hazine-i bîrun kâtibi ahmed bin mahmud'un

170 Pages·2010·25.84 MB·Turkish

HAZİNE-İ BÎRUN KÂTİBİ AHMED BİN MAHMUD'UN
(1123 - 1711 - Prut) SEFERİNE AİT "DEFTERİ"
(Berlin, Preussische Staatsbibliothek, Orientalischc Abteilung,
Nr. 1209.)
Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT
1939 da, İsveççe olarak neşrettiğimiz "Prut Seferi ve Barışı"
(Pıutfalttaget och Pıutfreden 1711. "Karolinska Förbundets Arsbok",
Stockholm 1939, SS 75-170) adlı makalemizden sonra, İsveç Kiralı
XII. Karl'ın Türkiye'de kalışı ve bu sıralarda Osmanlı İmparatorluğu
adlı eserimizin (İstanbul 1940) "Ekler" kısmında (SS 3-30) yayınlanan,
ve Prut Seferi ve Barışı adlı iki ciltlik tetkikatımızda (Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi Tarih Enstitüsü yayınlarından No 8 ve No 9, Ankara
1951-1953) tanıtılan (Cild I, SS 15-17) ve "Ekler"de (Cild II. Ek No X.
SS 741-748) bir kısmı neşredilen Hazine-i Birun kâtibi A h m ed bin
Mahmud'un "Defteri", 1123 (1711) "Prut Seferi ve Barışı" için esas
kaynak mahiyetindedir. Ahmed bin Mahmud bizzat bu sefer esna-
sında Orduyu Hümâyunda bulunmuş, Ordunun hareketini ve sefer
olaylarını yakından takibetmiş, ve sefer esasında "Yevmiye Defteri"ne
benzer kayıdlar yapmıştır. Seferden sonra, Ahmed bin Mahmud, bu
"Notları" bir "Defter" haline getirmiş ve ayrıca bu seferm renkli
bir haritasını dahi çizmiştir.
Ahmed bin Mahmud Efendi, mesleği itibariyle "maliyeci" olmakla
beraber, bu devrin birçok kalem efendisi gibi, "Tarih"e ve bazı diğer
sahalara karşı da merakı olmuştur. Ahmed Efendi ya kendi saikiyle veya
tanıdığı bazı büyüklerin telkiniyle, katıldığı "sefer"ler hakkında "not"lar
almak suretiyle, bunların "tarihçesi"ni yazmıştır. Bu kabil yazıların-
dan ilki "Prut Seferi"dir; bundan sonrakileri de : 1125 (1713) "Mora
Seferi" ve 1128 (1715-1716) "Nemçe Seferi"dir. Ahmed bin Mahmud
Efendi tarafından yazılan bu üç sefer hakkındaki kayıdlar, teferruat
262 AKDES IVİMET KURAT
itibariyle, elde mevcut diğer muasır kayıdlarda (meselâ Raşid Tarihi-
nde) bulunmıyaıı birçok teferruatı ihtiva etmek itibarı ile de mühimdir.
Dolayısiyle Ahmed bin Mahmud Efendi, bu devir Osmanlı tarihçileri
arasında kendine lâyık bir yer almak hakkını kazanmıştır.
Ahmed bin Mahmud Efendinin ne zaman doğduğu, nereli olduğu
ve tahsili hakkında bilgimiz yoktur. Kendisi tarafından bırakılan ka-
yıdlardan, 1123 (1711) de "Hazine-i Birun", yani "Dış Hazine"de kâtib
olduğu ve çok sonraları (1759) "Şıkkı Sani Defterdarı" gibi, maliyede
oldukça yüksek bir dereceye ulaştığı anlaşılıyor. O devirdeki mutad
tahsil ve erkenden her hangi bir kaleme (Divan kalemine) intisab ile,
memuriyetine devamla, "Hazine-i Birun " kâtibi sıfatıyle, 1123 (1711)
seferine de katılmış ve sefer esnasında "malî kayıdları" tutmuştur.
Kendisinin bilhassa Ruznamçei evvel Abdülkerim Efendi ile yakın mü-
nasebeti olduğu ve Abdülkerim Efendi tarafından himaye gördüğü an-
laşılıyor. Nitekim, sefer esnasında sık sık Abdülkerim Efendinin ça-
dırında bulunduğu, birlikte "kahve içip, sohbet edip zevklendikleri" de
biliniyor. Abdülkerim Efendiden başka, sefere katılan diğer Osmanlı
ricalini de tanıdığı, ve olup bitenler hakkında onlardan da bilgi edin-
diğini, "Notlar"ından öğreniyoruz. Meselâ, Prut Barışının akdinden
hemen sonra, Rus Çarını Tatar hücumlarından korumak maksadiyle
gönderilen Çarhacı Çerkeş Mehmed Paşanın kapu kâhyası olan Bos-
nalı Mehmed Ağa, Ahmed bin Mahmud'a Rusların çekilirken çektikleri
zahmet ve zayiat ile, Rus neferlerinin nasıl kaçarak Osmanlı Ordusuna
geldikleri ve "İslâmiyeti" kabul ettikleri, fakat Çarın talebiyle bunların
nasıl iade edildikleri hakkında teferruatlı bilgi vermişti. İbrail şehrinin
Rusların eline nasıl düştüğü de, Ahmed bin Mahmud'a, Mustafa Pa-
şanın çukadarı tarafından anlatılmıştı. Bu suretle Ahmed bin Mahmud'un
bu "Defteri" kendisinin bizzat gördüğü, içinde bulunduğu ve etrafın-
dakilerden duyduklarını ihtiva ettiği gibi, kendisinin görmediği bazı
vakaları da, bu vakaların içinde bulunanlardan öğrenip kaydettiği
görülüyor.
Ahmed bin Mamud Efendi, olayların ancak dış gidişatını kaydet-
miş, bunların nedenlerini bilemediğinden, olayların izahına girişme-
miştir. Vakaların "iç yüzü" kendisine meçul kaldığından, ancak bazı
"şayiaları" kaydetmekle yetinmiştir. Elyazmanın en mühim kısmı,
Prut Barışının akdine ait bir kaç sahife eksiktir, "Defter"den koparılıp
AHMED BİN MAHMUD'UN DEFTERİ 263
alınmıştır; belki de bu sahifelerde "Barış"ın akdi esnasında yapılan bazı
"yolsuzluk"lar hakkında telmih yolu ile osa dahi bazı bilgi verilmiş
olabilir; bundan ötürü, belki de, bu sahifeler, Ahmed bin Mahmud
Efendi, veya her hangi birisi tarafından, çıkarılmış, yok edilmiştir.
"Defter"in bazı yerleri de eksiktir. Buna bakmaksızın Ahmed
bin Mahmud'un bu "Notları", 1123 (1711) Prut Seferi ve Barışı için
en mühim ana kaynak mahiyetindedir; Prut Seferi ve Barışı adlı ese-
rimizde bütün bu hususlar belirtilmiş ve muasır diğer kaynaklarla ta-
mamlanmıştır. Muasır kaynaklara gelince, bunlar şunlarıdır: Topkapı
Sarayı ve Müzesi Kütüphanesi ve Arşivindeki, Bağdad Köşkü Kü-
tüphanesi No 221 de kayıdlı bir elyazma İ^jJJ aj j j\ dl«J5" y l»® jA*»
dL Ajjll j cJU jU Jİ başlığını taşımaktadır. Bu
kaynak henüz hiç bir yerde neşredilmemiş ve ilk defa bizim Prut Seferi
ve Barışında faydalanılmıştır. Bu devrin ikinci mühim kaynağı da:
yine Topkapı Ahmed III. Kütüphanesi,ve München'de, Bayerische
Staatsbibliothek'te mahfuz, Hasan Kürdî'nin «u^jj C~jLS'adlı, "Def-
teredir. Ayrıca, Bursalı Sipahi zabitlerinden Hüseyin Ağanın^ÜiJlo^
idir. Gerek Yeniçeri kâtibi Hasan Kürdi ve gerekse Sipahiler zabiti
Hüseyin Ağa, bizzat sefere katıldıkları için bıraktıkları "Seferkayıd-
ları" büyük önemi haiz olup, Ahmed bin Mahmud'un "Notlarını" kont-
rol ve tamamlamak itibarı ile çok mühimdir. Bundan başka, vakanüvis
Raşid'in Tarih (Cild III, SS 358-364:^10^^ yL- J""-^ )
indeki kayıdlar ile Kırımlı Hacı Abdülgaffar Efendinin,sefere bizzat
iştirak etmesi cihetle,Umdet ül-Tevarihi (SS 147-152) de çok mühim kay-
nak mahiyetindedir. Bir de, Stockholm'deki isveç Devlet Arşivi (Rik-
sarkivet)nde muhafaza edilen ve Prut Seferinin bir kısmına ait olan (28
Haziran 1711 ile 24 Temmuz 1711 arası) Anonim bir yazı da (Bkz.
A. N. Kurat, Prut Seferi ve Barışı, Ek No IX, SS 735-740), Ahmed
bin Mahmud'un "Notları"nı tamamlamak için önemli bir kaynak
mahiyetindedir. Bu suretle Hazine-i Birun kâtibi Ahmed bin Mahmud'un
bu "Sefer Notları" türlü yönden değerlendirilir ve tamamlana bilir.
"Prut Seferi ve Barışı"nın Osmanlı Devleti tarihindeki istisnaî
yeri göz önünde tutularak bu ana kaynağın tam olarak neşri, bu "Sefer
ve Barış"ın tetkiki ve anlaşılması için lüzumludur. Ahmed bin Mahmud
264 AKDES İMET KURAT
Efendi tarafından renkli olarak tersim edilen bir "Harita" da bu "Not-
lara" ayrı bir kıymet kazandırmaktadır.
Ahmed bin Mahmud'un "Notları" bir "Mecmua" içindedir. Al-
manya'nın Berlin şehrindeki eski Prusya Devlet Kütüphanesi (Preus-
sische Staatsbibliothek) Şarkiyat kısmında (Orientalische Abteilung)
1209 numara ile kayıdlı bu elyazması "Mecmuası" 372 varaktan ibaret
olup, sarımtırak kâğıda yazılmış, ve birçok konuya ait kısımları ihtiva
etmektedir. Her halde Ahmed bin Mahmud Efendi bunları kendisi için
toplamıştır. Elyazması 20 x 30 sm ebadında alup meşin ciltlidir; birinci
sahifede birçok "ilâç" reçeteleri yazılı ve biri J.^51 öteki
adını taşıyan iki mühür vardır. Elyazması s 2 a şu sözlerle başlar:
1123 (1711) Seferine ait kısım 330-357 varaklar arasındadır; mamafih
buranın sahifeleri de karışıktır; yukarda işaret edildiği üzere birkaç
sahife eksiktir. Bu kısmının başlığı da şöyledir: jy ^Ju, Jj^a
(
1124 (1712) te Moskova Çarına karşı açılan (fakat lüzumsuz kalan)
1125 (1715) Mora seferinin başlığı: J&j ıiL> ı—ika
jile ) ıS^-b^ al»
AHMED BİN MAHMUD'N DEFTERİ 265
(j j ^ j) j C-S"j>- jJJ.iU—< c<uliv*l «JJJJJI
^Jjl-u j ^blj' 1-îAj ^Jp J2Pİ jj ı-lJj.^.*- oUj
(SS 328 - 335)
1128 (1715) Nemçe seferinin başlığı da: ı__Jb>- ^e- jjjU^yL*.
(jjL^^i jUIJ Lib (JP öUj j
Syj\ ^laPİ C Jj Uj <j <_j'U- JP ö j i^ ^ ı—iis^
öLJb-ujj^) Lib
Ahmed bin Mahmud Nemçe seferinden sonraki vakaları gittikçe
muhtasar olarak kaydetmiştir; anlaşılan memuriyeti icabı zaman geç-
tikçe vakti kalmamış , ve ancak kısa kısa kayıdlarla yetinmiştir. Buna
rağmen Ahmed bin Mahmud'un bu "kayıdları" bu devir tarihi için gayet
mühimdir. Bu kabilden olmak üzere, meselâ, "Cebeci başı marifetiyle
sur-u hümâyun-u hitan şenliği için yaptırılan fişenklerin mesarifidir,
fi 16 Zilkade 1132"diye gösterdiği masraf cedveli bu devir ekonomik
tarihi için de önemlidir. Ahmed bin Mahmud Efendinin yaptığı son ka-
yıd da (S.372 b) 25 Receb 1172 tarihine ait (25 Mart 1759) olup, şöyledir:
»-jjJlî jj; IJ ^lı.S'lS^ ^j^ıt jjl j OjS'öjl
J jlİjİ jJjl İİJİCjUM S
1123 (1711) Seferine ait kısmında Ahmed bin Mahmud gayet
sade ve düzgün ifadeler kullanmış ve metin baştan sonuna kadar "ha-
reke"lenmiştir; bu bakımdan da bu elyazması önemlidir. Ancak bazı
arapça sözler mütemadiyen hatalı olarak yazılmıştır; bunlardan biri de
olup, boyuna ^^Sv» yazılmıştır. jjU topu da hep şeklin-
dedir; ^ Lî yerine, ^Lî Uo yerine t yerine
c
yerine , ' jl v- b. Mamafih daha sonraki kısımlarda
arapça hatalar daha az yapılmış ve "Nemçe Seferi"ııde hemen
266 AKDES İMET KURAT
hemen hiç kalmamıştır. Metin neşredilirken, bu gibi imlâ ha-
taları düzeltilmiş, ancak belli başlı bir kaçı Ahmed Efendinin uslu-
bunu belirmek üzere, olduğu gibi bırakılmıştır.
Metin harekeli olduğu için bu devir fonetiği bakımından önemli
olduğu gibi, Ahmed bin Mahmud Efendi'nin menşeini tesbite de yar-
dım edebilir. Bazı dil hususiyetleri, kendisinin Anadolulu olduğuna
delâlet etmektedir. Metindeki birçok imlâ hatası tahsil derecesinin de
sevyesini gösterecek mahiyettedir.
Ahmed bin Mahmud Efendi, bu devrin resmî tarihçisi ve "kodaman-
lar" sınıfına mensup olan Raşid Efendi yanında, tabiî, bir "amatör" dür'
Fakat, böyle olmasına rağmen, bıraktığı "Notları" - Raşid Tarihinde
yazılmayan, daha doğrusu, yazılması mümkün olmayan birçok hususu
aydınlatmak itibariyle mühimdir. Ahmed bin Mahmud Efendi, "Def-
teri"nde: "Her kim bu mahale nazaredip, bunu yaza, Ahmed Ibni
Mahmud'un ervahı (sic) için bir "Fatiha-i şerif" ile yad ederse, Resul
ul-Allahi sallalahi aleyhi vesselâm'ın sancağı dinbinde kopar, be kıya-
met korkusun dahi görmiye, Amin, ya, rabbilalemin." kaydını bırak-
mıştır. Bu defa, kendisinin, "Defteri" neşredilmeklerdi ve hizmetleri
anılmış ve adı unutulmaktan kurtulmuş oluyor. "Tanrı, Hazinei Birun
kâtibi ve sonraki Şıkkı Sani Defterdarı Ahmed bin Mahmud Efendinin,
ruhunu şad eylesin".
Suadiye, İstanbul Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT
22. Kasım 1968.
HAZÎNE-İ BİRUN KÂTİBİ AHMET BİN MAHMUD'UN
1123 (1711) PRUT SEFERİNE AİT DEFTERİ
) iUl^i-l ^ jfi- el* di^-A^ jjJ li-Lj [216 a]
jl jl) O Jİ el* jJbl üLj (Jj^ÂCjU-j jjjl^yL* jNjI
jVjl dbjl'j-^»- lil -Uii pS^I jb^.* jac-l _/_jj (Jj^
AII ^iip A i - I l il j jb (İjjI^ ^Usjl U.« ALI _,İPjk IPI O^'P
Jj^ ajLİjI^ d jf j?-j. i di*"^ «ı« m r /f <j
jlü Aİiijl t3J^ Aİilp eOJjS' Jjl AS" lîij jJULJL>- (jYI jJjjI
J,IP elSji « X — ( J j S' A.İİ^tJ.j el* ^ Y \ (J j-Lİ.^1
iijjjj-* el* ^ YY ti AII ^Jip IPI <_i~"ji ^^-l lSj^^3.
^Jap AL"Iyii IPI (JJ^ (^AJj-J A*^- jf Jjj
ölsfjk jl c i£ ij^-3. < J ^ j j ' .y «I» r Yi J ALI
el* ^ Ya J JL- ^Nl L-jji>- jP V j ^j elSjJ>
C^ı j i^ /.jj ü j^ ^«Ö-J jUk ^ i*
^UaP (_£İjjj J L^TIV' J Ojl> I—'J] ı aÜı Jj—j " L^L
ı_JJ]JL J>-b aJjjL* ^ Jİ AII ^PJÂP AII
i_jjJj_I jj-^I* *İJpl v_jjJjI jA^» jj^iUa L-L ^S'L^p (^LUSLI-^j
ıJV*L eAJ LP J JaI J>-b e^USJ ALI J C-s^ C~*L
* ıliC* eilil Jjb ^lya? ö j? ıjjÇL • Y1J JÛ-*
* iiC. kelimesi lıep olarak yazılmıştır.
268 AKDES İMET KURAT
<C.J_)V« LIJ>-£ <LSJL>ıJ*J ^YF J.J YJ AL* ı JL
jl.î^ıİ.5 ıd-pL" Üjv* C-pL» C-pL» (Jjr^4 Ajljj
r -
o^ajJjJ." Ajjî ı j i i J j A İ i l lİ J^S"
ONjI C pL JJLÜ
t
jljjj^js J_)v« C PU J_A*
s
d-P-L" C PL cSLL Cf-L» J^jji C-PL»
o i \
^ y ^ j} jZ ti^Jj s^4 OpLu «üj^I Jjrl*
s
mr / L>*a> J cs-uJiji j ^b ALİ ^'İ ^ÜP
O^Jj^,^kpI j J * ^4 lib Ö^Î ^âil^ jJjj
^ jâ. ö jf J^J1-? (İV^ dl^o^iT jÂ^
> > YV / lj Y« J
AİJİyjJ ipi ı_Ja-"JJ (^-"Ip' c S i j j ^ i j r - ^i iJjS-Nl aU
jiJ A;Îj>- ^ ^ Vl i jJJl âj t-JJyu^jS't^Vl
ı—jjjil ^Ic (j^U- oUlj;^ j Jd^Jjl (j-LJl iijjS' 4.^-1
OjS'^ll jjîjl j ji J j ^ j^ (_£J1jUU j
\ \ Yf j V d JISCJJ (jT^İPji? J ^r jljb (jfO; jjîjl
jji Aİilp (J,jJ <—'jJjl C-pL» OJJ Ü^AJ'Jİİ JjrU C-pL« (jl djv»
t
üjr3. j ^ jj ( ^ " ^T j. jZjks-j a J ^ p j ^ j^ 4İAİJİ
Jl C-pL» XjjJ> iSj^j J j j J J jl ^ L -P
r -
d U jj (j^! < 1 jV Lİ^ (J^cj ^Jİ ajjjJ^ 'AJ^
j-Uı JJJÛy-ı JJ'j* j^ı jJA^-ji^j j._-liLJl>-
269
C-f-L* _/_wUpL» J-C— J.şi ^jjL.•> °4>t5v>- JjrV [216 b ]
r -
r -
j< ö-Uu^Pjjj ^jî C-pL* jCl Jİ-JJJ çjt
T
<J_)v» C-pL" jJ>lJ Cjjİ JİJ JOj jjJL» (JİJ <_!_/•<* C-pL"
I - T -
jl J Ji jwL,JJJ>- C-P O ı J > J J >" Ö-UİÜ
i
L- ^yS^jy j ^ j ' ^ jy J Jr»-4 -UpL» ^il
jJstj jCl Jaİjİ (Jl-pLu j Op lılı ü J » -^ t^b Jj^4
t
r - r -
^io Aijil jJl^P- aJjİİ JJU
a
(J,JJ J-JIPL» ö ji (jJS" Lib jj-Ujjj liJ-J OPL- j^T Lib
i
j^J jJij>- JjS" j ^ajîl'Ujjl (^^li^Jsl iljJjj ^jüaJj J>®j:>
-
j.-^j^r uMJ. ıSj^ cfi <-£)Jti u^. J JA'-*-^ J=m f^" ^
OJI ^JJS" JU C-PL< IU JS*
i -
_ o j A İ i lp (J,jj jJjjS' jS' ^î!aUiuo rjj ^
270
AKDES NİMET KRAT
Jjsa j^jji ^ yj j^s-L. j^LI C PL
i
dJLJy yJZ&L* y>ıi ji OpL"
T -
U C-PL. ^U
r
^ J-^J'J <SJs.', u^*'- ^^j'J ^ j-AÂljl J j ij J^JV*4
j. ı5v ^j-^'jl ip J* «i^'j* lUİMpI
Jsyj r^jl (J^S" j-UJlûL C-pLU (JJS" JJt*4 JJ-^Jİ
r -
-UC jlîl öjcjL jy.j*
r
j j z j ji 4İilp (Jjj j-J^S" j ly JIjJU ^ JJ^PU
dJj^-f^ j-U-iaP jl>- Jİ jl j iSj^^T J\i»*>L> jijlj 41fl>-
Jİpb ^ l i l ^l jOjl j ^-uii jU» yj j*«u—S'iJLS^j (jl^Jsl
Jjr--4 j J ^ j SO Jl>- j jJJLU^J^-
ji (J,jj J JIPl-J j J.Oİ C-PU 4;>xJ jj»
i
İ—Jy^» Ö^Lİb a^î ^ ^İN..» J.jj ^S"^ İÜl^ J-Uj C'-Ü^- Jj Jİ^İJ
1 'JJJ* 3J.j* ^'jjj^ (31 ' C P j O J-o-I-C ^ş^ijifi" yk—« A^SJ-ur
j ^Üljyjl âjjLt^ a J> > . f b ij eaSJbi ÂJl^
üVjl (J*"^-5 Jr-4 —J ı IJ Jı {J^J^AZŞ ^ji-ji i-Jyij\
jj^A—ljl Ji-li Jtjî ı—'jî ci^j^3 j-r P
o jj (J^-jl J^jI JJ^* ^ijJJjr ^jJjl Jip
i
* Metinde