halide edib adıvar'ın eserlerinde millî mücadele ve cumhuriyet

348 Pages·2014·2.11 MB·Turkish

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
YENİ TÜRK EDEBİYATI ANABİLİM DALI
TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

HALİDE EDİB ADIVAR’IN ESERLERİNDE
MİLLÎ MÜCADELE VE CUMHURİYET

SEDA ÇETİN

TEZ DANIŞMANI
DOÇ. DR. YÜKSEL TOPALOĞLU

EDİRNE 2014

i

Tezin Adı: Halide Edib Adıvar’ın Eserlerinde Millî Mücadele ve Cumhuriyet
Hazırlayan: Seda Çetin

ÖZET
Hemen her anlatı türünde eser vermiş olan Halide Edib Adıvar (1882-1964),
Türk edebiyatının en önemli yazarlarından biridir. II. Meşrutiyet yıllarında yazmaya
başlayan Halide Edib, Cumhuriyet’in ilanından sonra da yazma serüvenine kendini
geliştirerek devam etmiştir. Türk insanı için birer dönüm noktası olan bu devirler
Halide Edib’in eserleri vasıtasıyla gelecek kuşaklara taşınmış olmaktadır.
Çalışmamızın esasını teşkil eden birinci bölümde Halide Edib’in Millî
Mücadele’yi kurmaca eserlerinde nasıl ele aldığı üzerine odaklanılmıştır. Bu
bağlamda Halide Edib’in bu süreci anlatırken kullandığı kimi ifadelerin onun
tarafından bizzat seçilmiş olduğu görülür. Halide Edib’in bunu yaparken amaçladığı
şey ise, mücadele sürecindeki duygu ve düşüncelerin gelecek kuşaklara
taşınabilmesini sağlamaktır Çalışmanın ikinci bölümü olan Halide Edib’in
Eserlerinde Cumhuriyet’te ise, Halide Edib’in Cumhuriyet’in ilanından sonra kaleme
aldığı eserleri incelenmektedir.
Bu tezde, Halide Edib’in Millî Mücadele’ye dair eserleri, onun Millî
Mücadele sürecini ve savaşa yol açan etmenleri nasıl ele aldığını tespit etmek için
incelenmiştir. Tezin son bölümünde ise, Cumhuriyet’le beraber ülkeye gelen yeni
fikir ve değerlerin Halide Edib tarafından hangi noktalarda nasıl yorumlandığı
irdelenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Halide Edib, Millî Mücadele,
Cumhuriyet
ii

The Name Of The Thesis: The National Struggle and The Republic in Halide Edib
Adıvar’s Literary Works
Prepared by: Seda Çetin
ABSTRACT
Halide Edib Adıvar (1882-1964) who has produced literary works in nearly
all kinds of narrative styles is one of the most important writers in Turkish literature.
Halide Edib has started to write in the 2nd. Constitutional years, after the declaration
of Republic she has continued to write by improving herself. These periods which
are the turning points for Turkish people are moved to the next generations by Halide
Edib’s literary works.
In the first section, which forms the basis of our study focused Halide Edip
discuss how the National Struggle in her works of fiction. In this context, it has been
understood that Halide Edib used some of the expressions are found to be personally
selected by her while she is describing this period. Halide Edib’s purpose of doing
that is to be carried on to future generations which are feelings and thoughts in the
National Struggle period. In the second part of the study which is The Republic
Period in the literary works of Halide Edib, is examined her literary works which are
written after the declaration of the Turkish Republic.
In this thesis, Halide Edib’s literary works which are about The National
Struggle has been examined to set how she explained this period and the reasons led
The National Struggle. The last part of the thesis, the fictional texts of Halide Edib
has dealt which have written after the declaration of the Turkish Republic. In
addition to that, new ideas coming with the Turkish Republic have tried to examined
by her literary works that how they commented by Halide Edib in which parts of
them.
Keywords: Turkish Literature, Halide Edib, The National Struggle, The
Turkish Republic Period
iii

ÖN SÖZ
Halide Edib Adıvar Türk milletinin ulus-devlet olma yolunda attığı tarihi
adımda yaptıklarıyla, söyledikleriyle ve yazdıklarıyla milletinin yanında olduğunu
gösteren Türk tarihinin mümtaz şahsiyetlerindendir. Yıllarca süren savaşların
uyuşturduğu Türk halkını, efsanevi nutuklarıyla uyandıranlardan biri olan Halide
Edib, yeni Türkiye’nin kurulmasından sonra da sergilediği tavrı bırakmaz. Kendini
her zaman dinlettiren bu emsalsiz kadın, her zaman arkasında durduğu Türk insanını
TBMM’de milletvekili olarak bir müddet temsil de eder. Ancak bu çalışmaya konu
olan şey, Halide Edib’in devrindeki çoğu erkekte görülmeyen cesareti ve çağındaki
olaylarda önemli bir aktivist olarak boy göstermiş olması değildir. Bunlar çok yönlü
bir şahsiyet olan Halide Edib’in ancak belli başlı özelliklerini ifade eder.
Halide Edib, II. Meşrutiyet yıllarında başladığı yazma serüvenine kendini
geliştirerek devam etmiş, edebiyata devrin halkı bilinçlendirme misyonunu
yüklediği, elim felaket günlerinde de üstüne düşen vazifeyi gerek gazete yazılarında
gerek romanlarında yapmıştır. Nitekim o, Tanpınar’ın yeni Türk romanını 1908 ve
1920 yılları arasında tek başına temsil edebilecek kadar iyi bulduğu bir romancıdır.
Yine Cumhuriyet döneminde yazdıklarıyla ve yeni rejimle beraber gelen büyük
değişikliklerin Türk insanına yansımalarına yer verdiği, gereken noktalarda
değişimin sathiliği veya hızı konusunda eleştirilerde bulunduğu eserleriyle Türk
edebiyatının Cumhuriyet’ten sonra da ihmal edilemeyecek kadar önemli bir kalemi
olduğunu ispatlar.
İlk yazarlık deneyimini, II. Abdülhamit’in ‘baskı rejiminde’ yapan Halide
Edib öncelikle Osmanlı Devleti’nin çözülme döneminin tanığıdır. Bununla birlikte
Millî Mücadele sürecini bizzat ateş çemberinde gözlemleyenlerden biridir. Son
olarak ise Halide Edib, haklı bir mücadelenin ödülü olarak Türk milletine armağan
edilen Cumhuriyet’in kuruluş evresine şahitlik etmiş, Cumhuriyet Türkiye’sinin elli
yıla yakın bir zamanında yaşamış bir aydındır. Dönemine hem edebî hem siyasî
bakımdan damga vuran Halide Edib, tüm bu özellikleriyle ölümünden yıllar sonra
bile hakkında söylenenlerin tükenmediği bir yazardır. Bu tezin hazırlanmasındaki
iv

esas amaç da onunla ve eserleriyle ilgili yeni şeyler söyleme ihtiyacıdır. Bu çalışma
bu anlamda Halide Edib’in, kurmaca metinlerde Millî Mücadele ve Cumhuriyet
dönemi gelişmeleri gibi önemli sosyal ve siyasal meseleleri konu edinirken yapmaya
çalıştıklarını bütünlüklü bir şekilde ele almayı amaçlamaktadır. Bunun yanında
Halide Edib’in düşünce dünyasına dönemsel olayların ışığında tekrar dönüp
bakılmasını sağlaması da çalışmanın diğer bir yönüdür. Daha önce yapılan çalışmalar
incelendiğinde Halide Edib’in hem Millî Mücadele’yi hem de Cumhuriyet dönemini
konu aldığı eserlerinin bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmediği hemen göze
çarpar. Oysaki Halide Edib’in eserlerine yönelik böyle bir çalışmada, yazarın söz
gelimi Cumhuriyet dönemi insanında yitirildiğini gördüğü kimi insani vasıfların,
Millî Mücadele dönemi eserlerinin bazılarında ısrarla üzerinde durduğu değerler
olduğu gerçeğinin ortaya çıkması ancak böyle bütünlüklü incelemelerle mümkün
olabilir.
Bu düşüncelerden hareketle hazırladığımız bu çalışma, ‘Ön Söz’, ‘Giriş’,
‘Sonuç’ ve ‘Kaynakça’ dışında üç ana bölümden oluşmaktadır. ‘Giriş’ te, Millî
Mücadele ve Cumhuriyet Dönemlerini Halide Edib’in eserleri veya şahsı bağlamında
inceleyen tezlere, derleme çalışmalarına ve yazılara yer verilmiştir. Çalışmanın
amacı, emsalsiz olaylara şahit olan bir yazarın düşünce dünyasını Millî Mücadele ve
Cumhuriyet dönemlerini ele alışına göre irdelemek olduğundan ilk bölümde Halide
Edib’i herkesçe bilinen bir Türk aydınına dönüştüren etmenler üzerinde, onun
biyografisine dayanarak bir inceleme yapılmıştır. Bu yapılırken amaçlananlardan biri
de Halide Edib’in zihinsel ve kültürel alt yapısının izini sürmek olduğu için çalışma,
her anlamda onda büyük değişikliklere yol açan Balkan Savaşları’na kadar
sınırlandırılmıştır. ‘Halide Edib Adıvar’ın Eserlerinde Millî Mücadele’ başlıklı ikinci
bölümde, yazarın büyük bir coşkunlukla kaleme aldığı Millî Mücadele’ye dair
yazıları, hikâyeleri ve romanları üzerinden Halide Edib’in Millî Mücadele dönemini,
böyle bir sürecin yaşanmasına yol açan etmenleri ve tarafları kurmaca metinlere nasıl
taşıdığı ile ilgili bir yorum denemesi yapılmıştır. ‘Halide Edib’in Eserlerinde
Cumhuriyet’ başlıklı son bölümde ise Halide Edib’in Cumhuriyet’ten sonra kaleme
aldığı kurmaca metinleri ele alınmış, bu eserlerde Cumhuriyet’le beraber ülkeye
gelen yeni fikir ve değerlerin Halide Edib tarafından hangi noktalarda nasıl
v

yorumlandığı irdelenmeye çalışılmıştır. İncelemede Halide Edib’in, kurmaca
eserlerdeki fikirlerini ve bakış açısını destekleyici metinlerden yararlanılarak yer yer
karşılaştırma yoluna gidilmiş, metin çözümleme yöntemiyle de yazarın kullandığı
imge ve sembollerle satır aralarında kastettikleri, anlaşılmaya ve yorumlanmaya
çalışılmıştır. Tüm bunlar yapılırken gerek Halide Edib’in eserlerinden bir bölüm
gerekse konuyla ilişkileri doğrultusunda birtakım alıntı cümle ve paragraflar
nakledilmiş, bu alıntıların içlerinde bazen bir kelime bazen de cümleler, incelemede
gerekli görüldüğü veya önemsendiği için koyu renk puntolarla yazılarak
vurgulanmaya çalışılmıştır.
Çalışmamı şekillendirirken kıymetli fikirlerinden istifade ettiğim, çalışma
konumun belirlenmesinden en son aşamaya kadar yardım ve desteğini benden
esirgemeyen ve bu süreçte her türlü yakınmamı sabırla dinleyen değerli hocam Doç.
Dr. Yüksel Topaloğlu’na teşekkürü bir borç bilirim. Yalnızca tezin hazırlanması
sırasında değil tüm akademik çalışmalarda beni cesaretlendiren sayın hocam Prof.
Dr. Recep Duymaz’a, çalışmama yön tayin ederken hazırlamış olduğu doktora
çalışmasından faydalandığım hocam Yrd. Doç. Dr. Esat Can’a ve yardıma ihtiyacım
olduğu zamanlarda beni geri çevirmeyen mesai arkadaşlarıma da ayrıca teşekkür
ederim.
Eğitim hayatım boyunca hep yanımda olduklarını bildiğim, kendime
inanmadığım zamanlarda bana inançları tam olan sevgili aileme de çalışmayı
hazırlarken yaşadığım zorluklarda hep benimle oldukları için minnettarım.

Seda ÇETİN
Mayıs, 2014
vi

İÇİNDEKİLER
ÖZET............................................................................................................................ i
ABSTRACT ................................................................................................................ ii
ÖN SÖZ ...................................................................................................................... iii
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... vi
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
1. GÖRÜŞ, DÜŞÜNÜŞ VE TAVIRLARIYLA HALİDE EDİB ADIVAR ......... 14
1.1. HALİDE EDİB ADIVAR’IN KÜLTÜREL ALT YAPISI ......................................... 16
1.1.1. Ailesi .................................................................................................................... 16
1.1.2. Yetiştiği Çevre ..................................................................................................... 18
1.2. HALİDE EDİB ADIVAR’IN ZİHİNSEL ALT YAPISI ............................................ 21
1.2.1. Eğitim Hayatı ....................................................................................................... 21
1.2.2. Gazete Yazarlığı ................................................................................................... 26
1.2.3. II. Meşrutiyet ve Yurt Dışına Çıkış ...................................................................... 28
1.2.4. Türk Ocağı Yılları ................................................................................................ 31
1.2.5. Balkan Savaşı’nın Halide Edib Üzerindeki Tesirleri ........................................... 34
İKİNCİ BÖLÜM
2. HALİDE EDİB’İN ESERLERİNDE MİLLÎ MÜCADELE ............................ 40
2.1. MİLLÎ MÜCADELENİN GENEL MANZARASI .................................................... 40
2.1.1. Millî Mücadele Sürecinde Mekân ve Çevre ......................................................... 41
2.1.2. Millî Mücadele Sürecinde Halkın Durumu .......................................................... 51
2.2. CEPHEDE MÜCADELE EDENLER ........................................................................ 59
2.2.1. Çeteler .................................................................................................................. 60
2.2.2. Çeteden Orduya.................................................................................................... 78
2.2.3. Millî Mücadele Kahramanları .............................................................................. 84
2.3. MİLLÎ MÜCADELE SÜRECİNDE ALGILAR/TAVIRLAR ................................... 92
2.3.1. Türk Halkının Millî Mücadele Algısı .................................................................. 93
2.3.1.1. Millî Mücadele’yi Destekleyenler................................................................. 94
2.3.1.2. Millî Mücadele’ye Karşı Olanlar ................................................................ 112
2.3.2. Türk Halkının Batı ve Düşman Algısı ............................................................... 122
2.3.2.1. Türk Halkının Batıya Bakışı ....................................................................... 122
2.3.2.2. Batının Millî Mücadele’ye Bakışı ............................................................... 131
vii

2.3.3. Millî Mücadele Sürecinde Azınlıklar ve İşgalciler ............................................ 138
2.3.3.1. Azınlıklar .................................................................................................... 139
2.3.3.2. İşgalciler ...................................................................................................... 147
2.4. MİLLÎ MÜCADELENİN SEMBOLLEŞTİRİLMESİ ............................................. 160
2.4.1. İnsan-Mekân Benzerliğine Dayalı İmgeler ........................................................ 161
2.4.2. Kutsallaştırmaya Yönelik İmgeler ..................................................................... 165
2.4.3. İnsan/Mücadele-Doğa Benzerliği....................................................................... 171
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. HALİDE EDİB’İN ESERLERİNDE CUMHURİYET .................................. 188
3.1. CUMHURİYET ÖNCESİ VE SONRASI DÖNEMLERDEKİ SİYASİ, SOSYAL
EĞİLİMLER VE OLAYLAR .......................................................................................... 188
3.1.1. Siyasal Hayatın Değişmesi ................................................................................. 190
3.1.1.1. Kapitülasyonların Kaldırılması ................................................................... 191
3.1.1.2. Nüfus Mübadelesi ....................................................................................... 192
3.1.1.3. Cumhuriyet İdaresine Dair Görüşler ........................................................... 192
3.1.1.4. Cumhuriyet İnkılapları ................................................................................ 194
3.1.1.4.1. Hanedanın Sınır Dışı Edilmesi ............................................................. 194
3.1.1.4.2. Halifeliğin Kaldırılması ....................................................................... 195
3.1.1.4.3. Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması ......................................... 195
3.1.1.4.4. Şeyh Sait Ayaklanması ........................................................................ 196
3.1.1.4.5. Şapka Kanunu ...................................................................................... 197
3.1.1.4.6. Laiklik .................................................................................................. 198
3.1.1.4.7. Latin Harflerinin Kabulü ve Dil İnkılabı ............................................. 199
3.1.1.5. Komünizm ................................................................................................... 200
3.1.1.6. Çok Partili Hayata Geçiş Denemesi ............................................................ 213
3.1.1.7. II. Dünya Savaşı .......................................................................................... 219
3.1.1.8.Kanun Düzenlemelerinin Edebî Düzleme Yansıması .................................. 225
3.1.1.8.1. Soyadı Kanunu ..................................................................................... 225
3.1.1.8.2. Medeni Kanun ...................................................................................... 232
3.1.2.Toplumsal Hayatın Değişmesi ............................................................................ 238
3.1.2.1. Dans ve Müzik- Değişen Eğlence Anlayışları ............................................ 243
3.1.2.2. Giyim-Kuşam .............................................................................................. 253
3.1.2.3. Türkiye’nin Yeni Eğlencesi- Sinema .......................................................... 256
3.1.2.4. Ahlaki Çöküntü ve Yeni Eğlenceler ........................................................... 257
3.1.2.5. Mimari ......................................................................................................... 261