Gramática Histórica Galega. Volume I. Fonética e Morfosintaxe

230 Pages·2016·18.25 MB·Spanish

by  Ferreiro M.

GRAMÁTICA
HISTÓRICA GALEGA
I. FONÉTICA E MORFOSINTAXE
EDICIÓNS
I tJ..i~ tre-« t t:P-
LAIOVENTO
ENSAIO
64
Manuel Ferreiro
GRAMÁTICA
HISTÓRICA GALEGA
I. FONÉTICA E MORFOSINTAXE
EDICIÓNS LAIOVENTO
1999
A Rosalía e a Henrique
En canto non se conseguir
unha necesaria normativa de consenso para a língua galega,
Edicións Laiovento continuará a respectar
a opción ortográfica de cada autor.
Primeira edición: Decembro 1995
Segunda edición: Marzo 1996
Terceira edición: Setembro 1996 jCanto, ai, mudar pode
Cuarta edición: Febreiro 1999 longa e vetusta edade!
E. Pandal
Este libro non poderá ser reproducido, nin total
nin parcialmente, calquera que for o media empregado,
sen o permiso previo do editor. Reservados todos os dereitos.
© Manuel Ferreiro
© Capa: Pepe Carreiro
© Laiovento
Teléfono: + 34 986 842 092
Telefax: + 34 981 572 239
Correio electrónico: [email protected]
Local na Rede: / /www.laiovento.com
Rúa do Hórreo, 60 / Apdo. 1072
15702 Santiago de Compostela / Galiza / U.E.
LS.B.N.: 84-89896-43-7
Depósito Legal: C-314-1999
Impreso por Gráficas Sementeira, S.A. / Noia / Galiza
Impreso en papel ecolóxico
NOTA Á CUARTA EDICIÓN
Pasados tres anos desde o momento da aparición deste pri
meiro volume da Gramática Histórica Galega, e algo máis de
dous desde a terceira edición, a invulgar recepción que unha
obra destas características tivo no público fálanos da necesida
de entre nós deste tipo de traballos.
Resulta evidente que, para alén do propio paso do tempo e
do conseguinte proceso de reflexión sobre a materia que nos
ocupa, diversos feitos como as observacións que nos van che
gando, as recensións aparecidas en diferentes medias, a publi
cación de nova bibliografía relacionada coa historia da lingua,
en xeral, e coa gramática histórica, en particular, e, especial
mente, a publicación do segundo volume desta Gramática
nos están a obrigar a un proceso de reestruturación e, mesmo,
de reelaboración e ampliación dalgúns aspectos do presente
traballo.
Mais antes de concluírmos ese proceso de refacción a que
estamos a submeter este volume, a repetida demanda do mes
mo condiciona esta nova edición que, sen alterar a estrutura e
os contidos das anteriores, modifica parcialmente a súa con
formación externa, restaura algunhas omisións, corrixe erros ti
pográficos e grallas, resolve algúns lapsos e introduce algúns
matices de detalle, nun proceso de revisión condicionado por
cuestións técnico-editoriais nos seus aspectos máis externos.
Neste proceso cumpriron, loxicamente, un papel relevante al
gunhas recensións que, pala atenta lectura realizada da obra,
nos proporcionaron elementos de revisión, presente e futura.
Só nos resta, máis unha vez, manifestar o fondo agradece
menta aos nosos pasados e futuros lectores.
Manuel Ferreiro
A Corufia, Febreiro de 1999
NOTA Á SEGUNDA EDICIÓN
Transcorridos unicamente dous meses desde a saída do
prelo do presente libro, é con sorpresa que recebo a comuni
cación, por parte da Editora, do esgotamento desta contribu
ción aos estudos de Gramática Histórica Galega.
Para alén da súa maior ou menor cualidade e das súas in
negábeis limitacións, tal feito -inesperado- só o podo atribuír
á necesidade dun traballo deste tipo, de que carecía até agora
a nos a lingua.
Falto da necesaria perspectiva que só o tempo poderá pro
porcionar, limiteime nesta segunda edición á corrección dos
erros e lapsos máis evidentes, á espera dunha profunda revi
sión e acrecentamento de aspectos non contemplados ou insu
ficientemente desenvolvidos nas páxinas que seguen.
En fin, só me resta agradecer novamente a confianza que
LAIOVENTO depositou en min, así como manifestar unha pro
funda gratitude a todas aquelas persoas que, esquecendo as
deficiencias desta Gramática, se achegaron xenerosamente ás
súas páxinas.
Manuel Ferreiro
A Corufia, Marzo de 1996.
NOTA PRELIMINAR
Transcorridos xa oitenta e seis anos desde que, en 1909, D.
Vicente García de Diego publicara en Burgos os seus Elemen
tos de Gramática Histórica Gallega, a urxente necesidade dun
ha Gramática Histórica Galega faise cada veZ máis evidente,
sobre todo para aquelas persoas interesadas especificamente
na historia da nos a lingua e, má is en concreto, para os estu
dantes de Filoloxía Galega, que seguen recorrendo aos ma
nuais de gramática histórica portuguesa, nomeadamente aos
xa clásicos de Williams e de Nunest, centrados unicamente so
bre o portugués, sen faceren case ningunha referencia directa
ao galego.
En momentos en que o proceso de normalización está deti
do, con gravísimos ataques á supervivencia do galego como
lingua da Galiza2 nunha conxuntura en que a onda espanoli
,
zadora ameaza o labor iniciado no século XIX polos nosos de
vanceiros do Rexurdimento, e cando a política institucional ac
tual non impulsa accións efectivas a prol da normalización so
cial da lingua, neste momento é máis necesaria que nunca a
afirmación lingüística, na cal coidamos que a exposición por
menorizada da evolución do latín falado na Gallaecia, a partir
da colonización romana, pode revestirse, pola súa necesidade,
dun papel simbólico.
o noso propósito á hora de realizarmos o presente traba-
110 foi moi claro: elaborar unha obra que se centrase na evolu
ción lingüística interna do galego, tratando de maneira secun
daria aqueles aspectos que xulgamos máis laterais. Así pois,
sen a intención de aportar novidades espectaculares, o presen-
1 De todos os xeitos, estas importantes contribucións á filoloxía galego-portuguesa xa son
antigas: a primeira edición do Compêndio de Gramática Histórica Portuguesa (Fonética e
Moif%gia) de José Joaquim NUNES é de 1919, e a de Do Latim ao Português. Fonologia
e Mo/ia/agia Históricas da Língua Portuguesa de Edwin B. WILLIAMS é tradución realiza
da en Brasil (la ed. en 1961) do orixinal inglés publicado nos Estados Unidos en 1938.
2 Onde cumpre un papel simbólico a eliminación por decreto (.a execución odiosa / do
bárbaro decreto. en palabras de pondal) dos estudos de Filoloxía Galega na Universida
de da Coruna (recuperados para o curso 1998-99).
te estudo pretende organizar, sintetizar e expor detallada e ra lectais ou populares, fundamentais en moitos casos para acla
zoadamente a evolución producida desde o latín ao galego. rar algunhas evolucións língüísticas, centrámonos sempre nas
Comeza propositadamente, por tanto, in medias res, sen os evolucións patrimoniais, por constituíren os cultismos un as
consabidos capítulos introdutorios de carácter xeral arredor de pecto de menor transcendencia para a evolución do idioma.
cuestións pertencentes ao ámbito da Língüística Románica, do Se ben é certo que o estándar morfosintáctico e lexical non
latín vulgar e mais da chamada "historia externa" da língua oferece, en xeral, problemas, non acontece o mesmo no terreo
(que, para o noso idioma, precisa estudos patticulares especia da fonética, onde quixemos e tivemos que optar por un mo
lízadosY, ora ben, sen renunciarmos ás lóxicas e pertinentes delo de pronuncia, especialmente no referente ao timbre das
alusións en cada caso. O tratamento particularizado destas vogais de grao medio cando trabadas por nasal (presentando
cuestións excedería, por outra parte, o número de páxinas de como norma xeral o timbre fechado, agás no caso dos cultis
sexábel nun volume como o que pretendemos4 mos) e mais no alcance da metafonía nominal, aceptada na
•
A xénese deste estudo -a nos a dedicación docente nos últi queles casos en que a extensión xeográfica e demográfica é
mos anos- condicionou o teor pedagóxic05 de que se reveste, significativa6, sempre procurando un equilíbrio na dialéctica
xustificándose, deste xeíto, a abondosa exemplíficación que pasado/presente, culto/popular, oral/escrito, antigo/moderno.
pode multiplícar os lapsos e erros en que, somos conscientes, Con todo, débese ter presente que en calquera língua marxi
podemos ter caído, ao que, sen dúbida, tamén terá contribuí nada, e non é unha excepción o galego, todoproceso descriti
do a carencia de tradición en estudos deste tipo aplicados de vo leva necesariamente consigo unha certa carga prescrítiva de
xeito sistemático ao galego. que, en todo o momento, somos conscientes.
Por outra parte, a ausencia dunha tradicíón estábel e conti
A primeira decisión estratéxica, facilitada na súa resolución nuada a que vimos aludindo e a carencia de estudos sistemáti
pola rendibílídade da nosa experiencia docente, a que nos ti cos precedentes refléctense en numerosas ocasións nunha ine
vemos que enfrontar con relación a que elemento priorizar vítábel improvisación, en decisións organizativas discutíbeis e,
dentro das posibílídades que a língua actual nos oferece, foi a tamén, en opcións arriscadas, sobre todo na atríbución do ca
de tomar como base o galego común ou estándar, cuxa ace rácter de 'líterario', 'popular', 'dialectal' ou 'vulgar' (face a 'co
lerada constítución nos últimos anos xa permite, aínda que mún'), así como na utilízacíón de 'antigo' ou 'arcaico' e 'me
con vacílacións, ter como referencia unha norma lingüística dieval' (face a 'moderno'), con grandes dificultades na fixación
unificada. Desta maneira, sen desprezarmos os elementos dia- cronolóxica de moitas evolucións por carencia histórica de in
formación língüística "galega" Cínexistencia ou escaseza de tex
tos e de información gramatical durante os Séculos Escuros) e
mais do necesarío Dicionarío Históric07•
3 Vid. a recente Historia da língua galega de R. MARINO PAZ (Santiago de Compostela,
Sotelo Blanco, 1998).
4 Para alén de seren.áreas (a do latín vulgar e, especialmente, a da Lingüística Románica)
que contan con bibliografía extremamente abundante e de fácil' accesibilidade no noso
ámbito cultural.
5 Pola súa vez, este carácter explica opcións como o feito de que na evolución de cada 6 Nos últimos tempos comeza a manifestarse a preocupación pola fixación dun estándar
vocábulo se recolla tamén a evolución gráfica, que só nalgúns casos responde á evolu fonético galego. Vid., por exemplo, X. L. REGUEIRA, "Modelos fonéticos e autenticidade
ción fonética (cfr., por exemplo, vErüw>velho>vello, onde velho representa simplemente lingüística", Cadernos de Língua, 10, Real Academia Galega, 1994, 2° semestre, pp. 37-60.
a grafía antiga), sempre utilizando convencionalmente as grafías medievais ("lh", "nh", "c 7 Vid. R. LORENZO, "Proxecto dun dicionario histórico galego", in D. KREMER/R. LOREN
+ e, i", "ç + a, 0, un, etc., entre outras posíbeis dentro do xeneralizado polimorfismo grá ZO (eds.): Tradicíón, actualidade e futuro do galego. Actas do Coloquio de Tréveris. 13 a
fico medieval), e procurando en cada caso facer constar as evolucións intermedias, non 15 de novembro de 1980, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cul
sempre documentadas. tura, 1982, pp. 113-123.
Certamente, algunhas das limitacións do noso traballo son Con relación ao contido, obviando propositadamente posí
tanto produto da mesura esixida editorialmente como resulta beis consideracións teóricas de carácter preliminar sobre a
do das circunstancias particulares en que se desenvolve a nosa sempre conflituosa identidade da nosa lingua que subxacen e
actividade profesional. Para alén da ausencia de apartados es se evidencian no desenvolvemento da Gramática, este volume
pecíficos de Léxico e Semántica8, disciplinas que contan cunha organízase en dous grandes capítulos arredor da Fonética e da
bibliografía galega relativamente importante, as dificultades de Morfosintaxe, completados a seguir cunha bibliografía básica
acceso a certas aportacións bibliográficas, a carencia dun fon e, finalmente, cun índice de palabras galegas citadas ao longo
do informatizado de textos literarios (antigos e modernos), do texto (atendendo só aos resultados finais das evolucións,
etc.9, acrecentan, sen dúbida, as insuficiencias do presente vo non aos pasos intermedios moi frecuentemente documen
lume; inclusive, as propias inclinacións persoais condicionan tados), xa que a presenza dun vocabulário de termos latinos,
parcialmente os resultados, percebéndose con nitidez nunha así como dun índice temático, sobrecargaría en exceso o nú
menor presenza da sintaxe con relación á morfoloxía no capí mero de páxinas do libro, sen supor un útil notoriamente sig
tulo de Morfosintaxe, así como no escaso apoio de citas litera nificativo para quen se aproximar a estas páxinas.
rias ou de textos etnodialectais que non están ao noso alcan
ce, mais sen renunciarmos totalmente á utilización de citacións En definitiva, esta primeira parte da Gramática Histórica
de textos antigos ou dalgúns autores clásicos do período mo Galega pretende ser unha contribución máis no longo cami
derno (nomeadamente, Rosalía, Pondal, Noriega e CastelaoYo fio que a Filoloxía Galega aínda ten por percorrer. Nese senti
que aparecen esporadicamente ao longo desta obra. do, é obviamente debedor das aportacións precedentes; non
Así pois, conscientes das limitacións persoaisll e contex obstante, dado o teor deste volume, reducimos as citas a roda
tuais que transparezan nas presentes páxinas, baixo a forma pé, que levarían consigo unha carga bibliográfica e erudita
de deficiencias ou contradicións, esta Gramática debe ser con pouco desexábel nun traballo destas características.
templada, en certa maneira, como un traballo feito "de memo Acreditamos firmemente en que o vacío de tantos anos ha
ria" e como un "ensaio" de desenvolvemento circular, con re ser rapidamente cuberto con outras gramáticas históricas, de
peticións e remisións continuadas, en que se procurou a orga xeito que unha plural visión da evolución lingüística do noso
nización máis axeitada para unha exposición como a que pre idioma vefia a enriquecer a Filoloxía Galega nun ámbito moi
tendemos: completa e sistemática, mais sintética e áxil. descoidado e abandonado perante tarefas máis necesarias esi
xidas pola «ruda adversidade urxente", pola irrenunciábel von
tade normalizadora que nos move a todos os galegos que non
renunciamos ao noso pasado e que cremos no noso futuro.
8 Véxase agora M. FERREIRO, Gramática Histórica Galega. II. Lexicoloxía (Santiago de
Desexamos, finalmente, que este volume, con todas as súas
Compostela, Ed. Laiovento, 1997),
9 De todas as maneiras, aproveitáronse (o mesmo que para o segundo volume desta Gra limitacións, poida ser un instrumento efectivo que contribúa a
mática) os materiais resultantes do Proxecto de Investigación Os textos galego-portugue
acrecentar o cofiecemento que da nosa historia lingüística de
ses da Materia de Bretaiia, financiado poJa Dirección Xeral de Ordenación Universitaria
e Política Científica da Xunta de Galicia (XUGA10404A93). bemos ter como parte esencial de nós mesmos.
10 Dada a natureza deste traballo, débese ter en conta que, independentemente de cal sexa
a fonte de que partimos, nivelamos convencionalmente a grafía dos textos medievais, ao
tempo que só utilizamos acentos diacríticos.
11 Mitigadas polo constante apoio dos meus colegas e compafíeiros, cuxo interese e ánimo
agradecemos. Queremos exemplificar este agradecemento na persoa do profesor D. Ar
senio Ferraces no ámbito do sempre problemático mundo das cantidades vocálicas lati
nas, dado que o seu asesoramento e axuda resultou para nós inestimábel.
SIGNOS FONÉTICOS UTILIZADOS (A.FJ.)
[a]: vogal central aberta
[~.1: vogal central, máis aberta que [a]
[<e]: vogal central aberta palatalizada
[E]: vogal anterior media aberta
[e]: vogal anterior media fechada
[i]: vogal anterior fechada
[j]: semiconsoante palatàl
b]: vogal posterior media aberta
[o]: vogal posterior media fechada
[u]: vogal posterior fechada
[w]: semiconsoante velar
lã]: vogal central aberta nasal
[1::]: vogal anterior media aberta nasal
[ê]: vogal anterior media fechada nasal
[I]: vogal anterior fechada nasal
[5]: vogal posterior media aberta nasal
[ã]: vogal posterior media fechada nasal
lu]: vogal posterior fechada nasal
[pJ: consoante oclusiva bilabial xorda
[b]: consoante oclusiva bilabial sonora
[~]: consoante fricativa bilabial sonora
[t]: consoante oclusiva dental xorda
[d]: consoante oclusiva dental sonora
[k]: consoante oclusiva velar xorda
[g]: consoante oclusiva velar sonora
[x]: consoante fricativa velar xorda
[h]: consoante fricativa faringal xorda
[tf]: consoante africada prepalatal xorda
[d3]: consoante africada prepalatal sonora
[fi: consoante fricativa labiodental xorda
[v]: consoante fricativa labiodental sonora
[8]: consoante fricativa interdental xorda
[õ]: consoante fricativa interdental sonora
[.';]: consoante fricativa apicoalveolar xorda
[i]: consoante fricativa apicoalveolar sonora
ABREVIATURAS
[s]: consoante fricativa predorsodental xorda
[z]: consoante fricativa predorsodental sonora
a. C.: antes de Cristo
[ts]: consoante africada dentoalveolar xorda
abl.: ablativo
[dz]: consoante africada dentoalveolar sonora
ac.: acusativo
Ú]: consoante fricativa prepalatal xorda
adv.: adverbio
[:)]: consoante fricativa prepalatal sonora
adx.: adxectivo
[m]: consoante nasal bilabial sonora
ane.: galego ancarés
ln]: consoante nasal alveolar sonora
antrop.: antropónimo
(pJ: consoante nasal palatal sonora
ár.: árabe
[I)]: consoante nasal velar sonora
arc.: galego arcaico ou antigo
[1]: consoante lateral alveolar sonora
art.: artigo
[À,]: consoante lateral palatal sonora
C.D.: complemento directo
[)J: consoante fricativa mediopalatal sonora
C. r. : complemento indirecto
[rJ: consoante vibrante simple alveolar sonora
cat.: catalán
[rJ: consoante vibrante múltipla alveolar sonora
célt.: céltico
cent.: galego do bloque central
cfr.: confróntese
com.: galego común ou estándar
comp.: comparativo
contr.: contracción
conx.: conxunción
dat.: dativo
d. C.: despois de Cristo
dial.: galego dialectal
esp.: espanol
éusc.: éuscaro
fem.: feminino
fr.: francés
gal.: galego
gal.-ast.: galego da área asturiana
gal. -port.: galego-portugués
gót.: gótico
gr.: grego
hebr.: hebreo
imp.: imperativo
infl.: influencia