Harezm - Altın Ordu Türkçesi PDF
Preview Harezm - Altın Ordu Türkçesi
\ f%o%oo Harezm - Allin Ordu Türkçesi z TÜRK DiLLERi ARA~TIRMALARIDiziSi: 36 Yayunlayan: MehmetÖlmez Harezm - Altm Ordu Türkçesi Aysu Ata istanbul2002 3 . Harezm - Altm Ordu Türkçesi AysuAta istanbul2002 Harezm - Altm Ordu Türkçesi Aysu Ata Türk DilleriArastrrmalan Dizisi: 36 Yayrmlayan:MehmetÖlmez E-mail:[email protected] ©AysuAta~ MehmetÖlmez istanbul2002 ISBN 975-7981-15-X KebikcçYayrnlan'nmkatkrsiyla lsteme adresi/orderaddress: Bans Karacasu yddrzTeknikÛniversitesi fen-Eel. Fak.T.D.E. Bölümü DavurpasaYerlesimBirimi 34210Esenler-iSTANBUL Tel'. (90.212)4491627 [email protected] Baskr,cilt:KitapMatbaast Tel.:(90.212) 5674884 IÇiNDEKiLER ÖNSÖZ........................ . .5 I.HAREZM VETARiHi... ·········· 9 11. HAREZM TÜRKÇESi 12 111. HAREZM TÜRKÇESi ESERLERi... ············ 17 lIl.I. ~ISASÜ·L-ENBiYÀ ······················· 17 Ill.l.I.EserinYazart,YazJ11~Tarihi ve!thafEdildigiKisi 18 nl.I.2.Eserin Nüshalan ······ 19 TIl.t.3.EserÜzcrindeYaprlrrus Çahsrnalar 20 111..2. NEHCÜ'L-FERÀDis 22 m.2.l. EserinYazan,YaahsTarihiveYeri 23 111.2.2.Eserin Nüshalan ············ 26 m.l.3.EserÜzerindeYaprlnusÇalrsmalar 28 1Il.3. MU~ADDiMETÜ·L-EDEB .30 lll.Ll EserinYazan, YazrhsTarihi velthaf EdildigiKi§Î 31 III.3.2.Eserin(HarezmTürkçesineTercümesiYaprlrms) Nüshalan 32 1II.3.3.EserÜzerindeYapilrrusÇahsmalar 33 IlIA. Mu'iNÜ'L-MÜRiD 34 111.4.1.Bserin MüellifiveYazunTarihi .35 Hl.S.SATIRARASIKUR'ANTERCÜMESi... 36 IV.HAREZM..ALTIN ORDUTÜRKÇESIESERLERi... : 38 IV.I.IjÜSREV Ü~iRiN · 38 IV.2.MUIjABBET-NÀME ..4D IV.3. DÀSITÀN-I CUMCUMA A2 IVA. Mi'RÀC-NÀME ·· ..43 IV.5.YARLIKVE BiTiKLER A5 V. HAREZMTÜRKÇESi DiLÖZELLiKLERi 46 V.I.iMLÄ ÖZELLiKLERi 46 V.2. SES snctst ÖZELLiKLERi (FONETiK) A7 V.2.I.Ünlüler 47 V.2.1.1.eI iMeselesi.. 47 V.2.1.2.ÜnlüDcgismeleri ..49 V.2.1.3. Ünlû Uyumu ··········· 50 V.2.1.3.1.Kajmlrk-lncclikBak nnmdanÜnlüUyumu : 50 V.2.1.3.2.Düzlük-Yuvarlakhk Bakmundan ÜnlüUyumu 50 V.2.2. Ünsüzler 52 V.2.2.1.Ibl Ünsüzû .52 V.2.2.2.lçl Ünsüzu 54 V.2.2.3./dl Ünsüzü 54 V.2.2.4./GI Ünsüzü .55 V.2.2.5.ItlÜnsûzü .58 V.2.2.6.1t} Ünsüzii .59 V.3.SEKiLBiLGiSi ÖZELLiKLERi(MORFOLOJi) 60 V.3.1.lsim 60 V.3.1.1.Isimlcrdeçokluk 60 V.3.1.2.Isim çekimekleri 61 V.3.1.3. lyelikekleri.. 64- 69 V.3.1.4. Zamirler V.3.1.5.Sitarlar 68 V. 3.1.5.1.SnaSayr SifatrEki 68 V.3.1.5.2.ToplulukSaYISifatrEki . 68 V.3.1.5.3. Karsrlasnrma Ekleri 68 V.3.1.5A. Birliktelik Bki:+11 +II . 68 V.3.I.6. Fiiler................. . 68 V:3.1.6.1. SoruSekIi........................................... . 68 V.3.1.6.2. Bildiricilcr 69 V.3.1.6.3.HiJÇekimi.. 73 V.3.1.6.3.1.BasitZamanlar 73 V.3.1.6.3.2.Dilek Kipleri 73 V.3.1.6.3.3.Birle§ik Kipier 83 V.3.1.6.3.4. Srfat-Hiller(Ortaç) 87 V.3.1.6.3.5.Zarf-Piiller 89 VI. SÖZ VARLIGI 92 VII. ÖRNEK METiNLER 93 Krsasü'1-Bnbiyä 93 Nchcû't-Ferädls . 95 Kur'an Tcrcümesl . 96 MU'lnii'I-Miirld . 97 Mi'räc-näme 98 Hüsrev ti ~lrln 99 Muhabbet-näme 100 TemürKutlugYarhgr 101 Trpkrbasrrnlar. 103 v ÖNSÖZ Karahanh Tûrkçesiile Çagataycaarasmda gcçisdönemiTürkçesi olanHa rezm'Iürkçesi,diltarihimizindönemlendirilmesindetürkologlarmanlasmaya varamadïklan birdönemvealamkapsamaktadrr. Bukonudabazitürkologlar Harezm Türkçesini Çagataycanm ilk devresi kabul ederken bazilan basu basmabagrmsrzbirdönemTürkçesiolarakdegerlendirrnckteyadafarkh bir adlahutarihlTürkçcdenbahsetmektedirler.Günümüzdehalenhukansrkhgm devam etmesindeki neden hiç süphesiz Harezm Türkçesi eserleri arasmda siralananeserlerin -kihu konudadatam birfikir birligioldugusöylencmez aneaksonyrllardaeleahnmasrvebunlarmdilözcllikleribakmnndanbcnzerlik vetarhhklanm ortaya koyacak çahsmalann yaprlmarnasmdandrr.Bu konuda daha önce ortaya konan görüsler çahsmamrzda "Harezm ve Tarihi" adh bölümünden sonra gelen"Harezm Türkçesi'tnde dcgerlendirilmis ve kendi yorumumuzbunlaraeklenmistir. Eckmann, "Das Chwarezmtürkische", (PhTF I ,Wiesbaden 1959, s. 113-137) adli makalesinde Muhabbet-nöme (Mah), Miftiil;ü'l-'adl (Mif), Mtrac-nöme (Mi'r), Mu'rnü'l-MürJd(MM), Nehcü'l-FeriidJs (NF),Kuas-i Rab,:uzJ(Rab), Hûsrev ü Slrln(ljS)'in dil özelliklerini gramer malzemesi olarak kullanrms,daha sonraki çahsmalarda hueserlere yenilerieklenmistir. Elinizdeki kitapiadaha önceki çahsmalardaHarezmTürkçesiba~lIgl altmda ajulan bu eserler gerek yazildrklan yer gerekse benzer veya farkh kilan dil özelliklcrinden dolayi"HarezmTürkçcsi Eserleri" YC "Harezm-Altm Ordu TürkçcsiEserleri'' olmak üzereikibaslikaltmdadegcrlendirilmistir. "HarezmTürkçesi Dil Özellikleri'' bölümünde ise Harezm ve Harezm AltmOrduTürkçesiyle yazrlrruseserlerolarak nitelendirdigimiz metinler imlê, sesvesekilbilgistbakmundan karsrlastmlrrusur. Bu çahsmada amaç Harezm Türkçesinin gramer özelliklerinitüm yön leriyleortayakoymakdegil,birgcçisdiliolarakbuTürkçeyleyazrlaneserlcri kendiaralannda karsrlasurmak, Türkçenin digertarihi dönem ve alanlanyla iliskisini ortayakoymakur. AysuAta I. HAREZM VETARiHi Harczm,bugûn Özbekistan veTurkmenistan suurlaniçinde kalan.Arap la rihçilcri tarafmdanCeyhun(AmuDerya)mnagmmdöküldügüAralgölünün güneyinde vebunehrinherikitarafmdauzananbölgcye.aynrzamanda bölge halkma verüen addir. Arap istilasmdan soma hu ad sadcce ülkc adrolarak kalmis.buradayasayanhalkadaHarezmtdenilmistir. Harezm,Semerkantve Bubaragibi merkezierdrsmda genis bozkirveçöi lerle kaph Ban Türkistan'mortasmda öncmli biryerlcsim merkezidir. Dogu sundaki Ktrgrz bozkrrlan ve Krztlkum çölü, bansmdaki Karakum çölünün ortasmda Ceyhun nehri vedeltast bölgc için hayatkaynagrclmus ve vcrimli topragtilctarihboyu halklankcndineçekmistir. Harezm bölgcsini öncmh krlanbrrbaska özelligide Iran.Hindisranve Çin gibiAsya ülkeleri ile Güney Rusya veSibirya bozkrrlanm birbirinc baglayan yollann kavsaknoktasmdabulunmasrdrr.HubakrmdanHarezmaymzamanda önemlibirticaretmerkezidir. Aynca Ccyhun mnagl ilc kanallar dogal barikat görcvini üstlcnmis bir taraftan digerine gcçisiengellemesiyle bölgenin askerî bakrmdan savunul masmtkolaylasurrmsnr. Bundan dolayrgcrek Samanogullan ve Gazneliler gereksc Selçuklular zamanmda bölgeyc vali alarak tayin edilcnler kisa zamandabagrmsuhklanmilánederekhanedanlrklarkurmuslardir. Harezm ve Harezmlilerle ilgiliilk tarihi bilgilet Herodat'aaittir. Ona göre Harezmliler Amu Derya nehri uzerindc hertaraf daglarla çevrili bir ovada yerlesik idiler. Kaynaklarda bu kavminyasadrgrülkénin baskcnti Horasmia olarak geçmektcdirki buisim yam Harczm XIII.yüzyrla kadar Kat sehri için kullamlnusur. Kat. Amu Derya'nm sagmda yani sag Harczm'dc yer al makradrr. Sol Harczm'in merkezi olarak da Gürgenç (Arapça: Curcänlya. Türkçc: Ürgenç. Köhne Ürgenç)sehri gösterilmektedir. Bu sehir özclfikle Arap tanhçilcrinin cscrlerinde (lbn Fadlan,Ffudlidu'I-'l1lem)"Ttirk kapISI" olarakadlandmlnusur.' "Harczmsah" islämdan öncekl zamanlardan itibaren bu bölgeye hakim Z. Vclidi Togan. Horerm Küf/ür vesikakm, J. Kmm. Horermee Tercümrli Mukaddimat ai~Ad(Jh, lstanbo! ]')51,s, 15. 10 AYSUATA olanlara verilcn bir unvandrr. Harezm'de Pers lmparatorlugu yrllanndan baslayrp995'e kadarhuküm surcn hanedanlJkAfngogullan'drr. Blrüni'nin, A!iint'l-ba~iyeadheserindeki Harezm tarihiyle ilgilirivayctlerde huHarezm sülalcsininatasmmAfrIg ad]!biriolduguaynca eskiHarezmhalkrmnayndili, dini bulundugu, ayn takvim. ölçûvc para sistemi kullandtklan, Araplann ülkcyiisgaletmesiilehukültürünimhaedildigibildirilmistir. Budcvir Harezmkavminindil! üzcrineyaprlanamsurmalarHarezrnccnin Avcsta. Sogd, Yagnob ve Osse! diileri gibidogu lran dül oldugunuortaya çrkarnustrr. BozkrrlardakikomsulartolanTurk boylau ilede ahsverisyapan Harezm halkr,buticaretidigcrislàm ülkelerihatta Hindistan ilede sürdürcrek çokzenginlcsmis,amaveyabdenilcnsulama kanallan Hetanm alanmdaileri birseviyeyc ulasrmsnr. Harezm bölgesi.717yrlmda Emcvllerle birlikre islamordulan tarafmdan fetbcdilmis Afrigogullarmdanlskecmuk yalmzcasahhk ünvaruolanyetkileri krsulanrmsHarezmsahoIarakbrrakilnusnr, 995 yihnda Samanogullan, ticarct merkczi olan Gürgenç'j kendilerine baglayrpburaya valiatarmslardrr.Dahabuvalizamanmda Samanogullannm hakimiyetsahasrgenisleyip ilk Harczmsahlardöneminin baskenriolan Kat sehrizaptedilmis.Afrigogullarmm sontemsilcisideöldûrulmüs ve baskenti Gurgcnçolanyeni birhanedanhk kurulmustur. X. yûzyrlda Arap cografya ve tarihçilerinin kaydcrtikleri"ktlavuz, kara tigin,bagrrkan,barkan.çakrroguz, karasu,temirtas'' gibiTürkçe kclimelerin yasamaktaolusu,Abbasîler devrinde Basravalisi subastel-Hacib cl-Harezmî et-TûrkgibiTiirk valilerinyönetimde bulunusu île hudöncmde sözkonusu bölgcdcTttrklerinvarlJglortayaçrkmaktadrr.YineAraptanhlerindcGürgenç ve daha bandaki Zencan'a"Turk kaprsr" denilmesihu dönemde bölgedeki Türklcrinöncminivurgulamasrbakimmdanönemlidir.AyncaXI.YY'In ikinci yansmda Kasgarh Mahmud'unsözlügünde"Harezm'dc yerlesmis birTürk boyu'' ka~llJgl olarakKiiçel2isminingeçmektc olusu da bu konuda öncmli birtamkür. 1017 yrlmda ise Gaznehler. Harezm'Izaptederek kcndi idarelerini kur muslar ve komutanlanndan Altuntas'rburaya valitayin ederekyenibir Ha rezmsahlardöneminibaslatrruslardrr.Altuntas'mölümündensonra oglu Ha rezrnsah Harun, Gazneli Mahmud'un yerine geçen Sultan Mesud'a isyan 2 Dh'al/u l.ûgat-it-Turk: Tercümesi t,(Çcviren-B. Atalay),TDK,Ankara 1939, s. 357.
The list of books you might like
