habermas'da kamusal alan/özel alan ayrımı

349 Pages·2008·1.84 MB·Turkish

T.C.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

HABERMAS’DA KAMUSAL ALAN/ÖZEL ALAN
AYRIMI

ÜLKER YÜKSELBABA

2502010078

TEZ DANIŞMANI

DOÇ. DR. MEHMET TEVFİK ÖZCAN

İSTANBUL 2008
ÖZ

HABERMAS’DA KAMUSAL ALAN/ÖZEL ALAN AYRIMI

ÜLKER YÜKSELBABA

Bu doktora tez çalışmasının asıl amacı çağımızın önde gelen düşünürlerinden
kabul edilen Jürgen Habermas’ın kamusal alan/özel alan problematiği ile ilgili
görüşlerinin incelenmesidir. Habermas’ın Kamusal Alan/Özel Alan Ayrımı adlı
bu çalışma öncelikli olarak Habermas’ın çalışmaları çerçevesinde kamusal alan/özel
alan ayrımını ortaya sermeye çalışmıştır. Habermas’ın bütünlüklü bir toplum kuramı
oluşturmaya yönelik çalışmalarının temel unsuru olarak tespit ettiğim kamusal
alan/özel alan konusu, bu temel olma özelliği nedeniyle çapı oldukça geniş bir
araştırma, düzenleme çabası gerektirmiştir.

Tez çalışmasında Habermas’ın kamusal alan/özel alan ayrımını tek başına
ortaya koymaya çalışmak, konunun anlaşılması için yetersiz olacaktır. Kamusal
alan/özel alan ayrımının doğurduğu sonuçlar, bu ayrımla birlikte tanımlanan toplum,
bu toplumun demokratikleşmesi amacına yönelik olarak üretilen ve kamusal
alan/özel alan ayrımının somutlandığı ‘müzakereci demokrasi kuramı’ ve demokrasi
kuramının öncelikli bir boyutu olarak hukukun bu ayrımda gördüğü işlev konuları da
tartışılmak zorundadır. Tez çalışması, saydığım başlıkları dikkate almaya çalışmış ve
kamusal alan/özel alan ayrımını Habermas’ın belli başlı kuramlarıyla bütünlüklü bir
şekilde açıklamaya çalışmıştır.

Tez çalışması bunları ortaya koyarken Habermas’ın sunduğu kamusal
alan/özel alan modelini eleştirerek, bu modelin liberalizmin onaylanması anlamına
geldiği sonucuna ulaşmıştır. Habermas’ın sunduğu model, var olan toplumsal
koşulların tartışılması ve değiştirilmesini içermemektedir. Sadece mevcut
liberalizmin krizlerini aşmanın bir yolu olarak değerlendirilebilir. Habermas’ın
modelinin olumlu yanı ise, her türlü tartışmaya açık olması nedeniyle, kendi
sınırlarını aşmaya olanak sağlayacak bir zemin oluşturmasıdır.

iii
ABSTRACT

PUBLIC SPHERE VERSUS PRIVATE SPHERE DISTINCTION OF
HABERMAS

ÜLKER YÜKSELBABA

This doctoral thesis aims essentially to study the ideas of Jürgen Habermas,
one of the prominent contemporary thinkers, regarding the problematic of public
sphere versus private sphere. Under the title of “Public Sphere versus Private
Sphere Distinction of Habermas”, my paper concentrated primarily on
enlightening this distinction that I determined as the basic element of the work of
Habermas intended to build a complete social theory. This characteristic of the
essential subject which I studied required a comprehensive research and
classification effort.

Meanwhile, it would be inadequate for a doctorate thesis work to consider the
issue of public sphere versus private sphere distinction alone, which would make it
incomprehensible. The results of this distinction, the society defined on the basis of
it, “deliberative democracy theory” which embodies it, the function of the law within
this distinction as an essential pillar of democracy theory had to be discussed. My
thesis, attempts to take these topics into consideration and to explain the public
versus private sphere distinction in its entirety including major theories of Habermas.

Putting this research forward, my work resulted in a criticism of public and
private spheres model of Habermas, and concluded that this model means only to
endorse the liberalism. Habermas’ model does not include any discussion or
suggestion for change of the present social conditions. It should be assessed as only a
way of overcoming the crises of liberalism. Whereas the positive side of this model
is that it is open to any kind of deliberation which brings about a ground to go
beyond its own boundaries.

iv
ÖNSÖZ

Bu tez çalışması Habermas’ın Kamusal Alan/Özel Alan Ayrımı’nı ortaya
koyarak hem Jürgen Habermas’ın görüşlerini incelemeye hem de Habermas
çerçevesinde bu ayrımı netleştirmeye yönelmiştir. Bu nedenle tez çalışmasının
kapsamı Habermas’ın kamusal alan/özel alan ayrımını bir teorik kavram olarak
kullandığı alanlara uzanmaktadır; Habermas’ın kamusal alan/özel alan kuramı,
iletişimsel eylem kuramı, demokrasi kuramı ve hukuk kuramı, tezin temel ekseni
olan kamusal alan/özel alan ekseni çerçevesinde işlenmektedir.

Tez çalışması günümüzde yoğun bir şekilde tartışılan ve henüz net bir
kavramsallaştırmaya ulaşmayan bir konuyu ele almaktadır. Kamusal alan/özel alan
ayrımı hem dünyada hem Türkiye’de çeşitli bağlamlarda tartışılmaktadır. Dünyada
özellikle demokratikleşmenin bir vasatı olarak düşünülen kamusal alan modellemesi,
Türkiye’de ise dinin aktif bir şekilde siyasete katılma isteğinin somutlandığı
tartışmalar olarak görülmektedir. Tez çalışmasında Türkiye bağlamını dikkate
alınmaması tercih edilmiştir. Çünkü Türkiye’deki tartışmalar belirli sınırlar içinde
devam etmektedir.

Tezin hazırlanmasında maddi ve manevi katkılarından dolayı tez danışmanım
Doç. Dr. Mehmet Tevfik Özcan’a, tez komitesi üyeleri Prof. Dr. Hüseyin Hatemi ve
Prof. Dr. Oktay Uygun’a, kürsü hocam Prof. Dr. Yasemin Işıktaç’a, Yard. Doç. Dr.
Sevtap Metin’e, kürsü arkadaşlarım Serkan Gölbaşı, Nazime Beysan ve Barkın
Asal’a, diğer çalışma arkadaşlarımız Yard. Doç. Dr. Cihan Osmanağaoğlu, Ar. Gör.
Abdullah İslamoğlu, Sercan Gürler ve Halit Uyanık’a teşekkür ederim.

v
İÇİNDEKİLER
ÖZ iii
ABSTRACT iv
ÖNSÖZ v
TABLOLAR ix
KISALTMALAR x

GİRİŞ 1-8

1. HABERMAS’IN TOPLUM KURAMINA GİRİŞ 9

1.1. Comte Merkezli Pozitivizm Eleştirisi 9
1.2. Hermenutik 16
1.2.1. Yaşam Bütünlüğünde Dilthey Ve Habermas Karşılaşması 18
1.2.2. Gadamer’in Hermenutik Anlamanın Evrenselliği İddiası
Karşısında Habermas 24
1.3. Bilgi Kuramı 32
1.4. Genel Değerlendirme 42

2. HABERMAS’DA KAMUSAL ALAN KAVRAMLAŞTIRMASI VE
TARİHSEL GELİŞİM ÇİZGİSİ 44

2.1. Kamusal Alan Kavramına Giriş 44
2.2. Kamu Kelimesinin Sözlük Anlamı 45
2.3. Özel Kelimesinin Sözlük Anlamları 47
2.4. Habermas’a Göre Kamusal Alanın Tarihsel Gelişimi 50
2.4.1. Ortaçağ’da Kamusal Alan 51
2.4.2. 18. Yüzyıla Kadar Kamusallığın Yapısal Dönüşümünün Genel
Değerlendirilmesi 53
2.4.3. Burjuva Toplumunda Kamunun Oluşumu Üzerine 56
vi
2.4.4. Edebi Kamuyu Ortaya Çıkaran Koşullar 58
2.4.5. Siyasal Kamusal Alan 63
2.5. Kamusal Alanın Çöküşü 64
2.6.Kamusal Alanın ve Özel Alanın Betimlenmesi

2.6.1. Kamusal Alan 68
2.6.2. Özel Alan 76
2.7.Kamusal Alanın Üzerinde Yükseldiği Ortam
2.7.1. Kamusal Alan ve Sivil Toplum Ayrıştırılması 78
2.7.2. Devlet Kamusal Alanın Neresinde ? 80
2.7.3. Kamusal Alanlar (Kamusal Alanların Çokluğu) 83
2.7.4. Kamusal Alan ve Din 87
2.7.5. Sanal Kamusal Alan 92
2.8. Genel Değerlendirme 94

3. KAMUSAL ALAN MODELLERİ 96

3.1.Kamusal Alan Modelleri 96
3.1.1. Hannah Arendt ve Agonistik Kamu Alanı Modeli 97
3.1.2. “Kamu Diyalogu” Olarak Liberal Kamu Alanı Anlayışı 104
3.1.2.1.Rawls: Kamusal Akıl 108
3.1.2.2.Bruce Ackerman: “Biz, Halk” 118
3.1.3. Karşıt Kamusal Alan Modeli: Proleter Kamusal Alan 123
3.1.4. Habermas’ın Söylemsel Kamusal Alan Modeli 134
3.1.4.1. Habermas’ın Modeline Eleştiriler 145

4. HABERMAS’IN BURJUVA KAMUSAL DEMOKRASİNİN SİYASAL
ANLAMI 158

4.1.Mevcut Durumun Tespiti: Meşruluk Krizi 158
4.2.Müzakereci Demokrasi 168
4.3.Anayasal Yurttaşlık 180
vii
4.4.İletişimsel Eylem Kuramı 183
4.4.1. Sosyolojik Eylem Kavramında Rasyonellik Görünümleri Ve
İletişimsel Rasyonelliğin İletişimsel Eyleme Yerleştirilmesi 187
4.4.2. Yaşam Dünyası ve Sistem 194
4.4.3. İletişimsel Eylemde Geçerlilik İddiaları Ve “İdeal Konuşma
Durumu” 200
4.4.3.1.İletişimsel Etik 208
4.4.3.2.Evrenselleştirilebilirlik İlkesi 211
4.4.3.3.İletişimsel Etik ve Adalet 219
4.5. İletişimsel Eylem Kuramına Eleştiriler 221
4.6. İletişimsel Eylem Kuramı ve Kamusal Alan Yaklaşımının Bütünlüğü 225

5. SİSTEM VE YAŞAM DÜNYASINDA HUKUK 236

5.1.Özel Hukuk/Kamu Hukuku 236
5.2.Habermas’ın Hukuk Anlayışına Genel Giriş 238
5.2.1. Habermas ve Hukuk Felsefecileri ile Tartışmaları 249
5.3. Hukukun Söylem Kuramı 261
5.3.1.Söylemsel Etik 265
5.4. Habermas’ın Hak Kuramı 267
5.5. Habermas’ın Hukuk Devleti Anlayışı 275
5.6. Habermas’ın Hukuk Devleti ve Siyasetin Alanı Tartışması 286
5.7. Hukuk ve Kamusal Alan 289
SONUÇ 295
BİBLİYOGRAFYA 310
ÖZGEÇMİŞ 339

viii
TABLOLAR

Tablo 1: Toplumlara Yön Veren Bilgi ve İlgiler 37

Tablo 2: Sistem Kaynaklı Kriz Eğilimleri 162

Tablo 3: Toplumsal Olan ve Olmayan Eylem Yönelimleri 172

Tablo 4: Konuşma Eylemi Tiplerinde Yer Alan Geçerlilik İddiaları 203

Tablo 5: İletişimsel Eylem Ve Amaç Rasyonel Eylem Sistemleri 228

Tablo 6: Kapitalist Toplumların Yapısal Haritası 284

ix
KISALTMALAR

AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
Bs. : Baskı
C.Ü. : Cumhuriyet Üniversitesi
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
HFSA : Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi
p. : page (sayfa)
Trans. : Translator (Çeviren)
Vol. : Volume (Cilt)
Yay. Yön. : Yayın Yönetmeni

x
GİRİŞ

1980’lerin sonlarından itibaren kamusal alan/özel alan üzerine yazında ciddi
bir artış olmuştur. Bu gündeme geliş sadece siyaset alanında veya hukuksal
tartışmalarda olmamıştır: Tarih, sinema, sanat eleştirileri, gey, lezbiyen, post-
kolonyal ve maduniyet perspektifleri vb. birçok başlıkta kamusal alan/özel alan
kavramlaştırmaları tartışmanın belirleyici, yön verici unsuru olmuştur. Tüm tartışma
konularını (kamusal alanı dikkate alarak) belirli muhalefet alanlarında toplanabilir.
Bunları değerlendirirsek: Birincisi temsili demokrasinin yaşadığı krizlerdir. Bu
krizler, kendisini seçimlerle iktidara gelenlere güvensizlik ve aynı bağlamda temsili
demokrasinin en önemli unsuru olan katılımdan uzaklaşması. İkinci muhalefet alanı
ırk ve etnik meselelerde yükselişidir. Bunun nedeni 1970’lerde ortaya çıkan
ekonomik krize ve bunun sonuçlarından biri olan sosyal hakların geriye alınmasına
dayandırılabilir. Bu aynı zamanda sermayenin küreselleşmesiyle çok yakından
ilgilidir. Sermayenin giderek küreselleştiği ve aynı zamanda ulus-devletlerin birçok
konuda tek başına karar veremediği koşullar ortaya çıkmıştır. Bu süreç hem ulus-
devletler içinde ırkçı partilerin yükselişini getirmiş, aynı ölçüde de etnik talepleri
beslemiştir. Birincisi toplumsal cinsiyet ve cinselliktir. Diğer önemli bir sorun da
kamusal alan/özel alan ayrımına dayanan liberal politikaların karşısına cinsellik ve
cinsiyetle ilgili muhalefetler yükselmiştir. Yükselen ve giderek organize olan kadın
hareketleri, özel alana konumlandırılan üretim, çocuk bakımı, cinsel tercihler ve
mahremiyet politikalarının düzenlenmesi taleplerinde bulunmaktadırlar.

Habermas, liberal bir düşünür olarak, bu krizlere yanıt üretmeye yönelmiş ve
çalışmalarıyla bu krizleri çözmeye hedeflemiştir. Kriz çözücü unsur olarak halkın
kendi kaderini tayini merkeze koyan Habermas, kamusal alan/özel alan ayrımını bu
anlayışla yeniden inşa girişiminde bulunmuştur.

Tez çalışması Habermas’ın Kamusallığın Yapısal Dönüşümü’yle başlayan,
İletişimsel Eylem Kuramı ve Olgular ve Normlar Arasında çalışmasıyla devam
eden bir süreci dikkate almıştır. Bu çalışmalar Habermas’ın kamusal alan/özel alan
1