Harry Potter in Zweedse en Franse vertaling Cultuurspecifieke items en universele vertaalstrategieën

100 Pages·2009·0.67 MB·Dutch

Universiteit Gent
Academiejaar 2008-2009

Harry Potter in Zweedse en Franse vertaling
Cultuurspecifieke items en universele vertaalstrategieën

Verhandeling voorgelegd aan de
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het verkrijgen van de graad van
master in Taal- en Letterkunde
Frans - Scandinavistiek
door Ine Du Gernier

Promotor: Prof. Dr. K. Willems

VOORWOORD

Eerst en vooral wil ik mijn promotor Professor Klaas Willems bedanken, voor de vele ideeën die
mij op weg hebben geholpen. Ook voor geschikte literatuur, feedback en hulp bij
methodologische problemen kon ik steeds bij hem terecht. Ik heb graag aan deze scriptie gewerkt
en het onderwerp dat hij heeft voorgesteld heeft mij bijzonder geboeid.
Vervolgens wil ik ook mijn dank betuigen aan Lisa Lampaert, een medestudente die me dag en
nacht heeft vergezeld bij het schrijven van deze scriptie. Haar bemoedigende woorden konden
mij telkens weer motiveren. De voorbije maanden heeft ze mij met haar onvermoeibare energie
en optimisme ettelijke malen weten te verbazen.
Een bijzonder woord van dank gaat uit naar mijn vader Hans Du Gernier, die me steeds moreel
en financieel gesteund heeft tijdens mijn opleiding en op wie ik steeds kan terugvallen.
Mijn vriend Kevin Ongenae verdient alle lof voor het geduld dat hij heeft getoond. Ik kon
bovendien steeds op hem rekenen voor een kritische kijk op mijn werk. Ik besef dat dit veel
energie heeft gevraagd en hoop dat ik hem bij zijn masterproef met dezelfde toewijding kan
bijstaan.
Tenslotte wil ik Sanne, mijn zus en neerlandica in spe, bedanken voor haar deskundige
taaladvies. Ze is een steun voor het leven.

i

INHOUDSTAFEL

1. Inleiding 1
2. Het fenomeen Harry Potter 4
2.1 Rags to riches 4
2.2 Vertaalbaar? 5
2.3 Plot van Harry Potter and the Philosopher‟s Stone 6
3. Vertalen van kinderliteratuur 9
3.1 Tussen equivalentie en functionele benadering 9
3.2 Tussen vervreemdende en exotiserende vertaalstrategieën 15
4. Cultuur en vertaalwetenschap 19
4.1 Cultural Turn 19
4.2 Het cultuurbegrip 20
4.3 Cultuurspecifieke items 20
5. Realia 23
5.1 Methode van Eirlys E. Davies en haar kritiek op het systeem van Aixelá 23
5.2 Individuele procedures 25
5.2.1 Preservation 26
5.2.2 Addition 27
5.2.3 Omission 29
5.2.4 Globalization 30
5.2.5 Localization 30
5.2.6 Transformation 32
5.2.7 Creation 33
iii
5.3. Realia in de Franse en de Zweedse vertaling 33
5.3.1 Kledij 33
5.3.2 Schooltermen 38
6. Eigennamen 49
6.1 Eigennamen: lost in translation? 49
6.2 Eigennaam versus soortnaam 51
6.3 Functies van eigennamen en verschillende vertaalstrategieën 55
6.4 Eigennamen in de Franse en de Zweedse vertaling 61
6.4.1 Methode van Van Coillie 61
6.4.2 Persoonsnamen en dierennamen 64
6.4.2.1 Persoonsnamen 64
6.4.2.2 Dierennamen 71
6.4.3 Toponiemen 74
6.4.3.1 Bestaande toponiemen 74
6.4.3.2 Toponiemen die behoren tot de magische wereld 75
6.4.4 Magische realia 77
6.4.5 Andere 82
7. Algemeen besluit 84
8. Bibliografie 86
9. Bijlagen 90

iv

LIJST MET AFKORTINGEN

PS: Harry Potter and The Philosopher‟s Stone
ES: Harry Potter à l‟école des sorciers
VS: Harry Potter och De vises sten
OED: Oxford English Dictionary
CCED: Collins Cobuild English Dictionary
PR: le Petit Robert
TLF: le Trésor de la Langue Française
NE: Nationalencycklopedin
E-NL: Van Dale woordenboek Engels - Nederlands
F-NL: Van Dale woordenboek Frans - Nederlands
Z-NL: Van Dale handwoordenboek Zweeds - Nederlands
NL: Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal

vi
1. Inleiding
De Harry Potter-boeken bulken van expliciete verwijzingen naar de Britse onstaanscontext
(eigennamen, kledij, merknamen, eetgewoontes, schoolorganisatie…). Bij de confrontatie van
enerzijds het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk in de Franse vertaling en anderzijds het Verenigd
Koninkrijk en Zweden in de Zweedse vertaling denken we niet meteen aan een culturele kloof
waardoor de vertaler op onoverbrugbare culturele verschillen zou stuiten. Grootschalige
manipulaties, die overigens niet ongebruikelijk zijn binnen de vertaalpraktijk van
kinderliteratuur, ten gevolge van divergerende normen in bron- en doelcultuur zullen dan ook niet
worden ontdekt. Vergelijkingen van het origineel en de vertaling kunnen de culturele normen die
buiten de wil van de vertaler liggen in kaart brengen. De vertaler wordt bij elke vertaling immers
gedwongen, (al dan niet bewust) universeel geldende keuzes te maken (tussen equivalentie en
functionele benadering, tussen een vervreemdende en een adapterende vertaalstrategie). De
vertaling van cultuurgebonden elementen is een veelbesproken studieobject en kan overigens als
een indicator worden beschouwd van adapterende of exotiserende vertaalstrategieën. De
vergelijking van de weergave van realia en eigennamen in brontekst en doeltekst wordt echter
niet door iedereen als even zinvol beschouwd. Vreemde eigennamen en realia kunnen worden
afgedaan als “Chiffren einer oberflächligen Fremdheit, Elemente aus einem Reservoir von
Motiven, derer sich die Touristik bedient” (O‟Sullivan 2000: 240). Deze stelling gaat echter niet
op voor de weergave van bacon (>“ei”) in de Arabische vertaling van Harry Potter and the
Chamber of Secrets. Deze vertaling wijst op een religieuze norm: het taboe van varkensvlees in
de Arabische context (Mussche 2008: 153). Realia zijn net als andere elementen in het boek bij
vertaling onderhevig aan de waarden van de doelcultuur. Bovendien mag het belang van de realia
in de Harry Potter-boeken niet onderschat worden. De Britse realia fungeren als een
tegengewicht voor de fantastische aspecten van de tovenaarswereld en dit contrast verdient de
nodige aandacht in vertaling (Davies 2003: 90; Jentsch 2002: 286). De Britse lezer wordt
meegesleurd in een magisch verhaal over tovenaars en heksen maar vindt daarnaast constante
verwijzingen naar alledaagse en vertrouwde entiteiten. Het noodzakelijke criterium voor het
lezen van fictionele teksten, de willing suspension of disbelief is hier dus minder absoluut dan in
traditionele fantasy-verhalen omdat er voortdurend wordt teruggekoppeld naar realistische
elementen. In deze verhandeling worden enkele realia en eigennamen uit de volledige eerste
1
band, Harry Potter and The Philosopher’s Stone, bekeken in de Franse en de Zweedse vertaling.
Deze vertalingen sluiten het best aan bij mijn opleiding en betekenen, in tegenstelling tot de
Nederlandse vertaling, een persoonlijke verrijking.
Vooraleer er wordt overgegaan naar de presentatie van het eigenlijke empirische
onderzoek, worden in de eerste hoofdstukken enkele theoretische kwesties aangesneden om het
onderwerp van deze masterproef beter te situeren. In hoofdstuk 2 komt het succesverhaal van de
Harry Potter-boeken aan bod, wat aanleiding gaf tot vertalingen in alle uithoeken van de wereld.
Na een korte inleiding over het fenomenale succes (§ 2.1) wordt ingegaan op de vraag in
hoeverre de avonturen van een toch typisch Britse jongen vertaalbaar zijn (§ 2.2). In § 2.3 wordt
beknopt de plot van de eerste band geschetst met oog op een beter begrip van de eigennamen en
de realia die in het onderzoek worden besproken.
De Harry Potter-boeken worden, ondanks het feit dat ze ook volwassenen kunnen boeien,
tot de kinderliteratuur gerekend. In het derde hoofdstuk worden enkele basisbegrippen uit de
vertaawetenschap toegelicht (§ 3.1 equivalentie en functionele benadering; § 3.1 vervreemdende
en adapterende vertaalstrategieën) en wordt hun relevantie voor het onderzoek naar vertaalde
kinderliteratuur wordt uiteengezet.
In een vierde hoofdstuk wordt de relatie tussen vertaalwetenschap en cultuur behandeld.
Vertaalwetenschap is geen louter taalkundige bezigheid. Vertalers krijgen in hun werk immers
niet alleen te maken met linguistic diversity, ook culturele verschillen moeten worden overbrugd.
Vertalers worden daarom vaak als bemiddelaars tussen twee culturen beschouwd. Cultural
studies kunnen dus een bijdrage leveren in vertaalwetenschappelijk onderzoek.. Eerst wordt de
verschuiving in focus van vertaalwetenschappelijk onderzoek toegelicht die de laatste twee
decennia heeft plaatsgevonden (§ 4.1). In § 4.2 wordt een gangbare definitie van het
cultuurbegrip voorgesteld. Tenslotte wordt het begrip cultuurspecifieke items besproken volgens
de definitie van Aixelá (1996). Hij beschouwt het begrip als een tool om culturele componenten
in vertaling te onderzoeken.
In het vijfde en zesde hoofdstuk wordt het “veldwerk” besproken. Eerst wordt de
vertaling van de realia bekeken (hoofdstuk 5). Hiervoor wordt de methode van Davies (2003)
gehanteerd. Davies neemt Aixelá‟s (1996) categorisatie en labels van vertaalstrategieën als
uitgangspunt. Na enkele kritische bedenkingen komt Davies (2003) tot een eigen systeem om de
2