Table Of Content

GREGORII NYSSENI GR,EGORII NYSSENI OPERA INSCRIPTIONES ΙΝ , PSALMORUM SEXTUM. PSALMUM ΙΝ AUXILIO ALIORUM VIRORUM DOCTORUM EDENDA CURAΥ ΙΤ ECCLESIASTEN ΙΝ ΗΟΜΙΙΙΑΕ EDIDERUNT t WERNERUS JAEGER JACOBUS MC DONOUGH S. J., PAULUS ALEXANDER VOLUMEN V LEIDEN LEIDEN Ε. J. BRILL Ε. J. BRILL 1962 1962 Copyright 1962 by Ε. ]. Brill, Leiden, Netherlands ΑΙΙ rights reserved. Νο part of this book may be reprod~tced or translated in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means witho'ut written permission from the p~tblisher PRINTED ΙΝ ΤΗΕ NETHERLANDS LECTORI SALUTEM Commiserare, lector ?enevole, una cum nobis, qui huic ellitioni operam damus, omnibus Gregorium orba- tum. huius voluminis plagulis νίΧ correctis Wernerus Guillelmus J a e g e r mortem obiit repentinam. quo autem modo illum, qui amore coactus maiorem fere aetatis suae partem consumpsit, ut Gregorium tempe- statibus quindecim saeculorum deformatum restitueret ίη integrum, ηοη appellarem patrem v:el potius animam studiorum Gregorianorum? νίΧ enim favebant Gregorio vel tempora vel mores saeculorum recentium. ηοη deerant fontes, sed latebant ίη latebris bibliothecarum. quid autem fuerit causae, quominus libri philosophi illius christiani doctissimi cum legerentur tum editione digna ornarentur, ηοη miraberis considerans quanta diligentia quoque ingenii acumine Gregorius sciverit et coniun- gere nec confundere dogmata philosophorum sagaciter perpensa cum sacra scriptura allegorice intellecta. ίη super et amavit _e loquentiam, quamquam ηοη semper adeptus est summam. quis autem ex utroque grege vel theolologorum vel philologorum tam erat eruditus et de auctoribus antiquis et de doctrina patrum ecclesiae et de sacra scriptura, ut ausus esset viam aperire ad inter- pretandam theologiam mysticam his ίη fundamentis constructam? tantum opus aggredi potuit ηοη nisi audacia iuvenilis coniuncta mirum ίη modum cum doctrina iam probata ίndustήaque indefessa. hinc praedicandae sunt laudes quam maximae U dalrici de .Wilamowitz-Moellendorf, philologi aetatis suae fere σptimi, qui quinque ante decennia deligens iuvenem, cui neque deesset usus edendi et cordi essent studia Platonica, Aristotelica, patristica, invenerit prae ceteris aptissimum Wernerum Jaeger. invenerat ille inter- VI LECTORI SALUTEM LECTORI SAL U1ΈΜ νπ pretem et .e ditorem, invenit hic autorem suum, cui maluit defendere contra illos sapientiam veterum quam dedicasse magnam vitae partem numquam moleste cum illis cultum tribuere novae astrologiae. sibi persua- tulit. quotiens aut officium docendi ηοη raro durum serat unam et veram animi culturam semper adhuc sibi vindicabat virum a puero valetudinarium aut allec- denuo renatam esse nec ηοη renatum iri. cognos- tabant veneratorem doctum Musae poetarum Graeco- cunt qui neque labori neque sudori parcunt. at ne ullam Tum dulcissimae, Gregorius aurem vellit et admonuit, usquain molestiam recusaret, admonuit Gregorius, ne foedus infitiaretur, affirmans se opere patienter quod ne amici quidem ratum habebant omnes. sic inter perfecto praeclarum permansurum esse exemplum alia facete dicta audivi a magistro carissimo se editione humanitatis illius, quam vestigabat a Ρήma adules- denuo post bellum incepta ·pel' litteras severe esse centia Wernerus Jaeger. et perspicue exsolvit Gregorius admonitum ab archaeologo quodam tunc clarissimo, promissa editori suo nec ηοη amanti. Gregorio ίnΡήmίs ne abuteretur ingenio ίη emendandis pravitatibus adiuvante unquam desperavit ille nec de auctοήtate monachorum Byzantinorum, stultissimae scilicet gentis perenni vel veterum poetarum vel philosophorum nec hominum fatuorum. 'vita, scripsit, brevis est. cave de culturaanimi christianorum: utramque esse semper Wernere, ne tibi deficiat otium' ad opera nobiliora coniunctam una eademque humanitate, quae olim quae digna sint ingenio tuo?' cui Jaeger: (cum libros, originem traxissit ab eruditone Graecorum, iterum respondit, philologorum aetatis nostrae nemo iam iterumque praedicabat. quamquam enim ηοη occaecata leget, laudabunt etiam tunc, qui repurgaverit omnis amore sobrietate, quae decet virum doctum, intellexit, humanitatis fontes, editorem. ad quos iterinvestigari ηοη quot et quantis inter se differant et principia fidei potuit nisi per rivulos a Byzantinis ρίο animo usque ad christianae et principia philosophorum rhetorumque, aetatem nostram deductos'. at ille abnuit. tamen semper obsequium abdicavit illis, qui sequentes Fortasse miraberis, quod pietate permotus manes viam latam nos iubent repudiare aut humanitatem magistri carissimi evocare malui quam vitam cursumque antiquitatis aut fidem christianam: necessarie enim enarrare viri doctissimi. sed taedet hic quoque laudare interisse humanitatem culturamque animi aetate eccle- ubique nota. te relego et ad praefationem, quam ipse siae ineunte. quod ηοη displiceat simplicissimae cuique praemisit (scriptis minoribus' a se collectis (Roma 1960 nienti, defendunt commodius quidem quam verius. at ίη aedibus ΈdiΖίοnί di storia e letteratura') et ad tamen qui rotam illam historiae, quam semper laudant, indicem operum omnium ίη honorem septuagenarii ab numquam posse retοrqueή contendunt, absterrent a amicis discipulisque compositum (vide Ήarvard Studies studiis antiquorum et amore ηοη nisi timidos nomine ίη Classical Philology" νοΙ LXIII, 1958, ρ. 1-14). hoc severo necessitatis. risus facient. genus humanum dum unum addere placet: patria perdita verum esse et solacii asseverant se liberavisse vinculo traditionis, vinciunt plenum dictum illud Stoicorum et expertus et confessus catenis aeneis progressus, ut dicunt, scilicet somniantes est: ubi bene, ibi patria. vita enim contemplativa, id est se lege historiae exquisita viam generis humani futuram vere et sincere humana, omnes, qui semel eam gustave- cum provisuros tum procuraturos esse. flumen historiae, runt, ίη unam societatem et quasi civitatem coniungi ut ita dicam, a fontibus numquam exhaustis abscidere posse eximie demonstrabat. cuius φtλLΙΧζ Aristotelicae conantur. quam arrogantiam utique abnegabat Jaeger. sacrum sit testimonium quod socii sodalesque huius νπι LECTORI SALUTEM editionis orti nt snmns e variis nationibns regionibnsqne terrarnm diversis promittimns, nos ad finem fanstnm perdncturos esse, pront snfficient vires, opns magistri commnnis nec ηοη amici laboriosissimnm nnmqnam ob- litos qnorum olim a.d. Ι92Ο promiserat invenis Jaeger CONTINENTUR (vide νοΙ Ι. ρ. ΧΙΙΙ): (nam qnamquam ίη hac brevitate hnmanae aetatis ηοη omnis esse possnrn ίη hoc opere, HOC VOLUMINE LIBRI Gregorii Nysseni tamen editionem principem criticam, iam a cumpluribns temptatam, a nemine absolntam ad Ιη Inscriptiones Psalmorum : . . . . . . . . . . . . . . . . . Ι fanstnm finem perdncere, si modo socii ηοη deerunt, ego nnnquam desistam.' Ιη Sextum Psalmum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Ι77 Hoc antem volnmen nltimnm est, quod corrigere potnit magister doctissimns. at tamen et omninm qnae Ιη Ecclesiasten Homiliae .................... Ι95 seqnentur mannscripta aut semel vel bis perlegit aut correcturis vel coniecturis suis ornavit et, quod magis est, omnes ab eo didicimus cum artem criticam tum amorem Gregorii: ab ipso officium accepimus. ηοη exspectabis, lector benevole, successores expleturos esse munia magistri. operam demus, ne Gregorio edendo detrimen- tum fiat. de ceteris, quae inter nos constituimus, ίηίΗο voluminis 111, 2, quod iam sub prelo est, te certiorem faciemus. Scripsi iussu sociorum Homburgi ad clivum aestate anni MCMLXII Hermannus Langerbeck. ΙΝ INSCRIPTIONES PSALMORUM ΕΩΙΩΙΤ J. JACOBUS MC DONOUGH, S. PRAEFATIO Fontes praecipui huius libri duo sunt: codices operis integri et excerptorum codices, quorum maxima pars 'catenae' appellantur. hi vero memoriam tam mancam tam mendis foedatam praebent, ut etiam ex codicibus antiquissimis nihil ferme ad textum constituendum haurire possimus. ubi tamen aliquidboni obtulerunt, hos etiam codices, quamvis raro, citare ηοη dubitavi. operis integri codicum duae sunt classes, e quibus prima (a) c~dicibus Α et ν, a1tera (b) Χ et F ίη apparatu critico repraesentantur. praeterea tribus aliis libris (SLQ) usus sum, qui etsi textum ex utraque classe contaminatum praebent, ad lectiones ceterorum codicum confirmandas vel explicandas magno sunt usui. Ι. DE CLASSE a ι. De F αmiliα Α Primae classis memoria duabus codicum familiis nititur, quarum prima codicibus Α- et Τ, altera codice-ν Α continetur. codex Marcianus Venetus graecus 68 (Α) membranaceus saeculi ΧΙΙ iam a Wernero Jaeger, νοl. νιιι ι, ρρ. 5-18, tractatus est, ubi multa ad anti- quitatem huius memoriae demonstrandam affert. iamvero quae de huius codicis indole ίη 1ibello De instituto Christiano invenit Jaeger, eadem ίη nostro opere mihi innotuerunt. etenim hic etiam textus multis mendis orthographicis insignitus est, cum summam textus inte- gritatem puritatemque servet. opus nostrum ίί. 32V-127V continetur. ad usum Instituti pro Studiis Classicis 4 ΙΝ INSCRIPTIONES PSALMORUM PRAEFATIO - 5 Harvardiani phototypias contulit Mi1tonius Anastos ceus, qui secundum Stornaiolo (Codices Vaticani Urbi- nunc Dumbarton Oal<:s instituto Universitatis Harvar- dianae consociatus, et J. Ρ Cooke, qui olim ίη Universi- nates, ρ. 19) saeculo XVIIineunte a Josepho quodam Cretensi exaratus est. Mi1tonius Anastos contulit, ego tate Chicaginiensi optimas litteras docebat. multa denuo denuo inspexi. de libris Urbinatibus iam multa disseruit ί pse inspexi. Ιη praefatione sua ad Gregorii librum De perfectione Wernerus Jaeger, νοΙ, 11 ρρ. LX editionis alt. et νοΙ (νοΙ νιιι ι, ρρ. 158-160; cf. etiam Virginia Callahan; VIII, ι, ρρ. 37-38, 124-125. Gretserianam nostri tractatus editionem fuisse fontem textus Urbinatis ex eo patet Μοη 23 ibid., ρ. 348, et Joannes Cavarnos, ibid., ρ. 226), docet Wernerus J aeger codicem Monacensem graecum 23 quod eandem ίη capitula divisionem, quam Gretserus chartaceum saeculi χνι duas partes habere librarii ίη editione a. 1600 impressa ut suam vindicat (quae etiam subscriptione (ί. 286) separatas: librum De perfectione, ίη textu Mignei servatur), exhibet codex Urbinas. qui priore parte contineatur, e codice Veneto Marciano praeterea, ut monstravit Jaeger, νοΙ 11, ρρ. LXIV ed. alt., J osephus Cretensis textum librorum Contra graeco 67 (Κ) ad verbum a Cornelio quodam Murmureo Ν aupliensi descriptum esse; secundam vero partem duo Eunomium scriptorum ηοη ex Gretseri editione a. 1600 _impressa, sed ex editione Morelliana a. 1615 Gregorii opera continere, Ιη inscriptiones Psalmorum et Ad Ablabium. iamvero mihi constat hoc commentarium hausit, id quod ίη praefatione mea opusculi Contra fatum, confirmabitur. ίη Psalmos ηοη ex codice Κ, sicut libellum De perfectione- Τ Eiusdem familiae codex Vaticanus graecus 424 (Τ) sed ex alio codice Venetiano (Α) anno 1552 descriptum esse. cum tamen operis nostri textus post verba membranaceus, ίί. 347, saec. XIII-XIV binis columnis κατα. το πάθος του κυρΙου μυσΤ~ΡLον 3L3αχθεΙς (111, 18) nitide scriptus, iam a Wernero Jaeger νοΙ 112, ρρ. XXIV- desinat, fontem haud integrum praestat codex hic XXVII, et R. Devreesse, Codices V αticαni Grαeci, 'νοΙ 11, Bavaricus. ego et speciminis collationem a Francisco ρρ. 141-143, tractatus est. liber Ιη inscriptiones Psal- morum a manu exaratus est diversa ab eis quae reliquas Egermann Monacensi conscriptam et tabellas photo- eiusdem codicis partes scripserunt, quamquam eiusdem typicas adhibui. item Venetiis ex codice Α, sed anno fere aetatis est. totum tractatum contulit Mi1tonius priore (1551), a Joanne Murmureo Naupliensi descriptus Μοη 47 est codex Monacensis graecus 47 chartaceus, qώ omnia Anastos tabellis photographicis usus, collationem J. Ρ. Cooke correxit. iam vero plura Gregorii opera continet Gregorii opera ίη codice Α exhibita et eundem quidem operum ordinem servat. iam ίη νοΙ νιιι ι, ρρ. 18, 19, 98, codex Τ, sed solum librum Ιη inscriptiones Psalmorum de Mon. 47 egit Jaeger. huius etiam operis collationem cum Α communem habet. qui liber ηοη ex ipso codice subministravit F. Egermann et phototypias contuli. Α descriptus est, sed ab huius fonte mediante forsan codicis Monacensis 47 apographon est codex Leidensis alio codice vel codicibus derivatur. nam Τ talibus Leid. Vulcanianus 27 chartaceus saeculi XVI, cuius specimen lectionibus abundat: 26, 7 τε καΙ πρώτως λέγεταΙ. VulC.27 ego comparavi. ab eodem codice Bavarico, sed mediante VSLXF: λέγεταΙ. καΙ πρώτως ATQ; 32, 10 δΤL ποτε το editione Gretseriana prelo impressa originem absque δ3ωρ om Ατν perperam; 50, 13 έπΙστρεψον om ΑΤ: Urb. Ι2 dubio ducit codex Vaticanus Urbinas graecus 12 charta.- his vero et aliis a codice Α discrepat: 24, ι πά07Jς om AQ; 25, 7 έΠLγραφων TVQF: γράφων ASLX; 27, 9 6 ΙΝ INSCRIPTIONES PSALMORUM 'PRAEFATIO 7 τω λόγω τον βΙον TVSLXF: τον λόγον AQ; 32, 22 τω exhibeatur. etenim quoniam hic codex exaratus est pr om Α; 39, 9 έΠLπορεύεσθαL VSLQXF: έΠLσορεύεσθαι eadem' aetate vel antiquiore, qua codicis Α exemplar Α έ!ΤL πορεύεσθαL Τ; 39, 140m Α. ita codex Τ a codice (A.D. 911) scriptum est, uti iam monstravit Wernerus Α differt quo modo unius librarii menda diversitatem Jaeger (νοΙ νιιι ι, ρρ. 11-12), derivandi sunt hi duo inter libros inducunt. atqui codicem Α traditionem sat codices Α et ν de memoria veterrima. de scholiis vero veterem exhibere ίη νοΙ νιιι ι, ρρ. 5-18 a Wernero quae ίn codicis V marginibus a manu prima picta sunt, J aeger iam demonstratum est. ad eundem igitur arche- haec dicenda esse censeo: nihil a1iud praebent nisi verba typum vel hyparchetypum redit, codex Τ, quem, cum synonyma aliquibus textus verbis apposita, quibus nullas novas lectiones nos doceat, ίη apparatu critico ηοη lector 1ibrum facilius intelligat, sed quibus nullam theo- citamus. 10gicae doctrinae cognitionem vere clariorem vel ditiorem acquirat. tam pulchre vero picta sunt ut ηοη ab huius codicis scriba' excogitata, sed de exemplari nescio quo 2. De Familia V esse descripta mihi videantur. de eodem exemplari illos ν Codex Vaticanus graecus 2066 (ν) membranaceus venisse 10cos aestimo, ίη quibus interpolator quidam ίί. 316 li tteris uncia1ibus exeunte saeculo ηοηο exaratus theologus ignotae aetatis Origenis de apocatastasi doc- est, id quod Wernerus Jaeger Traditio ν, ρρ. 79-102 trinam perosus Gregorii verba sanare voluit, homo theo- demonstravit. ibi indicat codicem a monasterio Sanctae 10giae scientia magis quam linguae elegantia praeditus. Mariae de Pateris Rossanensi provenisse, quo Constan- tinopoli a Bartholomaeo abbate allatus fuisse videtur. 11. DE CLASSE b tractatum nostrum totum comparavit Miltonius Anas- ι. De Familia D et Χ tos: curis iteratis inspexit J. Ρ. Cooke; ego multa postea examinavi. Secunda codicum classis ίη duas familias dividitur, Multa quae ίη codicibus Α et ν leguntur hos libros a quarum prima maxime distinguitur lectionibus quas cum secunda classe distincte separant: ita 25, ι ε!τα τιΧς codicibus S et L contaminatis communes habet; secun- ATVQ: ε!θ' οδτως SLXF; 26, 16 ~μίν SLQXF: μόνον dae vero familiae exemplar, codex F, et multos suos Ατν; 32, 10 ()τL ποτε το δ8ωρ omATV; 37, 20 π<Χντας errores exhibet et multos qui etiam ίη codice mixto Q αύτων ATV: om cett; 42, 11 ούρανοίς SLQXF: ά.νθρώποις leguntur. Ατν. attamen codex ν sat multa possidet quae eum a Codices primae fami1iae praecipui sunt codex Vatica- codicibus Α et Τ dividunt: 26, 7 τε καΙ πρώτως λέγετιχι nus graecus 2225 (Χ) saec. χιν chartaceus, ff. 404, et VSLXF: λέγεταL καΙ πρώτως AQ; 27, 14 ~μετέpαν codex Vaticanus graecus 401 (D) saec. ΧΙΙΙ chartaceus, VSLXF: έμ~ν AQ; 30, 13 την om AQ. porro librarii Χ ίί. 332. codex Χ manu nitida scriptus textum tractatus menda velut itacismos et huiusmodi plurima continet, nostri ίί. 68-165 praebet multis mendis foedatum, quas sed cum primae classis membriam sanam et antiquam scriba saepe sua coniectura correxit. porro codex, qualis proferat, et cum hic solus secundae fami1iae codex nunc extat, ex duobus 1ibris ίη unum ligatis consistit, iam extet, dignus visus est qui ίη apparatu critico quorum alter manu saeculi χν exaratus f. 351 incipit. 8 ΙΝ INSCRIPTIONES PSALMORUM PRAEFATIO 9 comparavit primum Η. Brown, iterum examinavit Ε. familiae prototypus archetypo totius secundae classis Kapp, ego totum denuo contu1i. alter huius familiae proximus fuisse videtur. eorum vero fontem ίη diorthotae antesignanus, codex D chartaceus saec. ΧΙΙΙ, iam νοl. coniecturis ponendum esse opinor. νιιι ι, ρ. 161, a Wernero ]aeger accurate tractatus est Sequentes codices sunt Χ magis affines. codex Vatica- (cf. etiam ]. Cavarnos, ibid., ρρ. 219-220, et Virginia β nus Barberinianus graecus 423 (β) saeculi XV, ίί. 53-93 D Callahan, ibid., ρρ. 362-363). codex D, quamquam textum nostrum habet. cuius partem ope tabellarum procul dubio ad hanc familiam pertinet, nihilo minus photographicarum contuli. huius autem codicis textus tam mu1tas a reliquis libris discrepantias ad textum codici Χ similis est, ut paene ipsius apographon esse stabiliendum inutiles possidet, (id quod ] aeger et Cavar- videatur. etenim ηΟΏ solum lectiones codicis Χ servat, nos locis citatis iam animadverterunt), ut ίl1 apparatum e.g. 26, 11 τοίς άνθρωπΙνΟLς ΧβΝan 78 Vind 10 (Η habet criticum includi ηΟΏ mereat. contu1it Miltonius Anastos, τ~ς-~ς ίη rasura); 26, 15 τε καΙ φυσLκ~ς om Χβ et addunt iterum comparavit ]. Ρ. Cooke. lectiones quae codicum ambo manu prima ίη mg (habent Ν an 78 Vind 10 et Η) ; D et Χ vel inter se vel cum SL affinitatem monstrant 28, 24 έΠLνΟΎ)θ~ναL ΧβΝan 78 Vind 10 Η; verum etiam hae sunt: 63, 16 κλ~ματoς SLDX; 69, 5 lemma habent 66, 23-24 ~ ύπερκ6σμLος-κύμβαλον (linea codicis Χ tota άπο &8ε περΙ των έΠLγραφων έξετάζεL Αν gως ώ8ε περΙ των et integra) a β et Nan 78 omittitur. πέντε μερων τοϊ:) ΨαλΤΎ)ρΙου' άπο τοϊ:) ώ8επερΙ των έΠL Eadem manu scripti sunt duo alii eiusdem memoriae γραφων έξετάζεL Ζ (quod ex S, ubi hic nunc legi nequit, Nan 78 codices, codex Venetus Marcianus Nanianus 78 saecu1i descripsit Ζ, ut vid.) L (ut vid., nam mg. secata est) D XV exeuntis chartaceus, ίί. 477, cuius initia contuli, (sed ίη loco άπο τοϊ:) &8ε scr τιΧ 8' &λλα) τέλος των πέντε Vind 10 et codex Vindobonensis Suppl. graecus 10 (olim 18, uti μερων τοϊ:) ΨαλΤΎ)ρΙου: καΙ ~ναρξLς των έΠLγραφων άπο των vel ίη Kollarii catalogo legitur) chartaceus, ίί. 414, quem &8ε Χ: 112, 5 post άλ~θεLα add μαλλον 8ε τΙς έσΤLν ~ Carolus Gronau contulit, ego ope tabellarum photo- άλ~θεLα SLDX; 121, 21 του SQF: ό AVLv τω DX; 123, 22 graphicarum examinavi. hi tam similes sunt ut ab eodem λε' γεLς: εΙ,Ι ΠΎ)ς Ο,ι ΤL S καL\ ε,L πω\ ν u!l ΤL L εΙ,Ι ΠΟLς QFε"ΙΠ Ύ)ς DX ; exemplari nobis ignoto descripti esse videantur, nisi 147, 8 ε~: ~ SLDX om QF; 148, 23 εL om SLDX ~σταL vero codex Vind 10 codicis Naniani 78 apographon est. QF; 150, 14 μΎ)8ενος QF; μΎ)θενος Αν μΎ)8εν6ς, φΎ)σΙ SLDX; codicemautem Vaticanumgraecum1766 (Η) chartaceum 165, 26νΙΨεταL ante φΎ)σΙν coll SLDX; 1661 9 έρεϊς DX; saeculi XVI, ff." 324, comparavit Miltonius Anastos, ego 170, 21 8Lαφθορας SLDX om AVQF; 174, 15 gτt ante iterum inspexi. hi tres, cum mendas quasdam ίη nullo μ~ add SLX falso. quae lectiones, si cum illis comparan- alio libro inventas contineant, affinitatem inter se artam tur quas D et Χ cum codice F secundae familiae exem- exhibent: e.g. 29, 12 εύφρονούντων Ν an 78, Vind 10 Η plari communes habent, paucae sunt numero, id quod εύφρον6ντων β εύφραLν6ντων Χ rell; 30, 20 τοu-21 8LεξLέναL mea sententia νίΧ accidisset, nisi codices SLDX ad om Ν an 78 Vind 10 Η. quamquam codici β similiores sunt codicem huius fami1iae prototypum proxime accessis- quam 'codici Χ (ut e lectionibus 29, 12 et 66, 23-24 sent. praeterea quoniam hi primae familiae errores pro liquet), tamen illius apographa esse ηΟΏ sunt censendi. maiore parte ipsi familiae prototypo attribui debent, et Vat. Εχ codice vero D descriptus est codex Vaticanus quoniam eorum numerus tam exiguus est, ipse primae 452 graecus 452 chartaceus saec. med. XVI, ίί. 117, quem a