Table Of Content

GRflnnflTicfl Dfl LinGUfl GRL£Gfl FOnÉTICfl £ FOnOLOXÍR XQSE RAMON FREIXEIRO MATO GRAMÁTICA DA LINGUA GALEGA FONÉTICA E FONOLOXÍA E GRAMÁTICA DA LINGUA GALEGA FONÉTICA E FONOLOXÍA XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO E DIC I ONS AHOSATERBA 2" edición: outubro 2006 © Xosé Ramón Freixeiro Maio © PROMOCIÓNS CULTURAIS GALEGAS. S.A. Rúa do Principe, 22. 36202 VIGO ISBN-10: 84-8341-060-5 ISBN-13: 978-84-8341-000-8 D. Legal: 244529/06 Impresión e acabamento: Noiprint Artes Gráficas S. A. 4780-583 Santo Tirso - PortugaJ PRESENTACIÓN Xusí; RAMÓN FRhixeno MAKI Este volume pretende ser a primeira entrega dun proxecto global dc gramática galega que, alén de fonética e fonoloxía, inclúa a morfoloxía e a sintaxe (ou mor- fosintaxe) e mais a semántica léxica. Con el quérese ofrecer ao público interesado un traballo de sistematización, estudo c reflexión que, dentro das súas posi- bilidades e suxeito a humanas limitacións, contribúa a conformar un modelo común de lingua cada vez máis axustado ás necesidades presentes e futuras do idioma e, ao mesmo tempo, á propia esencia do galego. Sen pretendermos construír unha gramática prescritiva, si temos a intención de a converter nunha gramática orientativa, como unha proposta máis que, sumada ás xa existentes e a outras que con seguranza han -e terán- de vir, coadxuve na tarefa de fixar, divulgar e dignificar a lingua nacional da Galiza. Desde esta óptica, a nosa proposta vai encamiñada á construción dun marco teórico propio que, tendo en conta todas as linguas do noso contomo, e mesmo outras máis afastadas, non sexa dependente ou non estea subordinado a ningunha delas, coa declarada intención de fuxirmos do discurso diglósico galego / cspañol predominante, até hai pouco, na nosa tradición gramatical. Coidamos que se tal discurso puido ter xustificación histórica no pasado por diferentes razóns de sobra coñecidas, hoxe non debe ter xa cabida. No entanto, non queremos renunciar tampouco a esa tradición por escasa ou deficiente que esta fose, senón, polo contra- rio, procuramos integrala e aproveitala no noso estudo, pois, a pesar de todo, constitúe unha das mellores fontes de información lingüística de que dispomos e conforma a base para o desenvolvemento da filoloxía galega moderna. O modelo de que se parte neste traballo é o do galego común, hoxe en avanza- do proceso de conformación. Porén. no estudo do sistema lingüístico galego non poden ficar á marxe as variantes dialectais máis relevantes, que tamén deben ser expücadas en relación con aquel e en función da súa presenza no galego que actualmente se fala. Tampouco se pode prescindir das variantes diastráticas ou dia- fásicas, sobre todo nunha situación histórica como a da lingua galega moderna onde a mestura de niveis e rexistros Hngüísticos se converteu en norma tamén na lingua escrita por ausencia dun modelo formal ou culto irradiado desde o poder. GRAMATICA DA UNGUA GALEGA. Fonética e fonoloxía Por outra parte, tendo en conta que a escaseza e precariedade dos nosos estudos lingüísticos, polo menos até tempos recentes, se viu compensada polo flore- cemento dunha extraordinaria literatura escrita, pareceunos que ese tesouro debía ser aproveitado para o estudo da lingua. A pesar das interferencias, agro- maron sen cesar nos nosos textos literarios desde o Rexurdimento decimononi- co os trazos máis xenuínos e puros que conforman o que se podc chamar o xenio da lingua, estilisticamente utilizados por escritores e escritoras que honraron c dignificaron o idioma, convenéndoo de fala descoidada e rústica cn lingua literaria e de cultura, e devolvéndolle tamén, no ámbito da escrita, o esplendor duu- tros tempos. Sería un luxo que talvez non nos debamos permitir o feito de prcs- cindirmos de todo ese material lingüístico-estilístico de primeira orde. É por iso que os textos dalgúns dos nosos autores xa clásicos servirán dc guía e exemplo para acompañar a explicación gramatical, aínda que somos conscientes de que por principio, como afirma Lyons, a linguística debe ser descritiva e a aplicación dos usos litcrarios no estudo da lingua entra de chco no campo da estilística. Mais tampouco queremos fuxir desta, senón máis ben todo o contra- rio. Queremos combinar propositadamente a descrición gramatical da linguaco uso estilístico que os escritores e as escritoras fíxeron dela, tanto por seguirmos unha tradición xa moi asentada nos estudos lingüísticos luso-brasileiros, como por sermos conscientes da profunda raíz popular, e por tanto da autcnticidade, da nosa lingua literaria moderna, con todas as súas eivas e as súas virtudes, que coidamos seren moitas, por riba dos lóxicos condicionamentos que a süa propia natureza impón. O corpus literario que utilizamos foi seleccionado en función da conxunción de varios factores: seren obras da literatura galega moderna, séculos XIX e XX, salvo algunha moi puntual referencia á literatura anterior; pertenceren a autores, máis ou menos xa clásicos das nosas letras, non vivos; tércnse estes caracteriza- do polo dominio do xenio da lingua e en consecuencia polos valores lingüísticos das súas obras; seren estas representativas do estado da lingua no seu momento ou posuíren algunhas informacións lingüísticas relevantes; seren obras publica- das antes da imposición do actual proceso normativo que uniformou en boa medida a lingua literaria; e, por último, constituíren as obras e os seus autores unha mostra o máis representativa posíbel das diferentes épocas, xéneros literarios e estilos da nosa historia literaria moderna. A marxe destes criterios xerais, en casos moi puntuais tamén se poderá acudir a algún outro texto concreto dun determinado autor por interese específico; será no capítulo de fonoestilística onde se incorporen textos dalgúns autores ou autoras actuais. O criterio seguido na transcrición dos textos literarios citados baséase no res- pecto absoluto á lingua do autor, sen alteracións de ningún tipo que puideren ter repercusión fonética. Por razóns de coherencia ao combinarmos o manexo de 10 primeiras edicións ou edicións en vida do autor con outras edicións críticas rea- Xosfi RAMÓN RiBKElROMfflO lizadas por especialistas con criterios de cdición diferenciados, vímonos na con- veniencia de unificar minimamente na grafía os textos cando eses aspectos pura- mente gráficos non tiñan ningunha relevancia; loxicamente isto non se levou a cabo ao tratarmos da evolución na escrita de certas grafías nin no capítulo de fonética sintáctica, construído fundamentalmente a partir da lingua literaria e da súa representación gráfica. De todos eses autores e autoras é debedor o presente traballo, así como de cantas persoas traballaron con anterioridade no estudo do idioma, bcn cn arti- gos, ben en monografías individuais ou colectivas; unhas coas lóxicas defi- ciencias derivadas do lamentábel estado en que se achaban os estudos de filo- loxi'a galega durante moito tempo, outras co rigor propio dunha formación filolóxica adecuada, todas son merecentcs de recoñeccmcnto por tcrcn con- tribuído ao estudo e divulgación do idioma. No ámbito concrcto da tonoloxía parece de xustiza singularizarmos a importancia do labor levado a cabo polo profesor Amable Veiga ArÍas. Este primeiro volume pretende ofrecer ao público interesado un estudo o máis completo posíbel da fonética e da fonoloxía galegas. A pesar de sermos conscientes da separación entre as dúas disciplinas, que nos podería levar a tratarmos diferenciadamente cada unha delas, tal e como tamén se vén facen- do noutras realidades lingüístícas, e mesmo a conformarmos con elas dous volumes distintos, pareceunos máis oportuno para este proxecto englobarmos ambas as materias nun estudo de conxunto. Pensamos que a tamén clara rela- ción entre fonética e fonoloxía, posta sempre de manifesto polos estudiosos até o punto de con frecuencia as teren tratado conxunta e/ou indiferenciada- mente, pcrmite un traballo de síntese entre ambas como o presente, coa van- taxe de evitarmos ter de tratar cada unha das cuestións en dous apartados diferentes, un fonético e outro fonolóxico, coas consecuentes repeticións non sempre clarificadoras, senón máis ben xeradoras de contusión. A distinción entre ambos os apartados, sendo facilmente entendíbel na teoría, resulta con frecuencia difícil de ievar á práctica. Aínda que procurando centrarmos tamén este volume no galego común, ao tratarmos dos aspectos fonéticos da lingua parece obrigado tcrmonos quc rcferir a fenómenos dialectais, populares e/ou vulgares que, ficando tora da norma están- dar, coidamos que non poden ser de ningunha maneira obviados nun traballo como este, e máis aínda cando todos eses fenómenos teñen un amplo reflexo na lingua literaria, que constantemente utilizamos a modo de exemplificación polas razóns xa expostas. Se nos textos escritos e na lingua falada se manifestaron ou manifestan casos de alteracións do vocalismo ou do consonantismo como asi- milacións, disimilacións, metáteses etc., eses fenómenos deben ser necesaria- mente explicados, mesmo de forma especial en linguas como a nosa, onde as cir- 11 GRAMATICA DA LINGUA GALEGA. Fonéiica e fonoioxía cunstancias de carácter sociolingüístico os fixeron máis presentes, aínda con risco de caírmos nun catálogo de "desvíos" que procuramos cvitar. Algúns t'enó- menos de procedencia dialectal tan destacados no campo fonctico-fonolóxico como a metafonía, a gheada e o seseo pensamos quc tiñan de ter así mesmo un tratamento especial que fose acorde coa súa relevancia. Na nosa intención estivo, á hora de realizarmos o presentc volume, a contbr- mación de dúas liñas de lectura diferenciadas, unha constituída polo corpo prin- cipal do texto, que permitiría unha visión de conxunto da materia tratada sen interferencias (fontes bibliográficas, citas eruditas ou exemplificación literaria non fundamental), e outra que contemplase tamén o aparello crítico e documen- tal incluído nas notas a rodapé, onde se explicitan todas as fontes utilizadas, se contrastan ou complementan as opinións dos especialistas e se achegan excm- plos literarios cando estes non constitúen en bi mesmos o elementu centra) do discurso, como acontece por exemplo coa tbnética sintáctica. As palabras utilizadas como exemplos ao longo da obra van acompañadas como norma xeral da súa transcrición fonética. Cando se non tratar dun tenó- meno dialectal concreto, esta transcrición entenderase referida ao que nós con- sideramos como un modelo aproximado de realización fonética común ou están- dar, modelo que aínda hoxe non está totalmente definido c que, por tanto, nos presenta non poucas dificultades, sobre todo á hora de marcarmos o timbre das vogais de grao medio e a posíbel actuación sobre el da metafonía ou da conso- ante nasal trabante. Por último queremos agradecer o apoio e axuda de amigos e compañeiros de departamento na Facultade de Filoloxía da Universidade da Coruña, que, co seu ánimo constante e as súas suxestións, contribuíron decisivamente á reaüzación desta obra. Queremos agradecer igualmente a confianza recibida da empresa editora e a axuda dalgúns amigos e recensionistas, que coa súa atenta lectura da obra axudaron a corrixir algúns erros nesta segunda edición, adaptada as últi- mas mudanzas normativas de 2003. INDICE XERAL