals geïnitieerd door de
Washington Consensus bleken niet de gewenste effecten op te leveren. Men begon meer oog te
krijgen voor de rol van het bestuur van de overheid bij economische ontwikkeling en
armoedebestrijding. Een dergelijke verandering van paradigma was niet alleen begrijpelijk gezien de
uiteindelijk teleurstellende resultaten van de Structural Adjustment Programs in tal van
ontwikkelingslanden, maar ook vanwege de doelen die werden nagestreefd. Deze zijn heel
herkenbaar en aantrekkelijk. Wie kan er tegen het nastreven van zulke, op zichzelf prijzenwaardige
doelen als democratie, mensenrechten en de trias politica zijn? Begrippen bovendien die in onze
eigen samenleving hun waarde hebben bewezen en dat nog steeds doen.
Onder de leden van de internationale donorgemeenschap is de overtuiging gemeengoed geworden
dat ‘goed bestuur’onmisbaar is voor duurzame economische groei en armoedebestrijding. Multi- en
bilaterale donoren hebben de strijd voor ‘goed bestuur’ hoog in het vaandel staan. De verschillende
definities van ‘goed bestuur’ hebben als gemeenschappelijk kenmerk dat bestuur vooral in
normatieve termen wordt geformuleerd en de legitimiteitsaspecten van dit begrip worden
benadrukt.3 De overwegingen op basis waarvan door Westerse donoren wordt besloten over het
verstrekken van hulp, worden hierdoor in belangrijke mate bepaald. Al dan niet ingegeven door de
asymmetrische relatie tussen gever en ontvanger was en is deze agenda vooral zichtbaar in Afrika.
Daarnaast is er natuurlijk ook de opvatting dat ‘goed bestuur’ en democratie een intrinsieke waarde
hebben en als zodanig het nastreven waard.4
Goed bestuur als noodzakelijke voorwaarde voor ontwikkeling. Klinkt logisch, maar klopt het ook?
Niemand zal willen betwisten dat slecht bestuur slecht is voor ontwikkeling, maar dat wil nog niet
zeggen dat ontwikkeling alleen maar mogelijk is als aan de ‘goed bestuur’ wensen of zelfs eisen van
de spraakmakende donorgemeenschap is voldaan. In landen zoals China, Vietnam of eerder
Indonesië, die een spectaculaire economische groei doormaakten en waar de strijd tegen de
armoede bepaald succesvol te noemen is, viert of vierde immers –volgens Westerse begrippen-
slecht bestuur hoogtij. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er vraagtekens worden gezet bij het
vermeende oorzakelijke verband tussen enerzijds economische groei en armoedevermindering en
anderzijds ‘goed bestuur’. In recent onderzoek wordt een dergelijk verband in toenemende mate ter
discussie gesteld.5 Ook het verschijnen van ‘nieuwe’ spelers op het Afrikaanse toneel, die weinig op
hebben met deze agenda, zal hieraan ook hebben bijgedragen. Kortom, de vraag dient zich
1 Assessing aid: what works, what doesn’t and why, Wereldbank (Washington, 1998).
2 W. Hout, ‘Governance and the rhetoric of international development’. Inaugural address. International Institute of Social
Studies (Rotterdam, 2010).
3 Zie de ‘goed bestuur’ definities van een aantal multilaterale instellingen en Westerse donoren in bijlage II.
4Zie ook het hoofdstuk ‘Theoretisch kader, 2.3 De houding van donoren’.
5 Zie bijvoorbeeld de onderzoeksprojectenAfrica Power and Politics Program enTracking Development en de publicaties
van Mushtaq Khan. Hierop wordt nader op ingegaan in het hoofdstuk ‘Theoretisch kader’.
pagina 1