Gramer Terimleri Sözlüğü

233 Pages·1992·7.758 MB·Turkish

by  Zeynep Korkmaz

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y 1 N L A R 1 575
. .
GRAMER TERiMLERi
.. .. ..... ..
SOZLUGU
Prof. Dr. Zeynep Korkmaz
Ankara - 1992
Hazırla:Py raonf . Dr.K OZRKeMyAnZe p
İncleeyen:K olÇ alışması
İlBka sık : 5000
İÇİNDEKİLER
Onsöz VII
..............................................................................................................
Biblyiografya..........................................................................................X. .I.I.I. ..
Kısaltmalar XIX
Sözlü.k ....... .. . ... 1-180
...............................................................................................
Dizinler 18211-2
AlmancDai zi.n . .. . 182
.........................................................................................
FranzscıDai zin........................................................................1...3.9. . ...............
IngiliDziczei n...................................................2..0...1.. .................. ..................
OsmanlıDciaz in. . .... . . 209
..................... .............................................................

ÖN SÖZ
Bilindgiiğbihi e,br i lidaml ı, keknadvir aömzlealkr aırnşaıo llıatkne rim­
lerinainnc,aok b ildiaml mıe nsurpılnakcaab uglö reonr takbliagrşe an elklai­k
zanmaislyıeü ksbeikar n latdıümz eyuilnaeş abBiunl ierdn.el eb,ib ri ldiaml ının
terimol beirlii dma lıntıenm eslaiy ılır.
Ötekbii ldiaml laroılndduagğ iub Tiü,r dki lail anıdnadT aü rktçeer imler
konusnuey azkıikç, e şiktüllit üsreeble pilleaers ırlyaürzcüasb tıür akşıtlımrı.
Yıiladradc aah raa yıontau rtulamçaömzıübşme, k lebyiekrno nuo larsaükr e­
gelmtiiBşru.d unıömn,c elOiskmlnael İım paroartluğu'Tnüdrdaki, l inin-onda
bilidmi loil möaz ellgiörğüiml eemesgii bsia kbaitar n laybıaşğakl aıl ınarak
ihmavleiy gae ri piltainlami eliseli g ilidir.
X. yüzyılbdaaaşnyl arİaskl amme deniayleatniıg niar moilşaT nü rdkü nya­
sındAar,a plvaerd ai ğer yabaTnücrıklçöaeğryraie tmüezke ryea zılgmrıaşm er
veygar amer-sköazrlıüşkeı smeırr ilçneo ğAur apb,a zıldaaFr aır dsi linidre.d
Bue serleTrürdkeç eknuirna lAlraarpdı iliknailnı plagrörıdenü az enlenmiş­
tirD.i vanLuı1 gat-it(-M1U.0r17k3 )K,i tabü'l-idrak l(iM-.L1i3s1a2n)i,'l -etrak
Mukaddimet(ü1'y3lü.-ze dyEeıtblt )u,h fetü'(z1-4y'Ze.ük ziyygıyileb)T iü r kk ültürü­
nün kayensaekr lbeurniut,ni pöirkn ekle.Br uit duitrupmaar aollealr ealkb et­
te sköozn useues rlergdeeç en oldaiyll vaekr uıar lldaarA rapçtae rimlerle
karlşaınmtıışr.
AnadoluO'ğduaz cad'ayyaab liıyr a zdıi liknuirnu lguepl işmessionnd·e n
rakdie virlyearzdıeOl samna nlTıü rkçgersaim erdleeh reim ehne mebnu a nla­
yışuay gusnı nıflaarmaav let erimlbearğel aşntmııOrs.m anblöıl gesiilnki n
grameorlia rbaikl ivneeB ner gmaalıK adrtiaar fındayna zıMlüayne ssiretü'l­
ulı(lMm. 1530)1l'-mdiaa zkii-.fii' (meedcihlugglee çnm ziaşm ane)l,-h alü'l-ma'lumu'l­
muttarid(agteun iş kziapmmiaü)nt ,e kelvlaihmd e(h.luş ah.temkülfdir-kemi)u ,h a·
ta(b2. şah.tmeüktelkieklm)la,i' ma lg(a1y.rş ah.çmoekçlhuueklm)ür,h - aiz (ıerd ilgen
emikri pmia)',l ı1nme-hıyh -aiz (ıorl umesmuizkr i pgii)bt ie riemrTl,ü rdki linin
grameriAnrianp,ç aknaıynn akeltıtki ğib intrae srıislmi stembianğlea ndığı­
nınt anıklarıdır.
Tanizmadte vrinBdaet,ıyy öan eldmiel,sd aed elevşeTm üer kçehcai­lik
reketdloelraiıy yılgsar ameyra zarvleıg ğrıa metre rimblierraiz fadrakhlöaıl ­
çülerelleea lıntmıırSş.a yıdcaae skiskiıyylaes lanamoıryaancdaak çoktur.
M ehm e Fdu adve A hmedC evdepta şarlıanM edhal-i (K1a58v1a)i,d
KavaiOds-mia n(i1y8e6 K5a)v aiTdü-rik (i1y8e)7 T,5e rtCiebd-iKida vaiOds-mia niye
' Yayını, BesiAmt alTDaKy.,A, n ka1r9a42 64,+7 1 8s2.
Vlll
(1785)a dleıs elreiri lökrn elkedrirS.ı raddaah sao nary earl aSn üe lym anP a -
ş anı İnl mS-airf -Tıiır k(i1 874A) 'lsN iai, zmi 'an ıLni saOns-mıa n(i1 808)'si,
•
SelimSa bi'ti nS afr-ıv eN ahv-Ois man(i1 88lM) 'eshim, e Rdı fat' ı n ,
Küllity-KaıavaiOds-mia ni(y1e85 8)'Asbid,u 1 1a hR amiPza ş'an ıEnm sile-i
Tıirk(i1 886i)l'Şes ei m s e d dn iiNn e nv -SıısU lSa af r-ımTıi riki ( '1 89'2sN)i ,e -
c iA sbı m 'm OsmanSlaır (fı1 89,M4 ) ehm e Rdı fat'i ni kic iltHlıiciek- i
LisanO-sım an(i1 894-18Ş9e5y)'hEs fie,n d'in iMnu fassyaeln Sia rj-Oıs mani
(19l0')sHiü, seyinC ahdi Y a1 çı'nm TıirkfeS afrv eN ahv( 1908v)en' iih a·
yetA hmetC evatE mre'n inL,i sanO-sım an(i1 921)'sTia,n z i ·
m a t Mv e eş r tu d etv liier irynM iie l lEid ebiyvaeCt u mhuridyeevtli erirne
bağlaybaanş lgıracmae lredri.Nr e vakr, iT anzivmeaS te rveFütn-ilidn e vlierrin·
deikdili sadeleşçtaibramıleg,a e rnelliykazldiıel iOnsim anlıçceaçr evesisnaddee ­
leşmte,iA rrapça-FanvçeTa ü krçeniknra masdıu urmundakiO smanlı«ceasanyd ıe
Osmanlıca» tedmaehlaai nnldaeşb ıildrıi rdl u urmunag etmierh edefinyeö ­
nelmoilşd uğundyaanz,ı glraanm elredreikt eirmledre« Osmanlıc»an liıtkeli­
ğindeknurt ulamaımrıE.şs telreirndkeul landöızğeın tiasçiı,zsk ,a dhea ldki li
ilüen y apmoılşa An h m Me i dd a thE fen d nii On's manlıciaçniınnbd ue­
lundudğuuur mua çıklaayşaanğk ıdica ümleerila ynzıa mandoa d evirnt eirm­
leiri çidneg eçleird.Ai rh m Mei dd h «aE lty e:kv umll andığlıimsıAazrn a,b i
veF airsvieT ıikriv eO smanlıılnga ermiicktielv es an'aktestbaei tklteirt earkki
münasebeYtiuynlanev eİt alyvaneT earkkiyaath-iıer mizgiönse trdiğil üzuümz e­
rnieb idre F ransızl isarnnıldaanm ürekkepdind2ie yrekk miiz amaAnr pala­
rıknm iiz amaAnc emlienrv eh elşei mddieF renlkerkiapnı alrınçıa laakkr leime
vek urallbaarkı mındbaindr i dli lenoclidsuiğ umeuszeufl keay detmtiişGre•r­.
çetkend eT anzimvaeSt e revtF-üin ı'.idne vlierirndAer apçkaö klere baığkllaı l
Batdıi lilnedriek karşıllıaıkro lduğgui baikt amray oludnaac evavzee rni ikli
bierğ ilbiamş göesrmtişt.Ni irteikmA liSu avvieŞ emseddinSa miB,a ­
tık aynalkık leimvee t eirmlee,Ar rapçvae F asrçaniımnka nlıanrab aşuvrarak
karşılaırakm ay eirneo,n lıao rldugğiub kiab uelt mgeö ürşündelde4irG•rö rülü­
york ,ib ud önemelrdeA rapçvaeF asrçkaö kenltiei rmlesrou rnunbai dre B atı
kaynalkıt eirmletra rtışgimrmaisşıt Ainrca.k ,g rametrei rmliek ronusunydia­
neA rapçkaö kledreny apılahnalikamrd uurmdadrY.ı ukarıdaad lıanrsıı arla·
dığımOıszm anTlüıkr çesgria merleirnihne mehne psinddebe u o rtakö zellik
gözçea prmatkad.ı r
l9 ll-9l2 3y ıalrıla rasıknapıl ayMainl Eldie ybaidtö nemi'Ynednei, Laikıs­an
mını teemdselinelir nö ncülüiğldüei klo nusut,ai rhvie s osygale çrelkeeru y­
guns istebmilrdi a vhaa linedleae l ınmıı.rDş etvirnf irkiyatyıanpıa vne d il
konusuankdi göürşlienriTıi rkfülüğEsünas lan adleıs eirndea çılkayaZn i -
yaG ökalp5, bue seirni«nL isaliniirç külüğUümnd eleir»b aşlaılğtıı nid ak
2 Dağarycııh1l,2 8(81 87s1.l) .,
' Terceman-ı Hakilıal, yı1l2 9(91 88s.2 1)1,2 .
• Ulum, Par1i2sR ebiüle1v2v8e(7l1 87ikda0)m; v eM alumat 25T emmu1z3 1(31 897).
' BaşbakıkaK nülltMüürs teşayralyıİ.ğs,ıt an1b9u7ls2 .,1 13-139.
IX
bölümün5ü.mn a dedsindtee6r imkloenru sudnaue lael mtıışZri.y Gaö kalp'e
göryee,n tie rimylaeprı lıörnkcebenu nlahraılndk i linde karşbıullıuk·l arının
nupb ulunmadiınğcıe lenvmaerlsoiar,,a daanl ınmdaılrEı.ğ eyro ksTaur,k çe·
nink uralliaşrlıe tiyleenrtiee kr imylaeprı lmbauld ıa,m ümküno lmadığı
takditreder,k ioplsmiazşk a rtıAyrlaap çvaeF arskçeal imekluelrl maanlııldır.
Gerekdluir umlavretd eak nailka nlaBradtkaıa, y natkelrıi mleyradreanr lanıl­
malıdır.
ZiyGaö kalpo'ritnak yoay dubğuue saasrtl,e riçma lışmiaçliaCnru ım huri­
yedte vrine uezlavnearbnii şorlr it ahma zırılşatmAınrc.a bku,d önemde gra­
mert erimlbearkiı mınddaaT nan zimvaetM eşrutidyeevti rlergienndeelk i
anlaydıışşıınçn ıak ılsdöıyğlıe nemneez.d eBnCulu em huridyeevtr igneel ince­
yek adaört eaklia nltaerrıinm gliebrgiri a metre rimledreig meinze llAirkalpe·
çaF,ar sçkae livmeke u arllayralpaı lOmsımş a1Unrlkçıet serii mnlietreil iğindedir.
Cumhuriyet detverriiçnmad leıkşim aTluarrkıçy,eü ykis deükz eybdiebr i ­
livme k ültürh adliiglneiet irhmeed efingienr eoğlia raaykrb ıi kro nhua lien d
elael ıntmııÇrşa.l ışrm,da ililan kılatbeımneıfelnl seesfiunyeg ubni yro ilz ledi­
ğindenni,t eblaikkı mınddaahnöa n ceki dönkeamrlşeırllaeş tırbıilra mıyacak
özeltlaişkDı orl.a yısliıiryklçavee, T urkçeleşkmöikşl erTduernk eçkel etrel­e
rimy apmyaö ntemdianyea nAıynrı.d urugmr ametre rimlieçridine s ökzo ·
nusuudr.
Grametre rimlCeurmih,u ridyeevtr iünzdeer ienndç eo kd urulvaein ş le­
nenk onulardaNnevd aırkr i.1, 9 32'sdoennrT au rDki Klu rumu'nöunnc ülü·
ğündeiklçika lışmbailraterer k vleid fe nemneie tliğindedSiary'ı.lp aerksı ı nırlı
olmakbliar liskötzelh,üa kl inddeakhia düyzaeynılnisl oanrr,ay kıil lraarsat. l ar
TürkD iKlu rumu1,9 4y2ı lınFdleafs,eve eG ramTeerri mSlöezrliiü çğüi8n2,d0e 0
kadar grtaemreiyrmay iı nlaımrı1.ş9 t4y9ı lınJ.dM a a, rou ze a' nuu Lne xi·
quede laTre minoLliongqiueia sdlteısi eqrutieenm•ie l avlegm raakm etre rimleri­
nid ibli litme rimlebriirylleeş tsiurrmeetkDi iylleb TireliimmlS eörzil'n üüğü'0
çıkarmışDtaıhrsa.o nra buVnecl i a rhıH aet bi ğo l'n uun h azırlaTderığiım ·
ler Sözlıi üğzül'eş mtiiArr.k asınddaa nB e Vrar d ka er'ı n:D,i lbvieDl iilmb il,.
giTsreii mSlöezrliy üğaynüıl anmıırş"Bt.u a landsaoknyi a yıAnh meTto pa·
loğl'nuu Dn iBlig liTserii mSlöezri'ldü üğ1r3ü•
TurDki l Kurumuö'nncuünl üğüçnadleıkşviem y aa yınrlaağram egramne,r
terimulzeurni srüaryeıo ntau rtulamaBmuınşutnı rb.an şeldıecntaie ,r içma -
'Gö ste.. s. 130v eö t.
7 «GramIesrt ılahThlrkaD rilıi, C».,1 ,S. 7 (1s.9 83-41)«2,G, r am(eKru rambilim) Terimleri>;
ThrkD ilBie lleten,il . SerSi.,1 (-129 4s0.6) 3,- 7«2G;ra meTre rimleThrrkiD >i,lBi e lktnıil . SerSi.,
11-(1129 4s1.1) 2,9 -156.
• İstanbCuulm,h uriByaestı me2v0i5s, .
'P ar1i9s3 3.
10 AnkarGaü neMya tbaacvıelG ıakz eteTcAiOl2,i5 k2s .
" İlbka skTıDsKı.A nkara1 969,-122.8b.assT.kD,ıK s.ıA nk1a9r7a,12 45s.
" TDK.A nkara,S eviBnaçs ım1e9v8i20 3,2 s.
13 ÖtükeNne şriAy,aŞt. 1292889s .,
x
lışmalabruı niışnlt earmhd aez ırbliıerkk liıtp a rıanfdasni steomllairy aükr ü­
tülemevmeyi aşp ıltaenr imlerden tçeorğiyuman puınynaö ntemingdöerküiş
ayrılıdkollaaryıı gseınyeblliak r a bublu lamaomlımşıa dsır.
Bud urukma rşısTıünrdka ,ç daillıiş amraılnTıürnk çtee melisnadğel ıklı
bitre rim sisktaevumşitnueir lumleaisbçiiz na mazna maünn ivietreslerimizde­
kid ilöcğir etüiyme ltearriıa nfdadnaö nemiçl abaarhl arcantmıDıriş.kl o nula­
rıi şleniyrakbeannd,ci ıl lertdeerkiim Tlüerrkeçk ea rşılkıokylmyaaor lunhdear
bilaimd amkıe ndidnüeş egnö reyveir igneet irmçeayleı şrm.Bı uşy tıolglar,a ­
merd albıa zgıü zel tekraizmalnetmrııA rşn.c abku,ç alışmsailsatreb miyrlö in ­
lendirmbeayğel anamiaçdiınğ ı büitlyüein nüde e y eterksailzmv ıeşd ilimizi
Türkçeleşçtailrımşem aladraılangldaankmia bluaa lra nddaae t kigsöisntie rmiş­
tir. Bözyalmeaicnçe i,n de bbiekrla ivrrlaiimç ibni rbirifnadrel(nk kar"şihklar
ortaçyıak şmtııAryr.ı cBaa,td ıi lleriçenvdieyrnoil uayllıan vaenyT aür kçkeö k­
lerdteünr etbiilkreı ns tıemr imlveerrdiekl;ae rnş ılbıeklliarrt,ii sltmeeknkae vn­
ramlakraır şılayavmeza odrılğaıam radala yantaünr etymaen lıbşullaurnı duğu
içigne nbeilkr a bublu lamıaşmtBıurd .u rumusno nuoclua rçaokkd e fial vke
ortöağ rteimdkeu lnlıaltaenr imillyeeür k söeğkr etikmudlel antıelrainmb lierr­
birinfdaernko llım ufaşk;ü ltefdaeknü ltheayteat,ya n fıa klüteödğer etim üye­
sindöeğnr etüiyme sionkeu,l lakridtaa pktiatna öbğar,e tmenödğernee tnme
değişteenr imolretraç yıak mtııBşru.k onudzaa man zadmüazne nlbeayzigıci i­
rişimollemru şdsata e rimleyriinmdeieç z ö züm bekblikeroy enonul araaskk ı­
da kalmıştır.
İştger,a mteerr imkloenruis unbduad kiu rumguö zönübnudleu nduTürarnk
DiKlu rumTuü,r kd ilçia lışmalsaarğılnvııekbn li ır leşbtiitrre ircisimi stemine
kavuşturlumleaisbçii ibni,l imtseemle lloetruer tulmubşi gryr eanmie r terim­
lersiö zlüğühnaüznı rlankmaarsaıarnl ıt ıanlamş ıtır.
ElinizGdreakmiTe err imSlöezrlib üğüi,r kyaıçl slüırke bkilçria lışmüarnüı­n
nüdüÇra.l ışymöan teomlia röankc Teü,r kd ili alaynaıznıdlbamü ıtşügr na merler
ved iğTeürr kçkei tlaapr2l0a0 'üüzne rinmdaekkaitl aer amagdeaçni rielle­rek
dektie rimma lzemesbiindriö nk ümyüa pılımrıD.şa thsao nrbau,m alzemeyi
süzgeçgteeçni rvmede e ğenrdliermsea fhasgıinrai tlimBriu.şs afhada, eldeki
terimlbeirridnfe anz klaar şıtlaışkı yainllheai krçaı r şıbluılğuın mayra,kn alra­
şılbıuğlıu nduapy apvıe yiaç eriğisnadkeaktdilo ılka yıbseınyliam,s enmemiş
olalnart,a nıammlalayreıt erksailzav ne yyaa nloılşa nalyaırk lanaalfraabke tik
listeblaeğrlea nımrı.ş t
Bua yıklsaamfhaa sıgnrdaaem,r t erimlerbiümtiüzdnii nl ctialreıarnf dan
ortakklaabşugalö reryeekr leşomlnialşa ürzıe rihnedreh abnigtria rtısşömza
konuoslum aşmtııArn.c ayku,k arbıedlai rmtitzni iğtieloilkudtpaeü zerianyd­e
rıcdau rulmgaesrıen kleeirl tee klniift elioğlianndleka ernıdg,iö rşülerimizle
birliKkutreuB mi lKimu ruluö'tneudk iil ciledregi önriünş lesruinnmyeaıu y­
gunb ulduBkö.y leüczee,r itnedker daurr ulması tgeerriemkletener kllei f ha­
lindyeekniki a rşılGırkalmaerBr,i livmeU ygulaKmoal u'onlcuauş rtulbainr
Xl
komisyotnadrat ışamçaıylaab ruankl iaçri enne lvieşrlin loalrkadaar akrı lın­
mıştır.
Terimm alzemesbiuşn eikni ltdeeskpii tisnodnerhnae ,rt erimgienr etkal­i
nımlavmeaa çıklaymaapsııl dmaıhşöa,n cetkain ımlamaylearar ldaaen k sik­
likltearm amlanymaınşl,ı dşülzaerll mtiiişrYt.ap ılaanç ıkllaamradtaa mamen
Tükrçedeoklia ylbaarğakl aıl ınTmı.ıişr,tk eçrei milleberu nlarBıant dıi llerin­
dekkia rşılaırkalsaırbnıid uray umb ulunbuupl unamdığTı.iır,k çeddeukriu m
veo layillaberu d illerdduerkuivm e o larylıkana rşılaştyıorlıulymlaas ıt espit
edilm.iA şyrtıicrkaa,r şıltırekismılzeT ürrek çkea rşılaırkalnamreı lşv;e rtieş­siz
rimleerlev erkiaşrlşiı lbıukllmayaro l due nenşmtiiBri.r ibiprairnaevl eeylza ı t
anlamtleır imlbeurö dzee llyiağnis ıtdaecnaikkğl öez egnö steriilrB.mu inşutn
dışında, terimo lnmiatyealanyilkıağlria nndmveıe şş i midykea dayra yınlanmış
teirms özlüklebruilnumdaney abni rçtoekr iemk lenşmtiir.
Dibli litmeir imalyerrıiec laae l ıınğdındeasne,r de yablunnaılrzıgcnra a ­
merk onulialroeır taklaşaynelrva errıinlam iştir.
Örnekldeinrmelbeürydüebk i çro kluekdleabe is erlerin tyaorlaunymlaas ı
seçilen csüımrlaellaenrBm iıtşret rıirm.i n kiaçpisgnaiemr ıeo nl ayvıeçn e şitli
grameşre killeyretiiennricknea raşnıalbilimçeigsnei r ektiöğrinnedkel sear­in
yısaır tırşıtlımrı.
Eldesköiz lü9k68t mea ddyee ra lmıştıri.ç niAdyebr,ua nçl aArlımna nca,
Fransıİnzgcial,i vzevc aer sOas manlkıacraş ılıdkavl earriıl imri.ş t
Terims özlükhlaezrıir lamgaünçılnü kolretraid aBduık ro.n udgaö sterdi·
ğimbiüzt ügna yrreatğem eenl,b eetktsei kbsigirrz a metre rimslöezrliüo ğrüt a­
yak onduiğduid asdıadn eğiKliuzl.l anıbmadşag östbearzeeıkn s liekzra, manla
yeni eklegmeerlekekırlliia bitlieArcn.ec kaşku,h usuösnue mvluer gulaimsa­k
terkiize, ğ eerl inizsdöezklhiüe kd,e fiunlea şvıebr ü tüdni lcileroirmtiazkilna ­
şak abueld ebilecbeikltree rrii m bisralğilğaiiylnaiibrT süerD,ki Klu rumua dına
mutlulduuky acağız.
Sözlerismoinvz eer irkbeuen s,e röinnh azırslıırğaıs bıanndyaaa rdımcı
olasne vlgeiis köiğ reinlcerDiomçD .r S.e maB arutçu, Dr. YDaridlD.eo kç .E lçin,
DrÖ.n aKla yial tea rştmıak onustue rimlgeörzidneg ne çirilmesi için kurulan
komisyonda değerlbii lgdöirrsümuşerlkee tryiiaynrlide ı mleasriırngıe meyen
azimze slektaPşrloaDfrr.ıK. me maElr aslParno,Df r.A. h meBti caEnr cilasun,
Prof.H aDmrz.Za ü lfikParro,Df. r İ.s maPialr laPtrıorDf,r. M. e rtToull umP,r of.
DrO.s maNne diTmun aD,o çD.r O.s maSne rtkavyaeP' ryoaDf r.r. a hmeMtelhi­
metA kalınh'aıtnı racsaınndaat ne şekkürsluenrairmıim .
ZeyneKpO RKMAZ