HALİL B. AHMED EL-FERÂHÎDÎ

90 Pages·2016·2.19 MB·Turkish

HALİL B. AHMED EL-FERÂHÎDÎ
(İlmî Hayatı, Eserleri, İlmî ve Edebî Kişiliği)

Rıdvan YEŞİLYURT

Yüksek Lisans Tezi
Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ
2015
Her Hakkı Saklıdır
T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARAP DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

Rıdvan YEŞİLYURT

HALİL B. AHMED EL-FERÂHÎDÎ
(İlmî Hayatı, Eserleri, İlmî ve Edebî Kişiliği)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ
Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ

ERZURUM-2015

I

İÇİNDEKİLER

ÖZET ......................................................................................................................... IV
ABSTRACT ............................................................................................................... V
KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................................... VI
RESİMLER DİZİNİ .............................................................................................. VII
TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ ........................................................................... VIII
ÖNSÖZ ...................................................................................................................... IX
GİRİŞ
I. HALİL B. AHMED’İN YAŞADIĞI DÖNEM ..................................................... 1
A. Siyasi Hayat ........................................................................................................ 1
B. Edebi Hayat ........................................................................................................ 5

BİRİNCİ BÖLÜM
HALİL B. AHMED’İN İLMÎ HAYATI VE ESERLERİ
1.1. HALİL B. AHMED’İN HAYATI ...................................................................... 9
1.1.1. Doğumu ve Gençliği ..................................................................................... 9
1.1.2. Vefatı ........................................................................................................... 11
1.1.3. İlmî Hayatı ................................................................................................... 11
1.1.4. Kendini İlime Adaması ............................................................................... 17
1.1.5. İlmî Yöntemi ............................................................................................... 20
1.1.6. İlim Talep Ettiği Yerler ............................................................................... 21
1.1.6.1. Toplantı Meclisleri............................................................................... 21
1.1.6.2. el-Mirbed ............................................................................................. 23
1.1.7. Eğitimi ......................................................................................................... 25
1.1.7.1. Hocaları................................................................................................ 26
1.1.7.1.1. İsa b. Ömer es-Seḳâfî ................................................................... 26
1.1.7.1.2. Ebû ‘Amr b. el-‘Alâ’ .................................................................... 26
1.1.7.1.3. Aḥfeş el-Ekber ............................................................................. 27
1.1.7.1.4. Ebû Eyyûb es-Sahtiyânî ............................................................... 27
1.2. HALİL B. AHMED’İN ESERLERİ ................................................................ 28
1.2.1. Kitâbu’l-‘Ayn .............................................................................................. 28
II

1.2.2. Kitâbu’n-Naḳṭ ve’ş-Şekl .............................................................................. 30
1.2.3. Aruz ............................................................................................................. 33
1.2.4. Kitâbu’l-Îḳâ‘ ve Kitâbu’n-Nağam fî’l-Mûsiḳâ ............................................ 35
1.2.5. Kitâbu’l-Cumel fi’n-Naḥv ........................................................................... 35
1.2.6. El-Ḥurûf ....................................................................................................... 40

İKİNCİ BÖLÜM
HALİL B. AHMED’İN İLMÎ VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ
2.1. İLMÎ KİŞİLİĞİ ................................................................................................. 44
2.1.1. Halil b. Ahmed ve Dil Bilim ....................................................................... 45
2.1.1.1. Sözlükbilim/Lügatçilik ........................................................................ 45
2.1.1.2. Lügatlerin Yazılma Sebepleri .............................................................. 48
2.1.1.3. Arap Lügatçiliğinin Merhaleleri .......................................................... 49
2.1.1.4. Sistemlerine Göre Lügat Türleri .......................................................... 51
2.1.1.4.1. Alfabetik Lügatler ........................................................................ 51
2.1.1.4.1.1. Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Lügatler ve Müellifleri ... 51
2.1.1.4.1.2. Kelimenin Son Harfi Esas Alınan Lügatler ve Müellifleri .. 51
2.1.1.4.1.3. Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Lügatler ve Müellifleri .... 52
2.1.1.4.1.4. Kelimenin Okunduğu Gibi Tertip Edilen Lügatler ve
Müellifleri................................................................................................ 52
2.1.1.4.2. Mevzûî Lügatler ...................................................................... 52
2.1.1.4.2.1. Kur’ân Lügatleri ve Müellifleri ............................................ 53
2.1.1.4.2.2. Hadis Lügatleri ve Müellifleri .............................................. 53
2.1.1.4.2.3. Fıkıh Lügatleri ve Müellifleri ............................................... 53
2.1.1.4.2.4. Çok Konulu Lügatler ve Müellifleri..................................... 54
2.1.1.4.2.5. Istılah Lügatleri ve Müellifleri ............................................. 54
2.1.2. Dil Çalışmaları ............................................................................................ 54
2.1.2.1. Dilin Oluşumu/Kökeni......................................................................... 55
2.1.2.2. Kelime Türetimi ve Naḥt Yöntemi ...................................................... 55
2.1.3. Sesbilim ....................................................................................................... 57
2.1.3.1. Ses ve Harf Kavramları ....................................................................... 57
2.1.3.2. Arap Harflerinin Fonetik Özellikleri ................................................... 58
III

2.1.3.3. Halil b. Ahmed’in Harfleri Sıralama Yöntemi .................................... 59
2.1.3.4. Arap Harflerinin Sıfatları ..................................................................... 60
2.1.3.4.1. Ṡaḥîḥ (Ünsüz) ve Hevâ’î (Ünlü) .................................................. 60
2.1.3.4.2. Zulḳiyye (Dil ucu) ve Ṡutm (Tonsuz) .......................................... 60
2.1.3.4.3. Mechûr (Ötümlü) ve Mehmûs (Ötümsüz) ................................... 61
2.1.3.4.4. İsti‘lâ’ (Yükselen) ve İstifâl (Alçalan) ......................................... 61
2.1.3.4.5. Mehtût (Vurgulu) ve Meḍğûṭ (Baskılı) ........................................ 61
2.1.3.4.6. Hafâ’ (Gizli) ................................................................................. 61
2.1.3.4.7. Lîn (Yumuşak) ............................................................................. 62
2.1.4. Mûsikî .......................................................................................................... 62
2.2. EDEBÎ KİŞİLİĞİ/ŞAİRLİĞİ .......................................................................... 64
2.2.1. Halil b. Ahmed’in Şiirleri ............................................................................ 65

SONUÇ ...................................................................................................................... 69
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 71
ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 77
IV

ÖZET
YÜKSEK LİSANS TEZİ

HALİL B. AHMED EL-FERÂHÎDÎ
(İlmî Hayatı, Eserleri, İlmî ve Edebi Kişiliği)

Rıdvan YEŞİLYURT

Tez Danışmanı: Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ

2015, 77 sayfa

Jüri: Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ
Prof. Dr. Selami BAKIRCI
Prof. Dr. Yakup CİVELEK

Bu çalışmada ünlü Arap dil alimi, lügatçi ve aruzun kurucusu Ebû Abdurrahman
el-Halil b. Ahmed b. ‘Umer b. Temîm el-Ferâhîdî’nin ilmî hayatı, eserleri ve edebî
kişiliği incelenmiştir. Çalışmamıza konu olan ünlü Arap dil bilgini Halil b. Ahmed ile
ilgili gerek klasik Arap kaynaklarında, gerekse modern Arap kaynaklarında detaylı
bilgilere ulaşmak mümkün olmuştur. Bu sayede, biz de Halil b. Ahmed’in ilmî hayatını,
eserlerini ve edebî kişiliğini incelemek amacıyla bu çalışmayı yaptık. Çalışmamız giriş
ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Halil b. Ahmed’in yaşadığı dönem
siyasi ve edebi hayat, birinci bölümde Halil b. Ahmed’in ilmî hayatı ve eserleri, ikinci
bölümde ise Halil b. Ahmed’in ilmî ve edebî kişiliği ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Halil b. Ahmed, Aruz, Lügatçilik.
V

ABSTRACT
MASTER THESIS

KHALIL IBN AHMAD AL-FARAHIDI
(His Scientific Life, Works, Scientific and Literary Career)

Rıdvan YEŞİLYURT

Advisor: Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ

2015, 77 pages

Jury: Prof. Dr. M. Sadi ÇÖGENLİ
Prof. Dr. Selami BAKIRCI
Prof. Dr. Yakup CİVELEK

In this study, famous Arab philologist, lexicographer and founder of prosody al-
Khalil ibn Ahmad al-Farahidi’s scientific life, works and literary career were analyzed.
Both in classical Arabic resources and in modern resources, it is possible to reach
detailed information. By this means, we analyzed al-Khalil ibn Ahmad’s scientific life,
works and literary career. Our study consist of introduction and two parts. In the
introduction part, political and literary life of al-Khalil ibn Ahmad’s time; in the first
part, al-Khalil ibn Ahmad’s scientific life and works; in the second part, al-Khalil ibn
Ahmad’s scientific and literary career were processed.
Key Words: al-Khalil ibn Ahmad, Prosody, Lexicography.
VI

KISALTMALAR DİZİNİ
h. : Hicri
m. : Miladi
b. : Bin (oğlu)
Hz. : Hazreti
s. : Sayfa
ö. : Ölümü
Çev. : Çeviren
vb. : ve benzeri
ö. : Ölümü
tsz. : Tarihsiz
y.y.y. : Yayın yeri yok
Sad. : Sadeleştiren
vr. : Varak
Nu. : Numara
cm. : Santimetre
vs. : Ve saire
mad. : Maddesi