Hammerstein 1627

257 Pages·2.83 MB·Polish

WSTĘP
W roku 1626 wojska szwedzkie pod osobistym dowódz-
twem króla Gustawa II Adolfa wylądowały w Piławie
w Prusach Książęcych. Był to początek inwazji szwedzkiego
monarchy na wybrzeże Rzeczypospolitej. W krótkim czasie
zajął on kilka innych miast w Prusach Królewskich i za-
groził Gdańskowi. Opanowane miejscowości, obsadzone
szwedzkimi załogami, stanowić będą bazę do dalszych
działań przeciwko Rzeczypospolitej.
Dzieje tej wojny, toczonej w latach 1626-1629 i okreś-
lanej mianem wojny o ujście Wisły, kojarzą się czytelnikowi
polskiemu przede wszystkim ze zwycięskimi dla polskiego
oręża, wielokrotnie opisywanymi bitwami pod Oliwą
i Trzcianą. Sukcesy te usuwają w cień nie mniej ważne
bitwy pod Gniewem i Hammersteinem (Amersztynem,
Hamersztynem, Czarnem), stoczone w czasie tej samej
wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją. W pracy tej autor
starał się przybliżyć czytelnikom te właśnie, częściowo
zapomniane batalie, od których w bardzo znaczącym stopniu
zależał nie tylko sam przebieg wojny, ale także jej
ostateczny wynik. Trzeba bowiem zauważyć, że opisane tu
działania wojenne wpłynęły na proces żmudnych przetargów
dyplomatycznych. Wydarzenia te są tym bardziej warte
rozważenia, że dla historyków nie ulega wątpliwości, iż
zmagania polsko-szwedzkie w Prusach w latach 1626-1629
stanowiły przede wszystkim fragment ogólnoeuropejskiej
wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Znaczenie ich nie
ograniczało się do udziału Rzeczypospolitej w koalicji
habsbursko-katolickiej, lecz było zarazem walką o jej
suwerenność gospodarczą, do której klucz znajdował się
u ujścia Wisły. Pierwsze próby opracowania i oceny tego
okresu podjęli K. Górski i A. Szelągowski. Pierwszy z nich
prowadził badania jeszcze u schyłku wieku XIX, drugi zaś
na początku XX stulecia1. W świetle powojennych osiągnięć
historiografii polskiej i szwedzkiej opracowania te są już
przestarzałe. Tematyką wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją
w latach 1621-1629 zajmowali się następnie przede wszys-
tkim: J. Teodorczyk, E. Koczorowski, J. Seredyka, W.
Odyniec, L. Podhorodecki, W. Majewski, M. Nagielski, H.
Wisner, J. Wimmer oraz Z. Anusik2. W biografii Gustawa II
' K. G ó r s k i, Wojny Rzeczypospolitej Polskiej z Szwecją za panowa-
nia Zygmunta Ul od roku 1621 do 1629, Biblioteka Warszawska, 1888,
1889, A. Szelągowski, Watka o Bałtyk (1544-1621), Lwów 1904,
tenże, O ujście Wisty. Wielka wojna pruska, Lwów 1905.
2 Zobacz m.in.: Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocław 1996,
E. Koczorowski, Bitwa pod Oliwą, Warszawa 1968, tenże, Oliwa
1627, Warszawa 2002, W. O d y n i e c, Lądowo-morska obrona polskiego
Wybrzeża, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" (dalej SMHW),
t. 1, Warszawa 1954, L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski,
Warszawa 1978, J. Seredyka, Nowe poglądy na bitwę ze Szwedami
pod Gniewem iv 1626 roku, „Zapiski Historyczne", t. XXXIV, 1969,
z. 2, J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem <22 IX-29 IX-1 X 1626).
Pierwsza porażka husarii. SMHW, t. XII, cz. 2, Warszawa 1966, por.
R. S i k o ra, Fenomen husarii, Toruń 2004, M. N a g i e I s k i, Staropolska
sztuka wojenna iv dobie zmagań polsko-szwedzkich XVII-XV1II wieku
(wzajemne oddziaływania i wpływy), [w:| Stosunki polsko-szwedzkie
iv epoce nowożytnej. Materiały sesji. Warszawa 2001, s. 17-29, tenże,
Militarne kontakty polsko-szwedzkie w XVI-XV11I wieku, [w:] Orzeł i Trzy
Korony. Sąsiedztwo polsko-szwedzkie nad Bałtykiem w epoce nowożytnej
(XVI-XVIII w.), Warszawa 2002, s. 37-50, H. Wisner, Zygmunt III
Waza, Wroctaw 1991, tenże, Władysław IV Waza, Wrocław 1995. Na
Adolfa autorstwa ostatniego ze wspomnianych historyków
znajdzie czytelnik omówienie bardzo obszernej bazy źród-
łowej i literatury obcojęzycznej do dziejów panowania tego
szwedzkiego monarchy. Spośród ważniejszych wydawnictw
źródłowych trzeba przede wszystkim wskazać bezcenną
edycję dokumentów i korespondencji kanclerza Axela
Oxenstierny3. Cennych informacji dostarczają liczne za-
chowane źródła polskie, zarówno archiwalne, jak też
wydane drukiem na przestrzeni głównie XIX i XX w.
Potrzeba wydania tej książki nie ulega wątpliwości,
ponieważ w aktualnym dorobku polskiej historiografii
wojskowej na temat wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją
w latach 1626-1629, choć tak pokaźnym, brakuje pracy
popularnonaukowej opartej na dotychczasowych studiach
historycznych, dotyczących bitew stoczonych pod Gniewem
i Hammersteinem. Wydaje się, że także w świadomości
polskiego społeczeństwa bitwy te nie znajdują jak dotąd
należnego im miejsca i nie cieszą się zainteresowaniem,
temat budzącej kontrowersje wśród części badaczy pracy R. Sikory,
Fenomen husarii, Toruń 2004, zob. recenzję: K. Fudalej, Husaria od
podszewki, [w:] „Mówią Wieki", nr 5/05: „Autor wyciąga w wielu
miejscach zbyt daleko idące i jednoznaczne wnioski, gdy przytoczone
argumenty uzasadniają jego stanowisko jedynie częściowo". K. Fu da 1 ej.
op. cit., s. 59.
' Zob. przede wszystkim Rikskansleren A.xel Oxenstiernas skrifter och
bref\'axling, Ser. I, Bd I-II, Stockholm 1888-1890, Ser. II, Bd I.
Stockholm 1888. Omawiając dzieje wojen polsko-szwedzkich 1600-1629
należy uwzględnić też relacje i korespondencje w Riksarkivet w Sztok-
holmie m.in.: Skokloster Sammlung nr E. 8917 (Erik Brahe kalendarium
1602-1606), E. 8909, E. 8868. E. 8598 (Kompendium diariuszu expeditiej
jmp. hetmana w. lit. do Inflant 1625), E. 8598 (korespondencja L. Sapiehy
i A. Gosiewskiego, listy J. K. Chodkiewicza), E. nr 8600 (kompul pruski
z 1626-1627 za 4 ćwierci), M. 1280 (diariusz Johana von Nassau
1601-1602 z wojny w Inflantach), M. 1285 (listy J. Zamoyskiego);
Extranea Polen vol. 75, 90, 93, 109; Krigshistoriska Sammlingen Militaria,
Gustaf II Adolfs Polska Krieg i Lifland 1612-1618, t. I, II; Gustaf II
Adolfs Polska Krieg 1612-1629, M. 1289 i M. 1290.
mimo organizowanych co roku pod murami Gniewu spotkań
polsko-szwedzkich „Vivat Vasa".
Chciałbym w tym miejscu podkreślić, że ogromny wkład
pracy wniósł do polskiej historiografii wojskowej Jerzy
Teodorczyk, opracowując w sposób naukowy batalie sto-
czone pod Gniewem i Hammersteinem. Pragnę też wyrazić
serdeczne podziękowania za spostrzeżenia i uwagi meryto-
ryczne prof. Mirosławowi Nagielskiemu, a dr. Michałowi
Kopczyńskiemu za możliwość wymiany poglądów. Dzię-
kuję też dr. Maciejowi Staniszewskiemu za pomoc podczas
opracowywania części materiałów archiwalnych.
UNIA RZECZYPOSPOLITEJ ZE SZWECJĄ
Rozwijająca się w połowie XVI w. ku wybrzeżom Bałtyku
ekspansja Moskwy, której car, Iwan IV Groźny, postanowił
zdobyć dostęp do morskich szlaków handlowych, zagroziła
suwerenności położonego w Inflantach państwa Zakonu
Kawalerów Mieczowych1. Wzbudziło to zrozumiały niepokój
Litwy, której handel z Europą Zachodnią odbywał się przez
porty inflanckie. W 1557 r. król Zygmunt August zgromadził
na granicy Inflant znaczące siły i zmusił wielkiego mistrza
Johana Wilhelma Fiirstenberga do zawarcia w Pozwolu
traktatu-przymierza przeciw Moskwie. Ivan IV Groźny od-
powiedział na to podjęciem działań zbrojnych w Inflantach.
W 1558 r. Moskwa opanowała Narwę i nawiązała kontakty
gospodarcze z Europą Zachodnią dzięki tzw. żegludze
narewskiej. Zagrożone prowincje inflanckie zwróciły się
o pomoc do państw nadbałtyckich. Miasta północnej Estonii
wpuściły w swe mury załogi szwedzkie. Biskup ozylski Jan
Munchhausen natomiast poddał wyspę Ozylię Danii. W tej
sytuacji wielki mistrz zakonu Gothard Kettler obawiał się,
że Iwan, za pomocą właściwych sobie okrutnych metod,
zechce sięgnąć po dalsze ziemie. Zdając sobie sprawę, że
1 S. Cynarski, Zygmunt August, Wrocław 1988, s. 168-189, A.
Szelągowski, Walka..., s. 55-57.
Dania i Szwecja są zbyt słabe, by zagwarantować integral-
ność terytorialną jego państwa, zdecydował się ostatecznie
w 1561 r. złożyć hołd lenny Rzeczypospolitej. Król Zyg-
munt August, zaniepokojony zaborczą polityką sąsiada
i doceniając znaczenie Morza Bałtyckiego, słusznie rozu-
mował, że tylko odcięcie Moskwy od wybrzeży morskich
poskromi jej agresywne zapędy.
Rozpoczęty w 1562 r. spór polsko-moskiewski rychło
przekształcił się w wielki konflikt, który ogarnął całą
północną Europę. Wzięły w nim udział, pretendujące
również do podziału Inflant, Dania i Szwecja oraz pilnie
strzegąca swoich interesów handlowych hanzeatycka Lube-
ka. Z powodu skomplikowanego układu stosunków dwa
państwa, które najbardziej powinny obawiać się Moskwy,
Rzeczpospolita i Szwecja, popadły w konflikt zbrojny ze
sobą. W roku 1563 Dania związała się sojuszem z Polską
i Hanzą przeciw Szwecji, podczas gdy Moskwa, zawarłszy
rozejmy ze Szwecją (1561) i Danią (1562), toczyła walki
głównie z Rzeczpospolitą na litewskim i inflanckim teatrze
działań wojennych. Dopiero obalenie w Szwecji zdradzają-
cego objawy choroby umysłowej króla Eryka XIV i powo-
łanie przez wielmożów na tron jego brata, a zarazem
szwagra Zygmunta Augusta, Jana ks. finlandzkiego zmieniło
sytuację. Nowy król, przyjąwszy imię Jan III, doceniając
korzyści płynące z dynastycznych związków z domem
jagiellońskim, nakazał przerwanie działań przeciwko Rze-
czypospolitej. Krok ten spowodował faktyczne odwrócenie
przymierzy. Zygmunt August zdecydowany był bowiem
wszelkimi sposobami ukrócić żeglugę narewską, uprawianą
w znacznej mierze przez Duńczyków, ci zaś na podej-
mowane w tym zakresie próby odpowiedzieli działaniami
odwetowymi. Działania zbrojne zaczęły wygasać pod koniec
1569 r. i zakończyły się wraz z podpisaniem polsko-
-moskiewskiego zawieszenia broni i pokoju między Danią,
Lubeką i Szwecją 13 grudnia 1570 r. na kongresie w Szcze-
cinie. Pokój sankcjonował status quo, uznając m.in. szwedz-
kie zdobycze w Estonii. Zwycięska dla Rzeczypospolitej
wojna w Inflantach, prowadzona z wielkim uporem przez
króla Stefana Batorego w latach 1579-1581, odsunęła na
kilkadziesiąt lat groźbę najazdu ze strony Moskwy. Ostrze-
gał przed nią jeszcze Zygmunt August twierdząc, że „skoro
tylko car moskiewski będzie w posiadaniu sztuki żeglarskiej
i zdobędzie władzę na morzu, stanie się równie groźnym
na morzu, jak i na lądzie"2. W rywalizacji o dominację na
Morzu Bałtyckim miejsce pokonanej Moskwy zająć miała
jednak Szwecja.
Zacieśnienie pod koniec I wojny północnej stosunków
politycznych i związków dynastycznych pomiędzy Krako-
wem a Sztokholmem spowodowało, iż po śmierci króla
Stefana Batorego na tron polski w 1587 r. powołano
królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazę. Elekt podpisał
pacta conventa, w których zobowiązał się m.in. do wy-
stawienia floty wojennej i przyłączenia do Rzeczypospolitej
spornego terytorium Estonii. Plany te nie mogły jednak
zostać zrealizowane wobec nieoczekiwanego biegu wyda-
rzeń w Szwecji. Istotne bowiem znaczenie dla szwedzkiej
polityki za panowania Jana III miał jego brat książę Karol,
rządzący udzielnie w swym księstwie Sudermanlandii3.
Zwoływał bez zgody króla stany księstwa, emitował własną
monetę, przetapiając na ten cel monety królewskie, udzielał
schronienia duchownym skłóconym z Janem III, szykano-
wał lojalną wobec monarchy szlachtę mającą majątki w jego
księstwie. Naraził się tym na gniew brata, ale zbudował
oddane sobie stronnictwo i zyskał sympatię radykalnych
luteran. To ostatnie było szczególnie osobliwe, bo Karola
podejrzewano o sympatie kalwińskie.
2 A. Szelągowski, Walka..., s. 57.
' M. Kopczyński, Dania i Szwecja czyli państwa militarne, [w:]
Rzeczpospolita - Europa XV1-XVIII wiek. Próba konfrontacji, pod. red.
M. Kopczyńskiego i W. Tygielskiego, Warszawa 1999, s. 115-117.
Zwrot w układzie sił politycznych Szwecji przyniosła
elekcja Zygmunta Wazy na tron polski. Unia z Polską
pozwalała mieć nadzieję na pozyskanie silnego sojusznika
w wojnie z „naszym starym dziedzicznym wrogiem", jak
określano w Szwecji państwo moskiewskie. Zwycięstwo
Zygmunta na polu elekcyjnym otworzyło nowe perspektywy
przed szwedzką arystokracją. Zanim Zygmunt udał się do
Polski, na sesji stanów w Kalmarze opracowano tzw.
artykuły kalmarskie (1587), które opisywały sposób sprawo-
wania władzy w nowym polsko-szwedzkim państwie. Po
śmierci Jana III władcą obu krajów miał zostać Zygmunt
stale rezydujący w Rzeczypospolitej. Na terenie Szwecji
władzę w jego imieniu sprawować miało siedmiu regentów,
sześciu mianowanych przez króla i jeden przez ks. Karola.
Artykuły broniły także interesów słabszego partnera unii,
jakim była Szwecja. Gwarantowały jej nienaruszalność
granic, pozostawianie w kraju wpływów z podatków,
niewyprowadzanie z niej wojska, a nawet ochronę języka
szwedzkiego. Gdyby artykuły kalmarskie były w pełni
respektowane, szwedzka arystokracja uzyskałaby duże
wpływy na rządy.
Nad unią od samego początku zbierały się jednak groźne
chmury. Przede wszystkim Szwedzi nie zgodzili się na
przekazanie Rzeczypospolitej Estonii. Jan Zamoyski, który
wprowadził Zygmunta na tron, nie myślał o antyrosyjskim
sojuszu ze Szwecją. Do wsparcia tej kandydatury skłoniły
go nie tyle względy polityki zagranicznej, co obawa, że
w przypadku zwycięstwa innego kandydata wpływy uzys-
kają jego liczni wrogowie. Zawiedziony w swych oczeki-
waniach Jan III już w 1589 r. próbował ściągnąć syna do
Szwecji. O tym, że plan się nie powiódł, zadecydował opór
członków Rady podczas spotkania ojca i syna w Rewalu.
Od tego momentu Jan zdawał sobie sprawę, że największym
zagrożeniem dla władzy monarszej w Szwecji są wygóro-
wane oczekiwania arystokracji. W ostatnich trzech latach
rządów zbliżył się do Karola, a architektów unii, na czele
z Erikiem Sparre, jednym z liderów Rady Państwa, usunięto
z piastowanych urzędów. Dopiero na łożu śmierci Jan
okazał im łaskę w zamian za obietnicę, iż nie dopuszczą do
zagarnięcia tronu przez Karola kosztem Zygmunta (1592).
Trzyletnie wahania króla zaszkodziły interesom Zygmunta,
członkowie Rady postawili mu bowiem bardzo ciężkie
warunki, gdy przybył do Szwecji po śmierci ojca. Chodziło
przede wszystkim o gwarancje, że nowy monarcha nie
będzie mógł — inaczej niż ojciec — swobodnie postępować
z członkami Rady. Domagano się przy tym, by Zygmunt
wyrzekł się prób rekatolizacji Szwecji. Ta wojownicza
postawa Rady uzyskała poparcie Karola. Nie bez znaczenia
było też, że chłopi szwedzcy, uprzedzeni przez swych
duszpasterzy o groźbie jezuickich ekscesów, nie wierzyli
słowom wysłanników Zygmunta, którzy starali się pozyskać
ich przychylność. Zygmunt musiał więc złożyć przysięgę
koronacyjną w narzuconym mu brzmieniu i opuszczając
Szwecję, pozostawić w niej jako zarządców Radę z księciem
Karolem na czele.
Sojusz księcia z Radą był tymczasowy. Gdy nie udało
się przeciągnąć jej członków na swą stronę za pomocą
hojnych nadań, Karol rozpoczął kampanię propagandową
wymierzoną w króla i Radę. Podczas sesji stanów w 1595 r.
książę zażądał dla siebie tytułu regenta i prawa do nomi-
nowania na urzędy. Parlament przyjął rezolucję, ale za-
protestował król. Odtąd książę zdecydowanie parł do
zbrojnej rozprawy, a Rada niemal gremialnie poparła
legalnego władcę. Starcie zbrojne w lecie 1598 r. zakoń-
czyło się klęską monarchy. Członkowie Rady uwięzieni
przez Karola zostali wkrótce wymordowani po parodii
procesu. Arystokratyczny ruch na rzecz ograniczenia pre-
rogatyw monarszych został tym samym zmiażdżony.
W 1599 r. stany szwedzkie zdetronizowały Zygmunta,
a pięć lat później Karol Sudermański przyjął tytuł króla