Grolier International Americana Encyclopedia (Cilt 12)

420 Pages·488.667 MB·Turkish

GROLIER
INTERNATIONAL
AMERICANA
Encyclopedia
SABAH
OLIE TONAI GROLIER MILIONA ATIONAL
SABAH
SABAH SABAH
AMER
AME
ANTE
CAN
EK
RION
ERNATION
RELIATIONAL INTEKRNATIG
OLIP)
OLIER
SAH
SABAH
SABAH | SABAH
ICANS
LIVEIRA NA
AME
NTERAA TERNA LIERTALERNA
KIER IN
T
I NTIONA
O 101 OLIE
N
A?
SABAH
SABAH SABAH
AMT INA AM
AMER
ER
TRNATION
INTSEERRATION ILONA
GROLIER.
SABAH SABAH
SABAH
CAN AMERIS
INA
ERA ERN17
ROLIER)
GROLIER NATIONAL
10 GROLIE
SABAH SABAH
SABAH
S
NA
okul kütupanesine at
GROLIER
INTERNATIONAL
AMERICANA
Encyclopedia
CİLT 12
Grolier Incorporated - SABAH
Danbury, Connecticut - İstanbul
Copyright © 1993 by Grolier Incorporated
Copyright © 1993 Medya Holding A.Ş.
Copyright © by Grolier Incorporated.
1992, 1991, 1990, 1989, 1988, 1987, 1986, 1985, 1984,
1983, 1982, 1981, 1980.
Copyright © Philippines by Grolier International, Inc.
1993, 1992, 1991, 1990, 1989, 1988, 1987, 1986, 1985,
1984, 1983
Copyright © Republic of China by Grolier International,
Inc.
1993, 1992, 1991, 1990, 1989, 1988, 1987, 1986, 1985,
1984, 1983
Also published under the title Academic American
Encyclopedia.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced
or transmitted in any form by any means electronic, mechanical,
or otherwise, whether now or hereafter devised, including
photocopying, recording, or by any information storage and
retrieval system without express written prior permission from
the publisher.
Translation and Adaptation Made By MEDYA HOLDING A.Ş
ISBN 0-7172-9646-6 (set)
ISBN 0-7172-9647-4 (vol. 1)
Library of Congress Catalog Card Number 92-11011

4 SALZBURG
SOVYET UZAY İSTASYONLARI
Uzay istasyonu Fırlatılış tarihi Düşüş tarihi Yörüngesi Kenetlenen
(adı) uzay araçları
Salyut 1 19 Nisan 1971 11 Ekim 1971 250-270 km Soyuz 10, 11
Salyut 2 3 Nisan 1973 28 Mayıs 1973 260-290 km Yok
Cosmos 557 11 Mayıs 1973 22 Mayıs 1973 yörüngeye oturamadı
Salyut 3 25 Haziran 1974 25 Ocak 1975 260-270 km Soyuz 14,15
Salyut 4 26 Aralık 1974 3 Şubat 1977 340-350 km Soyuz 17, 18, 20
Salyut 5 22 Haziran 1976 8 Ağustos 1977 220-290 km Soyuz 21, 23, 24
Salyut 6 29 Eylül 1977 29 Haziran 1982 340-350 km Soyuz 24'ten 40'a ve Tl'den T4'e
Salyut 7 19 Nisan 1982 6 Şubat 1991 219-278 km Soyuz T5, T6, T7 ve T9'dan T15'e
Mir 20 Şubat 1986 Hala yörüngede çeşitli yörüngeler Soyuz T15, TM ve TM-2'den TM15'e
üstüne arızalanıp, 1991'de Arjantin'in güney kesimine samannezlesi
düştü; yerini, daha gelişmiş bir Sovyet uzay istasyonu
olan Mir aldı. Göz ve burun zarlarının çiçektozlarından etkilenmesiy
Salyut istasyonlan. Salyut istasyonlarının ilki olan Salyut le ortaya çıkan alerji tepkisi. Nezle belirtileri ve gözler
1, uzaya ilk giden insan olan Yuriy Gagarin'in, bu ilk de sulanma biçiminde yansıyan samannezlesi, çoğun
uçusunun onuncu yıldönümünde (19 Nisan 1971), So lukla aynı ailenin birkaç bireyinde astım ve egzama gibi
yuz 10 uzay aracıyla yörüngeye yerleştirildi. Sonra, So rahatsızlıklarla birlikte görülür. Çiçektozu özlerinin iğ
yuz 1 1'in taşıdığı kozmonotlar, Salyut l'e geçip, 7-29 neyle verilmesiyle sağlanan duyarsızlaştırma, nöbetleri
Haziran 1971 arasında istasyonda kaldılar; ama Soyuz önleyebilir; ama mevsiminden önce uygulanması ge
1 1'in komuta modülündeki bir arızadan ötürü, geri dö rekir. Histamin karşıtı ilaçlardan da oldukça başarılı so
nerken öldüler. 1973'te yörüngeye oturtulan Salyut 2, nuç elde edilir.
hiçbir zaman istendiği gibi çalışmadığından, kozmonot
gönderilmedi. 25 Haziran 1974'te, yörüngeye oturtu
Samanoğulları
lan Salyut 3'e, aynı ay Soyuz 14'le ulaşan iki kozmonot,
istasyonda 15 gün kalıp, Yer'e döndüler; dönmelerin
IX.-X. yy'larda Horasan ve Maveraünnehir'de egemen
den sonra da Salyut 3, altı aydan uzun süre yörüngede
lik sürmüş İran asıllı aile. Saman köyünden Saman Hu
kalmayı sürdürdü. 26 Aralık 1974'te yeni bir ekip Salyut
dat adlı bir toprak sahibinin soyundan gelen Samano
3'e (askeri ekip) ve Salyut 4'e (bilim adamları ekibi)
ğulları ailesi, Abbasi halifeliğinin zayıflamasından yarar
ulaştı (Salyut 4, iki yılı aşkın süre yörüngede kaldı). 22
lanarak, Nasr I döneminde Maveraünnehir'e egemen
Haziran 1976'da yörüngeye oturtulan Salyut 51 yıl, 29
oldu. Ailenin en güçlü hükümdarı Nasr 11 (914'ten
Eylül 1977'de yörüngeye oturtulan Salyut 6 da 5 yıl 943'e), devletin sınırlarını Sistan, Kirman, Cürcan, Rey
yörüngede kaldılar ve gerek askeri, gerek bilimsel gõz
ve Taberistan'a kadar genişletti. Son hükümdar Abdül
lemler için kullanıldılar. Salyut 7, 19 Nisan 1982'de yö melik Il'nin Gazneli Mahmut'a yenilmesiyle (999), Sa
rüngeye oturtulup, birçok kez gözlem için kullanıldık
manoğulları ailesinin egemenliği sona erdi.
tan sonra, 6 Şubat 1991'de düştü ve yerini 20 Şubat
1986'da fırlatılmış olan, daha gelişmiş Mir istasyonu al
Samanyolu
di.
1991'de SSCB'nin dağılmasından sonra, eski
Yıldızlı gökyüzünü kuşatan, beyazımsı renkte, bulanık
SSCB'nin uzay programını, Rusya sürdürmeye başladı
ve düzensiz kuşağın yaygın adı. Bir gökada olan (Bk.
ve 1995'te yeni bir Mir'in yörüngeye oturtulacağını
GÖKADA), öbür gökadalardan ayırmak için gökbilim
açıkladı.
de büyük harfle yazılarak Gökadamız adı verilen Sa
manyolu, Güneş sistemini içerir ve bir disk biçiminde
Salzburg dir. Ilk olarak 1610'da Galilei tarafından gözlenen Sa
manyolu'nun, sonradan yapılan gözlemler sonucunda
Avusturya'nın orta-kuzey kesiminde kent. Alp dağları
yaklaşık 100 000 ışık yılı çapında bir disk biçiminde ol
nin eteğinde, Almanya sınırında, Viyana'nın 270 km
duğu, Güneş'in diskin merkezinden yaklaşık olarak ya
batısında yeralan, aynı adlı eyaletin merkezi olan Salz riçapın üçte ikisi ölçüsünde dişmerkezli bir konumda
burg'un nüfusu 139 000'dir. Adı zengin tuz çökeltileri
yeraldığı hesaplanmıştır.
nin bulunduğu bir bölgede yeralmasından kaynaklanan
kentin yakınında altın, gümüş ve bakır çıkarılır. Başlıca Samara
sanayi kolları arasında çalgı yapımcılığı, bira yapımcılı
gi, dokuma sanayisi, çeşitli makineler ve elektrikli ge
Rusya'da kent. Volga irmağının sol kıyısında, Samara ir
reçler yapımı, basımcilik ve yayıncılık, vb. sayılabilir.
mağının Volga'ya karıştığı noktada yeralan Samara'nın
Ama başlıca gelir kaynağını turizm oluşturur: Kentte
(eski Kuybişev) nüfusu 1 257 300'dür. Büyük bir ırmak
doğmuş olan Mozart'ın evi; her yıl düzenlenen Salz
limanı, Volga vadisinin en büyük kenti, önemli bir sana
burg Mūzik Festivali; 1077'den kalma, çok iyi korun
yi ve ulaşım merkezi olan Samara'da, başlıca sanayi
muş Hohensalzburg kalesi; Sankt Peter manastırı; Fran kolları arasında petrol çıkarımı araç-gereçleri, yapi sa
ziskaner katedrali, Kollegien kilisesi; XVI.-XVIII. yy'lar
nayisi, otomobil yapımı, kimya sanayisi, vb. sayılabilir.
dan kalma birçok kilise; başpiskopos-prenslerin sarayı; Güneybatısındaki Novokuybişevsk uydu kenti, önemli
Leopoldskron şatosu; birçok müze; vb.
bir petrol arıtılması ve petrokimya sanayisi merkezidir.
Kuzeybatısındaki Togliatti kentinde de otomobil yapi
Samaniler: BK. SAMANOĞULLARI. mi ve kimya sanayisi büyük ölçüdegelişmiştir.
1586'da Moskova devletinin doğu sinirini ve Volga
SAMOA 5
üstünde taşımacılığı korumak için kurulan kalenin çev kâtiplik (1881-1885), İstanbul İstişare Odası'nda me
resinde gelişen Samara, İkinci Dünya Savaşı'ndan baş murluk (1885-1901) yaptı. Polis tarafından izlenmeye
layarak hızla bir sanayi merkezine dönüştü. 1935'te başlanınca Paris'e kaçıp (1901), Jon Türkler'in yayınla
Sovyet iktisatçısı Valeryan Kuybişev'in onuruna "Kuy dıkları Şura-yı Ümmete başyazılar yazdı. İkinci Meşru
bişev" diye adlandırılıp, Alman istilası sırasında (1941 tiyet ilan edildikten (1908) sonra İstanbul'a dönüp,
1943) SSCB'nin geçici başkenti oldu. 1991'de adı yeni Madrid elçiliğine getirildi (1909). Birinci Dünya Savaşı
yıllarını İsviçre'de geçirip, ateşkes imzalandıktan sonra
den Samara'ya çevrildi.
emekliye ayrılarak, 1921'de yurda döndü.
Makaleler, söyleşilerle edebiyata giren Samipaşaza
Samarra: BK. SAMERRA.
de, bir oyun denemesinden sonra öyküler yazmış, ama
özellikle, romantizmden gerçekçiliğe geçişin ilk başarılı
örneklerinden sayılan tek romanı Sergüzeştle un sal
samaryu mıştır. Romanda Namık Kemal etkisi görülmekle birlik
te, kölelik kurumu ve insan satışı, gözleme dayanan
Lantanitler dizisinden kimyasal element. Periyodik çi
gerçekçi betimlemelerle verilmiş, kişilerin, çevrenin ve
zelgenin IIIB grubunda yeralan samaryumun simgesi
gündelik yaşamın verilişindeki başarı, olayların öyküle
Sm, atom sayısı 62, atom ağırlığı 150,4'tür (birçok doğal
nişindeki yalın, doğal anlatımla pekiştirilmiştir. Konuları
izotopunun ortalama ağırlığı). Çok sert, gümüş beyazı
ve kişileri günlük yaşamdan alınmış küçük öyküleriyle
renkli bir element olan samaryumun doğal izotopların
de, dönemin Batı çizgisine en çok yaklaşan yazarıdır.
dan üçü (1475m, 1405m ve '95m) radyoaktiftir.
Başlıca yapıtları: Şir (oyun, 1887), Küçük Şeyler (oy
1879'da Lecog da Boisbaudran'ın samarskitten yalit
kü, 1892), Sergüzeşt(manzum, 1889), Rumuz ül-Edep
tığı samaryum, 1 077 °C'a doğru ergir. Kızılaltı ışınlarını
(söyleşi, anı, gezi yazıları, eleştiriler, 1900), Iclal(söyle
soğuran camların yapımında ve nükleer reaktörlerde
nötronların soğurulmasında kullanılır. Kobaltla oluştur şiler, mektuplar, 1923).
duğu alaşımdan, yüksek güçlü miknatıslar yapımında
yararlanılır. Samiriye
Filistin'de Eskiçağ kenti. Günümüzdeki İsrail devletinin
Samerra
kuzeydoğu kesiminde, Kudüs'ten Şam'a ve Fenike
Irak'ta tarihsel kent. Dicle irmağının sol kıyısında, Bağ kentlerine giden yol üstünde, günümüzdeki Nablus
kenti yakınında yeralan, İ.Ö. 880'e doğru Omri tarafın
dat'ın 110 km kuzeybatısında yeralan Samerra'nın (ya
da Samarra) bulunduğu bölgeye, ortaya çıkarılan boya dan kurularak İsrail Krallığı'nın merkezi olan Samiriye
li çanak çömleklerden anlaşıldığına göre, İ.Ö. 5 000'e (İbranice Şameron), 1.0.721'de Asur kralı Sargon II ta
doğru yerleşilmiştir. Abbasi halifesi Mutasım'ın Türk rafından yıkıldı. Büyük Herodes l'in buyruğuyla yeni
komutanlarından Eşnas tarafından kurulan (836) kent, den yapılıp (İ.S. I. yy.), adı Sebaste'ye çevrildi. Romalı
889'a kadar halifelik merkezi olmuş, XIII. yy'da aşağı lara karşı ilk ayaklanmada (İ.S. 66-70) yakılıp, yıkıldı.
yukarı bütünüyle yıkıntıya dönüşmüştür. 1908-1910 arasında başlatılan kazılarda, krallık mahal
Mutasım'dan başlayarak Mutemit'e kadar yedi hali lesi ve çevresindeki surların yıkıntılarının yanı sıra, Feni
fenin oturduğu, irmak boyunca 30 km uzanan saraylar, ke üslubunda 500 parçayı aşkın fildişi eşya, Fenike abe
camiler, bahçeler ve köşklerle donatılmış kentte, cesiyle yazılmış İbranice yazıtlar (İ.Ö. VIII. yy.) ve İ.S.
1910'dan başlanarak yapılan kazılarda ortaya çıkarılan II.-III. yy'larda yapıldıkları sanılan çeşitli Roma dönemi
ve onarılan çok sayıda İslâm sanat anıtlarının başlıcaları kalıntıları (forum, Augustus tapınağı, vb.) ortaya çıkarıl
arasında Mütevekkil camisi (ya da Samerra camisi) ve dı.
sarmal bir rampanın dolandığı minaresi (Melviye), Ebu
Dulef camisi, Kubbet üs-Süleybiye türbesi, vb. sayılabi Samitler: Bk. LAPONLAR.
lir.
Samnitler
Sami: Bk. SAMİLER.
Italya'da, Samnium'da yerleşmiş eski halk. Sabinlerin
soyundan geldikleri sanılan, Osk dili konuşan Samnit
Sami dilleri: Bk. HAMI-SAMİ DİLLERİ.
ler, Roma'ya karşı, 4 kabileden oluşan bir konfederas
yon oluşturup, 1.0. 343-1.0, 290 arasındaki Samnit Sa
vaşları'nda Romalılara şiddetle direndiler. İ.Ö. 290'da
Samiler ağır bir yenilgiye uğramaları üstüne, topraklarında bir
çok Roma kolonisi kuruldu. Toplumsal Savaş (İ.Ö. 91
Sami dillerini konuşan çeşitli halk topluluklarına verilen 1.0.87) sırasında Gaius Marius'un yanında yeraldılar ve
ad. Adları, soyundan geldiklerine inandıkları Nuh'un 1.0.82'de Lucius Sulla komutasındaki birlikler karşısın
oğlu Sam'ın adından kaynaklanan Samilerin (Araplar,
da bozguna uğrayıp, daha sonra Romalılarla karıştılar.
Yahudiler, vb.) göçebe ataları, Arabistan'dan Mezopo
tamya, Akdeniz kıyıları ve Nil deltasına göçmüşlerdir.
Samoa
(Ayrıca Bk. HAMI-SAMI DİLLERİ.)
Büyük Okyanus'un güney kesiminde takımada. Hono
Samipaşazade Sezai lulu ile Sidney arasındaki yolun tam ortasında yeralan,
tümü yanardağ kökenli olan Samoa adalan, ABD'ye
Türk yazarı (İstanbul 1860-ay. y. 1936). Abdurrahman bağlı Samoa (Amerikan Samoası) ile Bati Samoa arasın
Sami Paşa'nın oğlu olan Samipaşazade Sezai, özel öğ da bölüşülmüştür: ABD'ye bağlı Samoa'nın (altı ada)
renim gördükten sonra, Evkaf Nezareti Mektubi Kale yüzölçümü 199 km², nüfusu 43 052, merkezi Tutuila
mi'nde (1880) memurluk, Londra elçiliğinde ikinci adasındaki Pago Pago'dur. Batı Samoa'nın yüzölçümü
6 SAMOS
2 831 km?, nüfusu 190 346, başkenti Upolu adasındaki uzun saçlarıyla, Filistilere karşı kazandığı başarılarla (bir
Apia'dır. (Ayrıca Bk. BATI SAMOA.) eşeğin çenekemiğiyle 1 000'den çok Filistiyi öldürdü)
Sarp dağlarla kaplı, yıllık sıcaklık ortalamasının 27 °C, ün saldı. Filisti kadınlarından Dalila'ya aşık olup, gücü
yıllık yağış ortalamasının 2 540 mm olduğu Samoa ada nün uzun saçlarında olduğunu öğrenerek uykuda saç
larında, başlıca gelir kaynaklarını tarım, balıkçılık, or lannı kesen Dalila tarafından Filistilere teslim edildi.
mancılık ve turizm oluşturur. Tutsaklığı sırasında saçları yeniden uzayınca, teşhir
1722'de Hollandalı gezgin Jacob Roggeveen'in bul edildiği tapınağın sütunlarını yıkarak, çöken tapınağın
duğu Samoa adaları, 1900'de ABD ile Almanya arasın altında düşmanlarıyla birlikte öldü.
da bölüşülmüş, Almanya'nın payına düşen günümüz
deki Bati Samoa, 1914'ten 1962'ye kadar Yeni Zelanda Samsun (kent)
tarafından yönetilip, o tarihte bağımsızlığa kavuşmuş
tur. Samsun ilinin merkezi. Samsun kenti, Kızılırmak ve Ye
şilırmak deltaları arasında yeralan Samsun körfezi kıy
Samos: Bk. SİSAM. sinda, batıda Fener (Kalyon) burnu ile doğuda Mertir
mağı adı verilen küçük bir akarsu ağzı arasında uzanır.
TARİH
Samosatali Lukianos: LUKIANOS, Ilk olarak günümüzdeki yerinin kuzeybatısında Fener
burnuyla sona eren sırtin üstünde ve yamaçlarında
SAMOSATALI.
Amisos adıyla kurulan kent, Karadeniz kıyılarını Mu
sul'un doğusundaki ünlü Ninova kentine bağlayan
önemli ticaret yolu üstünde olduğundan kısa sürede
Samothrake: Bk. SEMADİREK.
gelişti. 1.7. V. yy'da Atinalılar tarafından, İ.Ö. 370'e
doğru Persler tarafından alınıp, Büyük İskender döne
minde bağımsızlığa kavuştu. 1.0.76'da Romalı komu
Samoyed köpeği
tan Lucullus tarafından Roma topraklarına katılıp,
önemli bir ticaret merkezine dönüştü. Bizans dönemin
Kuzey kutbu bölgelerinde kızağa koşulan orta boylu
de de önemli bir liman kenti olarak etkinliğini sürdürüp,
köpek ırkı. Adi Sibirya'da yaşayan Samoyed halkından
sık sık müslüman Arapların saldırısına uğradı ve Malatya
emiri Ömer komutasındaki bir ordu tarafından 863'te
yağmalandı.
Türklerin Anadolu'ya girmelerinden sonra Daniş
mentoğullarının akınlar düzenledikleri Amisos'un ya
kınlarına, XII. yy'da Kılıç Arslan II döneminde Selçuklu
lar yerleşerek, korumaları altına aldılar ve yanı başında,
deniz kıyısında Samsun adlı yeni bir kent kurdular: Ami
sos ve Samsun kentleri uzun süre yan yana yaşadı. Yil
Kuzey kutbu
dirim Bayezit döneminde Samsun kenti Osmanlılar ta
bölgesinde kızak
rafından alınırken (1394), Amisos, Cenevizlilerin elinde
çekmede kullanılan
kaldı. Ankara Savaşı'ndan sonraki karışıklık döneminde
Samoyed köpeği,
günümüzde özellikle Candaroğlu İsfendiyar Bey, Samsun'u ele geçirdiyse
ev köpeği olarak de, kısa süre sonra Çelebi Mehmet tarafından yeniden
yetiştirilmektedir. alındı. Yanı başındaki Amisos da düşmek üzereyken,
Cenevizlilerin kenti ateşe vererek, denize açılmalarıy
kaynaklanan Samoyed köpeği, beyaz uzun tüylü, kü
la, Amisos bütünüyle yandı.
çük sivri kulaklı, sırtına doğru kıvrık bol tüylü kuyruklu,
Osmanlı yönetim örgütünde Trabzon iline bağlı Ca
çok güzel bir köpektir. Erkeklerinin ağırlığı 20,3-24,9 nik sancağının merkezi olan Samsun bir süre
kg'ı, omuzdan yere yüksekliği 53,3-59,7 cm'yi bulur. Anadolu ile Kırım arasındaki deniz ticaretinde önemli
1900'den sonra Avrupa'ya götürülmüştür ve günü rol oynayıp, daha sonra da çevresinde tütün ekiminin
müzde özellikle ev köpeği olarak yetiştirilmektedir. yaygınlaşmasıyla, hızla gelişti. 1869'da bir yangında
büyük kesimi yandıysa da, Fransa'dan getirilen bir mi
Samoyedler marin yaptığı plana göre yeniden kurulup, Birinci Dün
ya Savaşı sırasında 1915'te dört kez, Ruslar tarafından
Rusya'da halk. Ural dil ailesinden Samoyedce öbeği topa tutuldu. Mondros Mūtarekesi'nin imzalanmasın
dillerini konuşan, Rusya'nın tundralarla ve ormanlarla dan sonra Ingilizler tarafından kıyılarına asker çıkarıl
kaplı kuzey kesiminde, Kola ve Taymir yarımadaları
dıysa da, 19 Mayıs 1919'da Atatürk'ün limanına ulaş
arasında yaşayan Samoyedlerin toplam nüfusu, 50 masıyla, Kurtuluş Savaşı'nın simgesi haline geldi.
000'in alundadır. Nentsiylar, Entsiylar, Sel'kuplar ve GÜNÜMÜZDE SAMSUN
Nganasanlar gibi topluluklara ayrılmışlardır. Atalarının
Cumhuriyet döneminin başında aynı adlı ilin merkezi
1.S. I. binyılda Sayan dağlarından bölgeye göçettikleri olan Samsun kentinin, 1927'deki ilk nüfus sayımında 30
sanılmaktadır. İçlerinden büyük bölümü hâlâ, ataları gi 333 olan nüfusu, ilk olarak 1965'te 100 000'i aşıp (107
bi yaz mevsiminde tundraya, kış mevsiminde ormanlık 510), 1990 nüfus sayımında 303 979'a yükseldi.
bölgeye çederek rengeyiği yetiştiriciliğiyle geçin Nüfus artışına paralel olarak alanı da genişleyen
mektedirler. Samsun, günümüzde kıyı boyundaki dar kıyı şeridin
den taşarak, bu şeridi kuşatan yamaçlarda 100 m'yi
Samson aşan yüksekliklere kadar yayılmıştır. En önemli sanayi
kuruluşunun bakır ve pirit filizlerini işleyen Karadeniz
İsrail hâkimlerinden biri (I.O. XII. yy.). Tevrat'ta anlatıl Bakır İşletmeleri olduğu kentte, öbür sanayi tesisleri
dığına göre Dan kabilesinden olan Samson, gücüyle, arasında un, salça, bitkisel yağ, süt ürünleri, sigara,
SAMSUN 7
Samsun'dan
görünüs
yem, orman ürünleri, çimento, gübre, azot ve sülfürik boşalır: Sular ya doğrudan doğruya Karadeniz'e inerler
asit fabrikaları sayılabilir. Aynı zamanda da 19 Mayıs ya da ilin iki büyük ırmağı Kızılırmak ve Yeşilırmak'a ka
Üniversitesi'nin merkezidir. rışarak onlar aracılığıyla Karadeniz'e ulaşırlar. Doğudan
batıya doğru başlıca akarsular arasında Terme suyu,
Yeşilırmak, Aptal suyu, Mert ırmağı, Kürtūn suyu ve Kı
Samsun il
zılırmak sayılabilir.
Karadeniz Bölgesi'nin Orta Karadeniz Bölümü'nde il. Başlıca göller, ilin iç kesimindeki, Tersakan çayının
Yüzölçümü 9 579 km², nüfusu 1990 sayımında 1 158 çıktığı Ladik gölü ile kıyı kesimlerinde, Yeşilırmak ve Kı
400, merkezi Samsun kenti olan Samsun ili, 15 ilçeye zılırmak deltasında yeralan delta gölleridir. Yeşilırmak
bölünmüştür: Merkez, Alaçam, Asarcık, Ayvacık, Baf deltasındaki göllerin başlıcaları, Akgöl, Dumanlıgöl ve
ra, Çarşamba, Havza, Kavak, Ladik, Ondokuzmayıs, Semenlik gölü, Kızılırmak deltasındaki başlıca göllerse
Salıpazarı, Tekkeköy, Terme, Vezirköprü, Yakakent. Karabogaz gölü, Liman gölü, Balık gölü ve Uzun
Kuzeyde Karadeniz kıyıları, doğuda Ordu, güneyde göl'dür.
Tokat ve Amasya, güneybatıda Çorum, batıda Sinop il EKONOMI
leriyle sınırlı olan Samsun ili toprakları, Kuzey Anadolu Samsun ilinin ekonomisi, büyük ölçüde tarıma dayanır.
kıyı dağlarının orta kesimlerini içerir. Doğu Karadeniz Tahıl türleri arasında en çok mısır yetiştirilir (en çok mısır
ve Batı Karadeniz bölümlerindeki dağlara oranla çok yetiştirilen ilçeler Çarşamba ve Terme'dir). Misirdan
daha alçak olan, “Canik dağları" adı verilen bu dağlar, sonra, ikinci sırada buğday yeralır; baklagillerden fasul
yükseltileri genellikle 1 000-1 500 m'yi geçmeyen ba ye de önemli yer tutar. Sanayi bitkileri arasında tütün ve
sik, yuvarlak, dar sırtlar biçimindedir; bu özelliklerinin şekerpancarı önemlidir (tütün en çok Bafra'da, şeker
sonucu olarak, Karadeniz kıyısı ile iç kesimler arasında pancan en çok Havza (ilin toplam şekerpancarı üreti
ki ulaşımda güçlüğe yol açmazlar. İlin yüzey şekillerinin minin yarıya yakını) ve Vezirköprü ilçelerinde yetiştiri
en dikkat çekicisi, Karadeniz'e doğru üçgen biçiminde lir). Ayçiçeği üretimi de gelişmektedir. Ayrıca, Vezir
uzanan Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarıdır. köprü ilçesinde az miktarda kenevir ekilir. Meyve ağaç,
İlin kıyı kesimleri yağışlı, kışları ılık geçen bir iklimin ları arasında, sayı bakımından fındık ağaçları (ildeki fin
etkisindedir. İl merkezindeki meteoroloji istasyonunun dik ağaçlarının yarıdan çoğu Terme ilçesindedir) birinci
uzun süreli verilerine göre, en soğuk ay ortalaması 6,9 sırada yeralır. Elma ve şeftali üretimi de önemlidir.
°C, en sıcak ay ortalaması 23,2 °C, günümüze kadar Samsun ilinde hayvancılık da gelişmiştir. Gelemen
kaydedilen en düşük sıcaklık -9,8 °C (9.2.1929), en Tarım İşletmesi'nde hayvan soyunun geliştirilmesi için
yüksek sıcaklıksa 39°C'tır (15.8.1938). Yillik yağış tutar çalışmalar sürdürülmektedir. Kıyı kesimlerinde balıkçı
ları, kıyı kesiminde batıdan doğuya doğru ilerlendikçe lik yapılan ilde, Kızılırmak ve Yeşilırmak ağızlarında av
artar: Alaçam'da 653 mm, Bafra'da 726 mm, Sam lanan balıklardan havyar elde edilir.
sun'da 735 mm, Çarşamba'da 937 mm, Terme'de 975 Samsun ilinin yeralti gelir kaynakları arasında, Amas
ya ili sınırlarına yakın kesimdeki linyit yatakları ile Havza
mm
Samsun ili, Türkiye'nin orman örtüsü bakımından ve Ladik ilçelerindeki sıcak su kaynakları sayılabilir.
zengin sayılabilec illerindendir. llin iç kesimlerinde Başlıca sanayi kuruluşlan, il merkezindeki azot ve
ve ovalık yerlerde orman örtüsü aşağı yukarı bütünüyle sülfürik asit fabrikaları ile Murgul ve Küre'den getirilen
yok edilmiş olmakla birlikte, eğimli yerler 1 200 m yük bakır ve pirit filizlerini işleyen Karadeniz Bakır işletme
seltiye kadar meşe, gürgen, kayın, kestane, dişbudak leri'dir. Samsun kentinde aynca Tekel sigara fabrikası,
gibi yayvan yapraklı ağaçlardan, 1 200 m'den yukarılar yem fabrikası, vb. kuruluşlar, Bafra ve Vezirköprü'de
da da iğneyapraklı agaçlardan oluşan ormanlarla örtü de kereste fabrikalan vardır.
lüdür. ULAŞIM
Samsun ilinin suları, sık bir akarsu ağıyla Karadeniz'e Samsun ilinde ulaşım kara, hava, deniz ve demiryolla
8 SAMUELSON, PAUL A.
rıyla sağlanır. Il merkezi batıda Sinop'a, doğuda Or yükseltide yeralan Sana'nın nüfusu 500 000'dir. I.S. I.
du'ya, güneyde Çorum ve Amasya'ya düzgün karayol yy'dan başlayarak Yemen'in başlıca siyaset ve din mer
larıyla bağlanır. Samsun'u yurdun iç kesimlerine bağla kezi olan kent, önemli bir karayolları kavşak noktası ve
yan Samsun-Sivas demiryolu, cumhuriyet döneminde ticaret merkezidir (kahve, meyve, vb.). Dokuma sana
yapılmış, Samsun limanı da modern görünüşünü 1960 yisi (pamuklu kumaş yapımı) dışında, sanayi pek geliş
yıllarının başında almıştır. Ayrıca il merkezi, uçak sefer memiştir.
leriyle Ankara ve İstanbul'a bağlanmıştır.
San Antonio
Samuelson, Paul A.
ABD'de kent. Texas eyaletinin orta-güney kesiminde,
ABD'li iktisatçı (Gary, Indiana 1915). Harvard Üniversi
aynı adlırmak kıyısında yeralan, Bexar yönetim bölü
tesi'ni bitiren Paul A. Samuelson, John Maynard Key münün merkezi olan San Antonio'nun nüfusu 935
nes'in etkisinde kalıp, Foundations of Economic Analy 933'tür (çevre belediyelerle 1 302 099). Önemli bir ir
sis (İktisat Çözümlemesinin Temelleri, 1947) adlı dok mak limanı ve yumuşak iklimiyle büyük bir turizm mer
tora çalışmasıyla, matematik ilkelerinin iktisada uygu kezi olan kentte, sanayi de oldukça gelişmiştir: Un fab
lanmasının ilk örneklerinden birini ortaya koydu. Mas rikaları, bira fabrikaları, hazırgiyim sanayisi, petrol rafi
sachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde ders verip, bir yan nerileri, vb.
dan da çeşitli hükümet komisyonlarında görev yaptı.
1970'te Nobel iktisat Ödülü'nü aldı.
sanat
samur Bir güzellik, uyum ülküsünü dile getiren yapıtlar yaratıl
masını amaç alan insan etkinliği.
Sansargiller ailesinden memeli hayvan türü (Bil. a. Mar
Sanat düşüncesi, doğanın kendiliğinden üretimi kar
tes zibellina). Sibirya'nın orta kesimindeki çam orman şısına, insan tarafından yaratılmış bir güzelliği çıkarır. Bir
larında yaşayan, yaklaşık 60 cm boyunda bir hayvan
başka tanımıyla sanat, insanlığın açıklanamayan yanla
olan samur, ağaçlara tırmanarak avladığı sincaplar, kuş
rina duyarlı ve kesin bir biçim verebilmek için insanın
lar ve kuş yumurtalarıyla beslenir; ayrıca tohum ve zarlı kullandığı yaratı teknikleri bütünüdür.
meyve de yer. Koyu kahverengi ile siyah arasında deği Tarihöncesi'nden kalma belgelere bakıldığında, sa
şen kürkü çok değerli olduğundan, yüzyıllardan bu ya natin köklerinde büyünün önemli yer tuttuğu görülür.
na acımasızca avlanmaktadır.
Mağara duvarlarında ilk insanlar tarafından yapılmış bi
zon resimlerini, asıllarından ayırmak çok güçtür. Bu re
samuray simler tehlikeli bir avın başarısını temsil eder. Sanat,
başlangıçta doğaya sahip ve egemen olmanın ilk yolu
Eski Japonya'da bir derebeyinin hizmetindeki savaşçı olmuştur.
lara verilen ad. 1156'dan başlayarak hükümet işlerine Zanaatçı kendisine verilen bir gereçle çalıştığı za
karışmaya başlayan samuraylardan (ya da samurailer) man, baskı altındadır ve benimsediği teknik çözümler,
Taira no Kiyomori, yönetim işlerine egemen oldu. Yori yararcı bağlamlarından kurtulabilirse, sanata, yolların
tomo, 1185'te, ülkenin siyasal yaşamına egemen ola dan birini belirtmede yardımcı olur. Teknik bir araştır
cak ilk askeri hükümeti (şogunluk) kurdu. Tokugava ai ma, birçok sūs motifinin ortaya çıkışıyla sanata dönüşe
lesinin şogunluğu sırasında, samuraylar sınıfı, askeri bü bilir.
rokrasiye dönüştü. Üyeleri, Japon toplumunun seçkin Kuşkusuz bu teknik, yineleme, bakışım, tersyüz et
üyeleri olarak, “savaşçıların yolu" (buşido) adı verilen me, ritim gibi yalın ve ilkel sanat kavramlarını belirtir.
onur yasasına, kesin olarak uymak zorundaydılar. Zanaat alanındaki çalışmalar aynı zamanda, en az ça
bayla bir biçimin araştırılmasına da kılavuzluk eder ve
Sana çağımızda "dizayn" ya da "tasarım" diye adlandırılan
şey, Tarihöncesi insanlarının çakmaktaşından aletlerin
Yemen'in başkenti. Yemen'in batı kesiminde, 2 350 m de de görülür. En yararlı biçim, kuşkusuz en güzel de
Michelanglo'un,
Roma'da Sistina
capellasının
tavanındaki
Adem'in
Yaratılışı'ndan
ayrıntı. Bu yapit,
sanatçının
düşgücünün
yaratıcılığının en
güzel
örneklerinden biri
sayılmaktadır.