Table Of Content

GRAMATYKA NA bardzo dobry GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY książka pomocnicza do nauki gramatyki języka polskiego Opracowanie Krzysztof Gierymski Wstęp Niniejsze opracowanie opiera się na obowiązującym programie szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie ułatwić młodym Czytelnikom poznanie i utrwalenie podstawowych wiadomości z gramatyki języka polskiego. Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych, a zwłaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać mło dzież przygotowująca się do egzaminów maturalnych, książka ta pomoże irn w powtórzeniu najważniejszych zagadnień z gramatyki języka polskiego. Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonwencjonalny sposób obowią zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie często niełatwych problemów gramatycznych. Ma temu służyć formułowanie prostych definicji, gromadzenie zro zumiałych przykładów oraz przedstawienie zagadnień w postaci przej rzystych graficznie tablic. Liczymy na to, że zaproponowany w opracowaniu sposób pokazania materiału z gramatyki rzeczywiście pomoże naszym Czytelnikom opanować wiadomości z tej dziedziny na bardzo dobry! 3 SAMOGŁOSKI: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó), y. GŁOSKI SPÓŁGŁOSKI: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m, n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż. GŁOSKA to najmniejszy dźwięk mowy ludzkiej, który można wyodrębnić słuchem. LITERA to granczny (napisany, wydrukowany) znak głoski. 3 głoski E □ E 3 litery □ [B □ E 4 głoski 5 liter □ □ □ □ □ E E I E E 4 głoski ► 6 liter □ □ □ □ □ □ - niektóre polskie gło E f R ski składają się więcej niż z jednej litery. 1 głoska 2 litery 5 SYLABA to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze NARZĄDY biorą udział w powstawaniu głosek. spółgłoską (spółgłoskami). MOWY: u - pał sa - mo - lot Z płuc wydychamy powietrze, które płuca przez tchawicę dostaje się do krtani, Sylaba otwarta - jest zakończona samogłoską. —> ko - ło gdzie znajdują się wiązadła głosowe, tchawica z krtanią Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską. —>• nos których drgania powodują powstanie dźwięku. jama gardłowa — 1 AKCENT WYRAZOWY to silniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie. jama ustna podniebienie miękkie i twarde, wargi, 1 język, zęby, dziąsła. jama nosowa akcent w języku polskim pada najczęś szko - ła ciej na drugą sylabę od końca. pi - sa - li śmy 4 litery „i ' przed samogłoską (e) nie jest samo b bi e i pi - sal - bym w tego typu wyrazach dzielną głoską, a jedynie zmiękcza spół gra - ma - ty - ka akcent pada na trzecią 3 głoski głoskę poprzedzającą (b'). czte - ry - sta sylabę od końca. Rzecz - po - spo - li - ta 4 litery „i" przed spółgłoską (z) nie tylko zmięk w ! z a cza spółgłoskę poprzedzającą (w'), ale w w tych wyrazach akcent pada Pi sa by - śmy 4 głoski również stanowi samodzielną głoskę. na czwartą sylabę od końca. pi sa by - ście Głoski - przy ich wymawianiu powietrze prze np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r, ustne chodzi tylko przez usta. f, w, z. AKCENT ZDANIOWY to silniejsze wymówienie jednego z wyrazów w zdaniu. Głoski - przy ich wymawianiu powietrze prze ą, ę, m, n, ń, - najczęściej akcentujemy ostatni wyraz w zdaniu. nosowe chodzi nie tylko przez usta, ale też przez n' -> ni e nos. m' -> mi ó d| W lipcu wyjadę na wczasy (a nie na kolonie). Głoski - przy ich wymawianiu drgają wiązadła b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w, - czasami akcentujemy wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli zależy nam na ich uwypukleniu lub chcemy zwrócić na nie czyjąś uwagę. dźwięczne głosowe. j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie samogłoski. W lipcu wyjadę na wczasy (a nie w sierpniu). Głoski - przy ich wymawianiu nie drgają wią p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, W lipcu wyjadę na wczasy (a nie zostanę w domu). bezdźwięczne zadła głosowe. f, ch. Spółgłoski - środek języka wznosi się ku podniebie ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w', miękkie niu. m', 1', k', g', ch', j. Spółgłoski - środek języka zajmuje inne położenie. s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m, twarde 1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz, dż, r, ł. 1 6 grot żelazny - tak piszemy grod żelazny - tak mówimy Bezdźwięczne „t" pod wpływem > dźwięcznego „ż" może stać się w wy mowie dźwięcznym „d". udźwięcznienie bieg krótki - tak piszemy biek krótki - tak mówimy - Dźwięczne „g" pod wpływem bez dźwięcznego „k" staje się w wymowie bezdźwięcznym „k". ubezdźwięcznienie UPROSZCZENIA GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH to opuszczanie spółgłosek podczas wymawiania niektórych grup spółgło skowych. tak piszemy tak mówimy królewski króleski krakowska krakoska sześćset szejset sześset trzcina czcina jabłko japko pierwszy pierszy pięćdziesiąt piędziesiąt 8 9 10 11 lis - ek FORMANTY lis lis - isko ptasz - ek dzięki nim tworzy ptak my wyrazy. ptasz - ysko RODZINA WYRAZÓW to grupa wyrazów po Wyrazy pokrewne ma krewnych. ją wspólny rdzeń. Formanty różnicują znaczenia wyrazów. RZECZOWNIKI RZECZOWNIKI POCHODNE kwiat kwiaciarnia kwiaci - arnia kwiat kwiaciarka kwiaci - arka hurt hurtownia hurt - ownia hurt hurtownik hurt - ownik apteka aptekarz aptek arz PRZYMIOTNIKI szkoła I : I szkolny waga 9 : ż ważyć wolny —> wolność woln - ość duch ch : sz duszek kot t : c kocur biały biel biel - 0 rada d : dz' radzić gruby > grubas grub - as stolarz rz : r stolarski OBOCZNOŚCI a : e las leśny CZASOWNIKI s : ś ó : o - to wymiana samogłosek lub spół wóz wozić z : z' głosek (zachodząca między tematem pracować pracownik praco w - nik ę: ą wyrazu podstawowego a podstawą ręka rączka pracować płacownia pracow - ma k : cz słowotwórczą wyrazu pochodnego). e : o ziemia ziomek palić palacz pal - acz m' : m P' : P pniak palić palarnia pal - arnia e : ó 13 12 WYRAZY ZŁOŻONE złożenia zrosty zestawienia to wyrazy pochodne ma to wyrażenia zrośnięte to wyrażenia składające jące dwie podstawy sło w jeden wyraz. się z dwóch lub więcej wotwórcze połączone wyrazów pisanych od cząstką „o" lub „i". dzielnie. FLEKSJA złożenia zrosty zestawienia samochód czcigodny Nowy Rok czarodziej dobranoc Boże Narodzenie - to dział gramatyki łamigłówka Krasnystaw Zawisza Czarny zajmujący się odmianą wyrwidąb Wielkanoc Ameryka Południowa wyrazów. cudzoziemiec pięćdziesiąt dwadzieścia pięć pięciobój siedemdziesiąt pociąg widmo pędziwiatr pięćset wrona pospolita - odmienne części mowy samosąd osiemset Wielki Piątek - nieodmienne części mowy wiercipięta lekceważyć Stare Miasto czterowiersz okamgnienie Ministerstwo Ochrony Środowiska Neologizmy to nowo powstałe, nowo utworzone wyrazy; przestają być neologizmami, kiedy już na stałe stają się powszechnie używane. oraz - funkcje składniowe części mowy 14 15 Części mowy Części mowy: części mowy odmienna nieodmienna pytania ODMIENNE czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, li czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne. CZASOWNIK odmienna co robi? — co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? NIEODMIENNE przysłówki, zaimki przystawne, przyimki, RZECZOWNIK odmienna — kto? co? spójniki, wykrzykniki, partykuły. PRZYMIOTNIK odmienna jaki? jaka? jakie? — który? która? które? czyj? czyja? czyje? LICZEBNIK odmienna — ile? który z kolei? ZAIMKI: odmienne odpowiadają na py SAMODZIELNE rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, rzeczowne — tania tych części czasowniki, zaimki, przysłówki, wykrzyk przymiotne mowy, które zastę niki - są samodzielnymi częściami wy liczebne pują. powiedzenia. NIESAMODZIELNE spójniki, przyimki, partykuły nie są PRZYSŁÓWEK — nieodmienna jak? gdzie? kiedy? samodzielnymi częściami wypowiedze nia. ZAIMEK — nieodmienna odpowiada na pyta PRZYSŁOWNY nia przysłówka. PRZYIMEK — nieodmienna — SPÓJNIK nieodmienna — Samochód jechał szybko, (trzy wyrazy i trzy części zdania) WYKRZYKNIK — nieodmienna — Przyjechałem do ciebie z daleka, PARTYKUŁA nieodmienna i (pięć wyrazów i trzy części zdania) 16 17 CZASY CZAS CZAS CZAS TERAŹNIEJSZY PRZESZŁY PRZYSZŁY liczba pojedyncza liczba pojedyncza liczba pojedyncza - jest odmienną częścią osoba liczba osoba liczba 1 czytam 1 - czytałem 1 będę czytał mowy, pojedyncza mnoga 2 - czytasz czytałam będę czytała 3 - czyta 2 - czytałeś będę czytać 1 - ja piszę 1 - my piszemy - czyta czytałaś 2 - będziesz czytał 2 - ty piszesz 2 -■ wy piszecie - czyta 3 — czytał będziesz czytała - odmienia się przez oso - czytała będziesz czytać 3 - on pisze 3 - oni piszą by, liczby, czasy, try - czytało 3 - będzie czytał by i strony. - ona pisze - one piszą - będzie czytała - będzie czytało - ono pisze - będzie czytać liczba mnoga liczba mnoga liczba mnoga w liczbie pojedynczej - on pisał - r. męski 3. os. występuje w trzech ro - ona pisała - r. żeński I. poj. 1 - czytamy 1 - czytaliśmy 1 - będziemy czytali dzajach: męskim, żeń — ono pisało - r. nijaki 2 - czytacie czytałyśmy będziemy czytały skim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męs- - oni pisali - r. męskoosobowy 3. os. 3 - czytają 2 - czytaliście będziemy czytać koosobowym i niemęs- - one pisały - r. niemęskoosobowy I. mn. - czytają czytałyście 2 - będziecie czytali koosobowym: 3 - czytali będziecie czytały - czytały będziecie czytać 3 - będą czytali Koniugacja - to odmiana czasownika przez osoby, - będą czytały liczby, czasy, tryby i strony. - będą czytać - chłopiec jadł - r. męski 3.os. czas teraźniejszy - dziewczyna jadła - r. żeński I.poj. - dziecko jadło - r. nijaki czas przeszły czas przyszły - chłopcy jedli - r. męskoosobowy 3. os. - dziewczęta jadły - r. niemęskoosobowy I. mn. czas przeszły - dzieci jadły - r. niemęskoosobowy czas przyszły 18 19