Göktürkler-1

229 Pages·2003·53.89 MB·Turkish

by  Ahmet Taşağıl

G O K - T U R K L ER
I
AHMET TAŞAĞIL
TÜRK TARİH KURUMU
im
o
"Babam merhum Mehmet Taşağd'ın
aziz hatırasına..."
GÖK-TÜRKLER
I
ATATÜRK KTJI.TUR, DİL VE TARİH YÜKSEK K U R U MU
T Ü RK T A R İH K U R U MU Y A Y I N L A RI
VII. Dizi-Sayı 1601
GÖK-TÜRKLER
I
AHMET TAŞAĞIL
2. Baskı
T Ü RK T A R İH K U R U MU B A S I M E Vİ A N K A RA
2003
o-t
T aşağı), Ahmet
Gök-Türkler / Ahmet Taşağıl.—2. bsk.—Ankara : Türk
Tarih Kurumu, 2003.
IX, 197, [23] s.; 24 cm.— (AKDTYK Türk Tarih
Kurumu yayınları; VII. Dizi-Sa. 160')
Bibliyografya ve indeks var.
ISBN 975 - 16 - 0688-8
ISBN 975-16- I113-X(tk.)
1. Göktürkler _ Tarih. I. E.a. II. Dizi.
950.13
ISBN 975-16-1113-X Tk.
ISBN 975-16-0688-8
Raportörler: Prof. Dr. Ayşe ONAT
Prof. Dr. Özkan İZGİ
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ VII
KISALTMALAR IX
GİRİŞ 1
1- Kaynaklar 2
2- Kaynaklar Üzerinde Çalışmalar 5
I. KISIM
I- GÖK-TÜRKLERÎN MENŞEÎ MES'ELESÎ 9
1- Çıktıkları Yer Mes'elesi ve Asıl Yurtları 9
2- Menşeyle ilgili Efsanevî Rivayetler 10
3- P'ing-liang Hun'ları ve Gök-Türklerle Bağlantıları 12
II- DEVLETİN KURULUŞUNDAN ÖNCE GÖK-TÜRKLER 14
1- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıktığı Sırada Orta Asya'nın
Durumu 14
2- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı 14
III- GÖK-TÜRK DEVLETİNİN KURULUŞU VE GELİŞMESİ 16
1- Bunun Kağan Devri (542-552) 16
2- Kara Kağan Devri (552-553) 18
IV- GÖKTÜRK DEVLETİNİN YÜKSELİŞ DEVRİ 19
1- Mukan Kağan Devri (553-572) 19
a- Mukan'ın Şahsiyeti 26
2- Taspar Kağan Devri (572-581) Ti
3- I. Gök-Türk Devleti Döneminde Ülkenin Batı Tarafı ve istemi
Yabgıı (552-576) 31
4- Taspar Kagan'ın Ölümü ve Taht Mücadelesi 34
V- GÖK-TÜRK DEVLETİNİN İKİYE AYRILMASI VE DOĞU GÖK-TÜRK
DEVLETİ 35
1- Işbara Kağan Devri (582-587) 35
a- Çinli Casus Ch'angSm-shengîn Gök-Turkleri Bölm e Planı 36
b- Işbara'nın Seferleri 38
c- Suî imparatorluğunun Gök-Türkleri Bölmek İçin Hazırladığı
Fermanın Etkileri 39
d- Işbara'nın Çin'in Siyasî Üstünlüğünü Kabul Edişi 44
e- Işbara'nın Çin'den Askerî Yardım Alması 46
vı İÇİNDEKİLER
2- Baga Kağan Devri (587-588) 48
3- Tou-lan Kağan Devri (588-600) 50
a- Ch 'i-min 'in Siyasî Güç Olarak Ortaya Çıkması 53
b- Tardu- Yang Su Savaşı 55
4- T'u-li'nin Çin'de Kağan Olması 56
5- Tardu'nun Askerî Gücünün Bertaraf Edilmesi 58
a- Tardu'nun Ch 'İ-m in 'i Ortadan Kaldırm a Teşebbüsü. 58
b- Tardufa Karşı Büyük Askerî Harekâtta loles Boylarının İsyanı 59
6- Tardu'nun Sonu ve Ch'i-min'in Doğu Gök-Türk Devletinin
Kağanı Olması 59
Or Ch i-tan İsyanının Gök-Türk w Çin Askerleriyle Bastırılın ası 60
b- Ch'i-mİn'in Çinlİleşmek İstemesi 61
VI- DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİNİN KUVVETLENMESİ 63
1- Shih-pi Kağan Devri (609-619) 63
2- Ch'u-lo Kağan Devri (619-621) 69
3- İl Kağan Devri (621-630) 72
VII- DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİNİN ZAYIFLAMASI 79
VIII- DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI 82
IX- BATI GÖK-TÜRK DEVLETİ 85
1- Tardu'nun Batı Alemiyle Münasebetleri 87
2- Ch'u-lo Kağan, (Kül Tardu Şad ve Ta-naİ Tegİn) 88
3- Batı Gök-Türk Devletinin Yeniden Kuvvetlenmesi ve Yıkılışı
(She-kuİ ve T'ung Yabgu) 92
II. KISIM
METİNLER 95
1- T'UNG TİEN 95
2- TS'E-FU YÜAN-KUİ 110
3- TSU-CHİH T'UNG-CHlEN 141
SONUÇ 177
BİBLİYOGRAFYA 181
GÖK-TÜRKLERİN SOY KÜTÜĞÜ 185
ÇİN İMPARATORLUKLARI KRONOLOJİSİ 186
DİZİN 187
VESİKALAR
ÖNSÖZ
İki yüz yıl süren Gök-Türk tarihini aydınlatan kaynakların en önemlisi
hiç şüphesiz onların kendi dilleriyle yazdıkları abideleridir. Ancak, bu
abidelerdeki bilgilerin aşağı yukarı tamamı II. Gök-Türk dönemine ait de­
nebilir; çünkü I. Gök-Türk dönemi (542-630) hakkında bilgiler bir iki cüm­
leden ibarettir. Bu sebebten dolayı Orta Asya Türk tarihini eski çağlardan
modern zamanlara kadar aydınlatmakta en geniş malumata sahip olan
Çince kaynaklar, I. Gök-Türk devri için de ön plana çıkmaktadır.
Türk adını resmî devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak tarih sahne­
sinde zuhur eden Gök-Türkler (T'u-chüe) hakkında Çince vesikalara dayalı
araştırmalar, batıda yaklaşık 235 sene önce başlamıştı. Bu tarihten sonra
müteaddit defa yine batılı araştırıcılar, Gök-Türklerlc ilgili Çince vesikalar
üzerinde çalıştılar. Ülkemizde Çin kaynaklarına bağlı ilk araştırma, batıda
yapılandan iki yüz sene sonra yapıldı. 1957 yılında merhum Prof. Dr.
B.Ögel, bu husustaki kaynaklara bir başlangıç yapmıştı. Merhum hoca 1967
yılında yönettiği bir doktora tezinde de o zamana kadar tercüme edilmemiş
vesikaları bir Çinli öğrencisine çalıştırtmıştı.
Aslında batı ilim aleminde şarkiyatçılar ve Türkologlar arasında Orta
Asya üzerine araştırmalar, her devirde ilgi çekmiştir. Bununla birlikte ge­
çen asrın sonlarında Orhun Abidelerinin okunması, Gök-Türk tarihine
karşı olan merakı çok daha fazla artırdı. Bu hadiseden sonra kitabeler hak­
kındaki incelemeler Gök-Türk tarihi için ön plana çıkmıştır. Fakat, bu bil­
gilerin yetersiz olması yine de araştırıcıları Çince vesikalara yöneltiyordu.
Çince vesikalardan faydalanmak için mutlaka iyi Çince bilmek gerekiyordu
ki; bu da o zamanın şartlarında oldukça zordu. Bu sebeple Türkologlar, kita-
belerdeki bilgileri, Çin kaynakları ile karşılaştırırken, daha Önce yapılmış
tercümelerden faydalandılar (J.De Guignes, Yakinef, St. Julien ve Chavan-
nes'ın eserleri). Fakat, bu tercümelerde yapılmış hatalar, Türkologlar tara­
fından da tekrar ediliyordu. 1958 yılında Wiesbaden'de Liu Mao-tsai'ın,
Almanca yaptığı Gök-Türklerle ilgili metinleri tercümesi en iyi kabul
edilmiş ve bu tarihten sonra Liu'nun eseri kullanılmaya başlanmıştır. Batı
Gök-Türkleri için de 1903'tcn beri Chavannes'ın eseri kullanılıyordu.
Gök-Türklerle ilgili Çince metinler üzerinde çalışmaya başladığımızda
önce, kaynak değerlerini aşağıda belirttiğimiz, henüz tercüme edilmemiş
bir çok vesika gördük. Bu vesikalar 545-630 yılları arasına tekabül ediyordu.
Bunun yanında günümüze kadar yapılan bütün çalışmalar tercüme mahiye­
tinde idi. Sinologlar, kendi uğraştıkları vesikaları Fransızca, Rusça, Al­
manca gibi dillere tercüme etmişlerdi. Aslında her Sinolog kendi uğraştığı
vesikaları incelemişti. Neticede ortaya çeşitli kaynakların tercümeleri çık­
mıştı. Diğer taraftan bütün vesikaların bir araya toplanıp değerlendirilmesi
yapılmamıştı.
VIII ÖNSÖZ
Bücün bunları göz önüne alarak önce kaynaklar arasında bu zamana ka­
dar tercüme edilmemiş vesikaları taradık. Sonra elde ettiğimiz orijinal me­
tinleri tercüme ettik. Bu eserimizin ikinci kısmını oluşturdu. Diğer taraftan
bu zamana kadar bütün Çince vesikaların incelenerek, I.Gök-Türk döne­
miyle ilgili bir monografinin yapılmamış olması sebebiyle, bu devirle il­
gili bütün vesikaları toplayarak değerlendirdik. Ortaya çıkan bu sentez araş­
tırmamızın birinci kısmını teşkil etti.
Eserimin hazırlanması sırasında bu konu üzerine beni sevk eden ve
yardımlarda bulunan danışman hocam Prof.Dr.Gülçin Çandarhoglu'na te­
şekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca teşvik ve tavsiyelerinden dolayı ho­
cam Prof.Dr.Abdülkadir Donuk'a da şükranlarımı sunarım.
Ahmet Taşağıl
KISALTMALAR
ATÎM : Alttürkische Inschriften Der Mongolei (Petersburg)
Bkz : Bakınız
BSOAS : Bulletin of the School of Oriental And African Studies
(London)
CAJ : Central Asiatic Journal (The Hague)
Chavannes : Documents Sur Les Tou-kioue Occidcntaux, Petersburg, 1903
(2. baskı Paris 1941)
CS : Chou Shu (Chou hanedanı kitabı)
CTS : Chiu T'ang Shu (Eski T'ang Hanedanı kitabı)
DTCF : Ankara Üniversitesi, Di! Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi
HTS : Hsin T'ang Shtı (Yeni T'ang Hanedanı kitabı)
JA : Journal Asiatique (Paris)
Liu : Liu Mao-tsai, Die Chinesischen Nachrichten /.ur Geschichte
der Ost- Türken, HI, Wiesbaden, 1958
MSFou : Memoire de la Societee Finno-ogrienne (Helsinki)
Picn-cheng : Kuo-li Chcng-chih Ta-hsüeh Pien-cheng Yen-chiu Suo nien-
pao (Taipei)
PCS : Pei Ch'i Shu (Kuzey Ch'i Hanedanı kitabı)
PS : Pei Shih (Kuzey tarihi, kuzey hanedanları tarihi)
SS : Sui Shu (Sui Hanedanı kitabı)
TC : T'ung Chih
! < lı : Tsu-chih T'ung-chien
TED : İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü
Dergisi
TFYK : Tse-fu Yiian-kui
TM : Türkiyat Mecmuası
TP : Toung Pao
TT : T'ung Tien
UAJhb : Ural-Altaische Jahrbücher (Wiesbaden)
WHTK : Wen-hsien T'ung-k'ao
GİRİŞ
Türk adım tarihte resini devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak, bu millete isim
verme şerefini kazanan Gök-Türkler hakkında araştırmalar, balı ilim aleminde iki
yüz sene önce başlamıştır. Bununla birlikte ülkemizde ise ancak yaklaşık elli yıl
önce bu konuda incelemelere teşebbüs edilmiştir.
Ülkemizde Gök-Türk (Kök-Türk) diye isimlendirilerek diğer Türk toplulukla­
rından ayrılan bu devletin asıl ismi, Türk veya Türük idi. Bu isim Çin kaynaklarında
iki heceli olarak T'u-chüe şekliyle kaydedilmişti. Gök-Türklerin kendi dilleriyle
yazdıkları tarihî vesikaları Orhun Abidelerinde (Kül Tegin, doğu cephesi, sanr 3 ve
Bilge Kağan, doğu cephesi, satır 3) bir yerde Gök-Türk (Kök-Türk) oiarak
zikredilmiştir. Buna istinaden W.Bang tarafından 1896 yılında Kök-Türk şekliyle
tanıtılmasından beri (Zu den Köktürkischen İnschriften, TP, VII, 1896), Gök-Türk
(Kök-Türk) adıyla zikredilmektedir. Bu tabir "Gök'e mensup, ilahî Türk manasına
gelmektedir. (bkz.I.Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1987, s.89).
552 yılında istiklâlini İlân ederek resmen kurulmasıyla birlikte Gök-Türk dev­
leti kısa zamanda büyüdü. En büyük düşmanları gördükleri Moğol Juan-juan'lan
tamamen imha edinceye kadar takip ettiler ve sonunda tarihten sildiler. Aynı za­
manda Kuzey Çin'deki iki devlete siyası alanda büyük üstünlük sağladıkları gibi yıl­
lık vergiye dahi bağladılar. Güney batıda Akhun (Eftalit) devletini ortadan kaldıra­
rak, o zamanın dünyasının doğusuyla batısının korninikasyonunu sağlayan ipek
yolunu ele geçirip dünya ticaretinde söz sahibi oldular. Arkasından Sasanî impara­
torluğunu baskı altına alıp zayıflattılar. Sonra islâm orduları kuvvetten düşen Sasa-
nî'leri kolayca yendiler ve İslâmiyet İran topraklarında hızla yayıldı. Bizans dahi
uzakta olmasına rağmen Gök-Türk baskısından kurtulamamıştı. GÖk-Türk ordu­
ları, Bizans'a ait kaleleri feth ettiği gibi (Kırım'da Kerç), Azerbaycan ve Kafkaslarda
da istilâ hareketlerinde bulundu. 582 yılında Çin entrikaları neticesinde ikiye ayrı­
lan Gök-Türk devleti 630 yılına kadar Batı ve Doğu Gök-Türk devletleri olmak
üzere iki kısımda devam etti. Doğu Gök-Türk devleti çok kuvvetli olduğu dönemler
geçirdiği gibi 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men kalesinde kuşatmayı başardı.
Bu devlet 627 yılına kadar gücünün zirvesinde devam etmesine rağmen, şiddetli
kışlar neticesinde çıkan kıtlık, kanunların bozulması ve benzeri sebeplerle kısa za­
manda zayıfladı ve 630 yılında yıkıldı. Batı Gök-Türk devleti de komşuları üzerinde
derin izler bırakarak varlığını 630 yılına kadar sürdürdü. Bu tarihten sonra hane­
dan ailesinden gelen beyler küçük devletçikler halinde varlıklarını 658 yılma kadar
devam ettirdiler.
682 yılında kurulan ikinci Gök-Türk devleti kısa zamanda toparlandı.Eski gü­
cüne kavuştuktan sonra devrinin en kuvvetli devletlerinden biri haline geldi. 727
yılı civarında Tonyukuk ve 732, 735'te Türk kültür tarihinin en önemli abideleri
olan Orhun Yazıtları dikildi. Ancak, bundan sonra II.Gök-Türk devleti fazla yaşa-
yamadı ve 742-744 yıllarında yıkıldı.