Glinciszki i Dubinki : zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnch relacjach polsko-litewskich PDF
Preview Glinciszki i Dubinki : zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnch relacjach polsko-litewskich
I N S T Y T U T P A M IĘ C I N A R O D O W E J KOMISJA ŠCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU INSTYTUT STUDIÖW POLITYCZNYCH PAN Pawet Rokicki GLINCISZKII DUBINKI ZBRODNIE WOJENNE NA WILENSZCZYZNIE W POtOWIE 1944 ROKU I ICH KONSEKWENCJE WE WSPÖtCZESNYCH RELACJACH POLSKO-LITEWSKICH WARSZAWA 2015 Recenzenci dr hab. Tomasz Balbus dr hab. Jaroslaw Wolkonowski Projekt grafi czny okladki Sylwia Szafranska Redakcja Piotr Chojnacki Korekta Irena Siwinska Redakcja techniczna Katarzyna Szubka Indeksy Lukasz Rybak Sklad i lamanie Krzysztof Siwiec Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pulaskiego 6/10 26-600 Radom © Copyright by Instytut Studiów Politycznych PAN & Instytut Pamiçci Narodowej Komisja Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2014 ISBN 978-83-7629-736-1 ISBN 978-83-64091-36-0 Seria „Monografie”: tom 101 Zapraszamy na stronç intemetowq. www.ipn.gov.pl oraz do ksiçgami intemetowej www.ipn.poczytaj .pi SPIS TREŠCI Wstęp......................................................................................................................... 11 1. Krew za krew........................................................................................................ 19 Zbrodnia w Glinciszkach i Podbrzeziu................................................................. 19 Zbrodnia w Dubinkach i okolicy........................................................................... 36 Ekspedycja karna 2. Zgrupowania AK................................................................. 68 2. Anatomia zbrodni................................................................................................ 97 Pogranicze polsko-litewskie epoki konfliktu........................................................ 97 Ofiary...................................................................................................................... 149 Sprawcy................................................................................................................... 169 3. Rozdroža pamięci narodowych......................................................................... 195 W poszukiwaniu sprawiedliwošci......................................................................... 195 Upamiętnienie ofiar................................................................................................ 203 Armia Krajowa w oczach Litwinow..................................................................... 206 Maj or „Lupaszko” - „žolnierz wyklęty”............................................................... 213 Zakonczenie.............................................................................................................. 222 Aneks......................................................................................................................... 225 A. Dokumenty i doniesienia prasowe z 1944 r. dotyczące zbrodni w Glinciszkach i Dubinkach oraz obrazujące ich tlo Nr 1. 1944 marzec 29 - Sprawozdanie okręgowego delegatą rządu RP w Wil- nie Zygmunta Fedorowicza „Albina” z sytuacji wytworzonej na Wilenszczyžnie i Nowogrodczyžnie na skutek rozwoju polskiej partyzantki ................................ 227 Nr 2.1944 kvviecien 12 - Rozkaz nr 5 dowodcy Okręgu Wilenskiego AK pplk. Alek sandra Krzyžanowskiego „Wilka” do oddzialow partyzanckich, zarządzający wzmocnienie dyscypliny wewnętrznej ................................................................... 229 Nr 3. 1944 maj 12, Wilno - Przeciw bratobojczym walkom, odezwa Konwentu Polskich Stronnictw Politycznych do spoleczenstwa litewskiego, apelująca o po- wstrzymanie zbrodni popelnianych na Polakach i zapowiadająca retorsję ze stro- ny oddzialow AK ...................................................................................................... 231 Nr4. 1944 maj 15 - Pismo dowodcy oddzialow partyzanckich Okręgu Wilen- skiego AK pplk. Aleksandra Krzyžanowskiego „Habdanka” do dowodcy LVR 5 gen. Povilasa Plechavičiusa, zapowiadające odwet AK, m.in. na terenie Litwy, w przypadku kontynuowania przez stronę litewską zbrodni na Polakach........... 233 Nr 5. 1944 maj 20 - Wezwanie do Litwinow, odezwa dowodcy oddzialow par- tyzanckich Okręgu Wilenskiego AK pplk. Aleksandra Krzyžanowskiego „Wil- ka” do spoleczenstvva litewskiego, žądająca zaprzestania antypolskiego kursu i wspolpracy z okupantem niemieckim oraz grožąca odwetem AK na Litwie.... 235 Nr 6. [1944 maj - przed 20 czerwca] - Lista imienna 3. kompanii 258. litewskie- go rezerwowego batalionu policyjnego (Litewskich Oddzialow Obrony) ........... 237 Nr7. [1944 maj-czerwiec] - Fragmenty sprawozdania miesięcznego za maj 1944 r., sporządzonego przez Zygmunta Dziarmagę vėl Stanislawa Dzialynskie- go „Jozefą”, zastępcę kierovraika Wydzialu Prasy i Informacji Okręgowej Dele- gatury Rządu w Wilnie, obrazujące aktualną sytuację na Wilenszczyžnie.......... 241 Nr8. 1944 czenviec 24 - Teleks nr 5701 komendantą Policji Bezpieczenstwa i SD na Litwie SS-Sturmbannfuhrera Hansa Joachimą Bohmego do dowodcy Policji Bezpieczenstwa w Ostland w sprawie zajšč w Glinciszkach.................... 252 Nr9. 1944 czenviec 24 - Obwieszczenie dowodcy oddzialow partyzanckich Okręgu Wilenskiego AK pplk. Aleksandra Krzyžanowskiego „Wilka” o zbrodni w Glinciszkach, podjętych przez AK dzialaniach odwetowych wobec oddzialow litewskich oraz zapowiadające ukaranie moralnych sprawcow zbrodni na drodze sądowej ..................................................................................................................... 254 Nr 10. 1944 czenviec 25 - Jak prawy žolnierz polski, artykul, prawdopodobnie autorstwa ppor. Lechą Beynara „Nowiny”, zamieszczony w pienvszym numerze gazetki partyzanckiej „Pobudka”, wydanej przez Biuro Informacji i Propagandy przy Dowodztwie Oddzialow AK Okręgu Wilenskiego, przypominający partyzan- tom o obowiązku rycerskiego postępowania wobec wroga i ludnošci cywilnej .... 255 Nr 11. 1944 [po 20 czenvca] - Litwini, ulotka sygnowana podpisem dowodcy 2. Zgrupowania AK mjr. Mieczyslawa Potockiego „Węgielnego”, informująca o podjęciu przez AK ekspedycji kamej w odwecie za zbrodnię w Glinciszkach ... 257 Nr 12. [1944 czenviec 26, Glinciszki] - Lista imienna osob zamordowanych 20 czenvca 1944 r. w Glinciszkach i Podbrzeziu, zestawiona podczas ekshumacji w Glinciszkach przez Irenę Slawinską................................................................... 258 Nr 13. 1944 czenviec 26, Wilno - Nowe bestialstwo Litwinow, artykul zamiesz czony w polskim periodyku konspiracyjnym „Biuletyn BIP-u” (nr 16), informu- jący o zbrodni w Glinciszkach................................................................................. 260 Nr 14. 1944 czenviec 16-26 - Przed narni cięžkie egzaminy, artykul opub- likowany w litewskiej gazetce konspiracyjnej „Karinės ir politinės žinios” (nr 19, z podpisem AM), m.in. relacjonujący wydarzenia w Glinciszkach z 20 czenvca 1944 r. oraz wzmiankujący o odwetowym atakų AK na Giedrojcie z 23 czenvca 1944 r.................................................................................................. 261 Nr 15. 1944 czenviec 29, Wilno - Bestialska zbrodnia Litwinow w Glinciszkach, artykul opublikowany w polskiej gazetce konspiracyjnej „Jednošcią Silni” (nr 9), wzywający do ukarania sprawcow zbrodni i podžegających do niej oraz do po- wojennej okupacji Litwy.......................................................................................... 265 Nr 16. 1944 czenviec 30 - Doniesienia na temat potyczki w Glinciszkach, roz- strzeliwan litewskich mieszkancow gmin Janiszki i Giedrojcie przez AK oraz 6 litewskiej ulotki wzywającej do przeciwpolskiej akcji, opublikowane w litew- skim periodyku konspiracyjnym „Lietuvių fronto biuletenis” nr 25 (39) ........... 267 Nr 17. 1944 lipiec 1, Wilno - Mord w Glinciszkach, artykul opublikowany w pol- skim periodyku konspiracyjnym „Komunikat BIP-u” (nr 18), relacjonujący prze- bieg zbrodni w Glinciszkach oraz požniejsze ekshumacje i pogrzeby jej ofiar .... 269 Nr 18. [1944 po 26 czenvca] - Fragment raportu Departamentu Informacji i Pra- sy Delegatury Rządu RP na Kraj dotyczący zbrodni w Glinciszkach.................. 272 Nr 19. [po 1944, Janiszki] - Lista imienna ofiar akcji odwetowych AK w parafii Janiszki w czenvcu 1944 r. ...................................................................................... 273 B. Dokumenty šledcze dotyczące zbrodni w Glinciszkach i Podbrzeziu Nr 20.1955 grudzien 7, Wilno - Protokol przesluchania šwiadka Wladyslawa Klu- kowskiego przez prokuratora wojskowego Nadbahyckiego Okręgu Wojskowego podpulkownika wymiaru sprawiedliwošci Czibisowa i šledczego wydziahi šled- czego KGB przy Radzie Ministrow LSRR starszego lejtnanta Kriszczukasa........ 274 Nr 21. 1991 grudzien 10, Gdansk - Protokol przesluchania šwiadka Bronislawa Juniewicza przez mgr Annę Grygiel, sędziego Sądu Wojewodzkiego w Gdansku, delegowanądo OKBZpNP w Gdansku .................................................................. 276 Nr 22. 1991 grudzien 11, Gdansk - Protokol przesluchania šwiadka Mariana Ste- fanowicza przez mgr Annę Grygiel, sędziego Sądu Wojewodzkiego w Gdansku, delegowaną do OKBZpNP w Gdansku .................................................................. 278 Nr 23. 1995 luty 16, Koszalin - Protokol przesluchania šwiadka Stanislawa Sos- nowskiego przez kpt. mgr. Janusza Koguta, prokuratora Wojskowej Prokuratury Gamizonowej w Koszalinie, delegowanego do OKBZpNP w Koszalinie........... 280 C. Dokumenty šledcze dotyczące zbrodni w Dubinkach i okolicy Nr24. 1945 paždziemik 17, Janiszki - Protokol przesluchania Haliny Toma- szewskiej przez mlodszego lejtnanta Czkindiserija, naczelnika oddzialu šledcze go šwięcianskiego UO NKWD LSRR..................................................................... 283 Nr25. 1945 styczen 24, Wilkomierz - Protokol przesluchania Stasysa Gylisa przez Lenskisa, šledczego wilkomierskiego UO NKGB LSRR............................ 285 Nr26. 1949 paždziemik 4, Šwięciany - Protokol przesluchania oskaržonego Juozasa Pakalnisa przez lejtnanta Fiedotowskicha, starszego šledczego švvięcian- skiego UO MGB LSRR ........................................................................................... 286 Nr 27. 1992 wrzesien 19 - Doniesienie Vladasa Trimonisa do Prokuratury Gene- ralnej Republiki Litewskiej o zabojstwach dokonanych 23 czenvca 1944 r. przez polskich partyzantow na terenie gminy Malaty, w tym na czlonkach rodziny Tri- monisow w Zajeziorcach ......................................................................................... 291 D. Relacje i wspomnienia dotyczące akcji odwetowej 5. Brygady AK Nr 28. Wspomnienia Stasysa Lisauskasa dotyczące zabojstw w miasteczku Du binki 23 czenvca 1944 r. .......................................................................................... 292 Nr 29. Wspomnienia Teresy Aldony Gilytė-Ramunienė dotyczące okolicznošci šmierci czlonkow rodziny Gylisow we wsi Dubinki 23 czenvca 1944 r. ............ 294 Nr 30. Relacja Jonasa Zvinysa na temat zbrodni w Glinciszkach i Dubinkach ... 295 7 Nr 31. 2011 lipiec 2, Inturki - Relacja Aldony Viktorii Spranginienė na temai zabôjstw dokonanych w Olkunach 23 czerwca 1944 r. ......................................... 298 Nr 32. Wspomnienia Genė Verikaitė-Liaugaudienė na temat ofiar akcji odweto- wych AK w okolicach Janiszek w czerwcu 1944 r. ............................................... 300 Nr 33. Wspomnienia dowôdcy 1. kompanii 5. Brygady AK por. Wiktora Wiącka „Rakoczego” na temat zajšč w Glinciszkach oraz akcji odwetowej 5. Brygady AK na Litwie (fragment) ......................................................................................... 302 Nr 34. Wspomnienia dowôdcy 3. szwadronu 5. Brygady AK wchm. Antoniego Rymszy „Maksa” dotyczące akcji odwetowej na Litwie (fragmenty).................. 304 Nr 35. Wspomnienia Edwarda Pisarczyka „Wolodyjowskiego” z 3. szwadronu 5. Brygady AK na temat zajšč w Glinciszkach oraz akcji odwetowej 5. Brygady AK na Litwie (fragment) ......................................................................................... 309 E. Relacje i wspomnienia dotyczące akcji odwetowej 2. Zgrupowania AK Nr 36. Wspomnienia dowôdcy 2. Zgrupowania AK mjr. dypl. Mieczyslawa Po- tockiego „Węgielnego” na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment).............. 311 Nr 37. Wspomnienia Henryka Sipowicza-Bogowskiego „Farysa” z 4. Brygady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragmenty)............................................ 313 Nr 38. Wspomnienia st. strz. Czeslawa Sawicza „Horskiego” z 2. kompanii 4. Brygady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment).......................... 319 Nr 39. Wspomnienia strz. Aleksandra Planowa „Tomcia” z 4. Brygady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment).......................................................... 320 Nr 40. Wspomnienia dowôdcy 4. kompanii 23. Brygady AK ppor. Waldemara Žaby „Bociana” na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment) ........................ 321 Nr 41. Wspomnienia strz. Aleksandra Szemiela „Wiatra” z 4. kompanii 23. Bry gady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment)..................................... 322 Nr 42. Wspomnienia Leona Cis-Bankiewicza „Saszy” z 2. kompanii 23. Bry gady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment)..................................... 325 Nr 43. 1994 sierpien 6, Warszawa - Wspomnienia strz. Zbigniewa Cis-Bankie wicza „Cisa” z 2. kompanii 23. Brygady AK na temat akcji odwetowej na Litwie (fragment) ................................................................................................................. 327 F. Dokumenty i publikacje obrazujące pamięč o zbrodniach Nr 44. 1992 maj 20, Dubinki - Rezolucja uczestnikow wiecu, založycieli parku pamięci w Dubinkach, w sprawie upamiętnienia ofiar ludobôjstwa dokonanego przez polskąArmię Krajową, skierowana do Rady Najwyzszej Republiki Litew- skiej ............................................................................................................................ 328 Nr 45. 2006 marzec 26, Warszawa - Uchwala Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w 55. rocznicę šmierci mjr. Zygmunta Szendzielarza „Lupaszki”, dowôdcy 5. Wilenskiej Brygady Armii Krajowej .................................................................. 329 Nr 46. 2007 listopad 12 - Doniesienie agencji informacyjnej Baltic News Ser vice о posmiertnym odznaczeniu mjr. Zygmunta Szendzielarza „Lupaszki” przez prezydenta Polski, opublikowane w litewskim dzienniku „Lietuvos Rytas”....... 331 Nr 47. 2010 marzec 22 - Informacja rzecznika prasowego Instytutu Pamięci Na- rodowej Andrzej a Arseniuka przypominająca o dzialaniach IPN upamiętniają- 8 cych postae mjr. Zygmunta Szendzielarza „Lupaszki”, opublikowana w związku z 100. rocznicąjego urodzin na lamach „Naszego Dziennika”............................. 333 Summary.................................................................................................................. 336 Wykaz skrótów........................................................................................................ 339 Bibliografía .............................................................................................................. 341 Indeks osób .............................................................................................................. 360 Indeks geografiezny ............................................................................................... 378 WSTĘP W ostatnich tygodniach okupacji niemieckiej na Wilenszczyznie, w czerwcu 1944 r., doszlo do bezprecedensowej sekwencji zbrodni wojennych na ludnošci cywilnej, popel- nionych przez litewski oddzial policyjny na službie niemieckiej oraz w odwecie - przez partyzantöw Armii Krajowej. Wydarzenia te przeszly do historii jako zbrodnie w Glin- ciszkach i Dubinkach, gdzie odnotowano wöwczas najwięcej ofiar. Jednym z glöwnych celöw pracy jest szczegölowa rekonstrukcja wydarzen i towa- rzyszących im okolicznošci. Pröba taka podjęta zostala przede wszystkim w rozdziale pierwszym pt. Krew za krew. Ramy chronologiczne tego rozdzialu zawierają się zasad- niczo pomiędzy 20 czerwca a polową lipca 1944 r. Kolejne cele badawcze to naswietlenie przyczyn oraz požniejszych konsekwencji wspomnianych zbrodni. Omöwienie tych zagadnien przedstawiono na szerokim tle wspölczesnych relacji polsko-litewskich, biorąc pod uwagę okres od konca XIX w. po wiek XXI. Relacje te ukazano przede wszystkim przez pryzmat historii lokalnej, rozgry- wającej się na stosunkowo niewielkim obszarze polsko-litewskiego pogranicza woköl Jezior Dubinskich, gdzie doszlo do wzmiankowanych zajšč. W rozdziale drugim pt. Anatomia zbrodni opisane zostaly najpierw proces wzajem- nego narastania konfliktu polsko-litewskiego w ciągu kilkudziesięciu lat poprzedzają- cych wybuch II wojny swiatowej, a następnie eskalacja tego konfliktu, spowodowana m.in. zbrodniami litewskich formacji policyjnych na službie niemieckiej popelnionymi w czasie wojny na obywatelach polskich1. Konflikt ten w pierwszej polowie 1944 r. przybral postac konfrontacji zbrojnej pomiędzy litewskimi formacjami kolaboranckimi a oddzialami partyzanckimi Armii Krajowej. Ofiarami tej konfrontacji stali się takže cywile. W dalszej częšci rozdzialu drugiego nakrešlone zostaly zbiorowe oraz indywi- dualne portrety ofiar i sprawcöw zbrodni glinciskiej i dubinskiej. Rozdzial trzeci, Rozdroža pamięci narodowych, koncentruje się na wspölczesnych konsekwencjach zbrodni glinciskiej i dubinskiej. Dotyczy zasadniczo okresu po odzy- skaniu niepodleglošci przez Polskę i Litwę w kohcu XX w. Nie jest to ujęcie pelne, lecz charakterystyka kilku wybranych, szczegölnie istotnych aspektöw tych tragicznych wydarzen. Omöwione zostaly pröby rozliczen prawnych podjęte w ostatnich dwöch de- 1 Ich symbolem stalo sie przede wszystkim miejsce masowych mordöw w podwilenskich Ponarach (szerzej na ten temat zob. m.in. H. Pasierbska, Ponary i inne miejsca mqczehstwa Polaköw z Wilenszczyzny w latach 1941-1944, Lowicz 2005; K. Sakowicz, Dziennik 1941-1943, oprac. M. Wardzynska, Warszawa 2014; M. Tomkiewicz, Zbrod- nia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008). Mozna szacowac, ze z r^k kolaboruj^cych z Niemcami Litwinöw lub przy ich pomocy zgin^c moglo w czasie II wojny swiatowej nawet 100 tys. obywateli polskich, w wiekszosci Zy- döw. 11 kadach przez wspolpracuj ące ze sobą organy šcigania obu krajow. Proby te byty ukie- runkowane na ustalenie okolicznošci nieulegających przedawnienih zbrodni wojennych z polowy 1944 r. oraz ich sprawcow. Dalėj opisane zostaly wspolczesne formy upamiętnienia obu zbrodni i ich ofiar. Cmentarze, na ktorych pochowano ofiary, staly się miejscami oficjalnych wizyt i uro- czystošci2. Nazwy obu miejscowosci - Glinciszki i Dubinki - na stale weszly zaš do wspolczesnego polsko-litewskiego slownika. Odmienne perspektywy postrzegania wojennej przeszlosci przez Polakow i Litwinow nakrešlone zostaly przede wszystkim na przykladzie dwoch charakterystycznych zjawisk: wspolczesnego obrazu Armii Krajowej na Litwie oraz wizerunku jednego z jej najbar- dziej znanych dowodcow polowych mjr. Zygmunta Szendzielarza „Lupaszki” w Polsce. Dla Polakow wysilek zbrojny žolnierzy Armii Krajowej jest elementem wielkiej narodo- wej legendy. Dla Litwinow zbrodnia dubihska stala się natomiast koronnym dowodem na antylitewską, zbrodniczą dzialalnošč AK3. Powyžsze kwestie historyczne staly się takže siląrzeczy elementem dyskursu politycznego. Stosunek do Armii Krajowej i jej wetera- now okazal się istotną sprawą w relacjach międzypanstwowych Polski i Litwy. W ciągu ostatnich dwoch dziesięcioleci dostrzec možna pewną pozytywną ewolucję w sposobie wzajemnego postrzegania niektorych kontrowersyjnych kwestii historycz- nych. Wplyw na niąmialy bez wątpienia wydarzenia i okolicznošci polityczne, najpierw zawarcie w 1994 r. polsko-litewskiego traktatu4, a požniej — rozwijająca się wspolpraca polityczna i gospodarcza pomiędzy obydwoma panstwami w ramach integracji z NATO 1 Unią Europejską. Swiadectwem dąžen do przezwycięžania historycznych zaszlošci bylo symboliczne pojednanie mieszkających na Litwie weteranow Armii Krajowej i Li- tewskich Oddzialow Lokalnych (Lietuvos vietinė rinktinė - LVR)5 dokonane uroczyšcie w Wilnie 2 wrzesnia 2004 r.6 Zarowno jednak w Polsce, jak i na Litwie dostrzegalny jest dotąd problem z rozlicze- niem wlasnych zbrodni wojennych, czego zbrodnie glinciska i dubihska są wymownym, choc nie jedynym przykladem. W obu krajach daje się zauwažyč pewien opor przed na- piętnowaniem sprawcow tych zbrodni. Pamiętač jednak naležy, že dla budowania wlas- ciwej kondycji moralnej každego spoleczenstwa rownie wažne powinno bye rozliczenie zarowno tych zbrodni wojennych, ktorych ofiarami stall się jego czlonkowie, jak i tych, 2 W. Tochman, Znicze dla ofiar, „Gazeta Wyborcza”, 27 XI 1992. 3 H. Ilgiewicz, Przedstawienie dzialalnosci Armii Krajowej w prasie litewskojęzycznej [w:] Rok 1944 na Wileh- szczyžnie. Sympozjum historyczne, Wilno 30 czerwca - 1 lipca 1994, red. J. Wolkonowski, Warszawa 1996, s. 233. 4 Traktai pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej wspolpracy, podpisany w Wilnie 26 IV 1994 r. 5 Litewskie ochotnicze oddzialy wojskowe dzialające u boku okupantą niemieckiego od lutego do maja 1944 r., do- wodzone przez gen. Povilasa Plechavičiusa. Nazwa tej formaeji uzywana jest tež w formie skroconej: Vietinė rinktinė (VR). Bywa ona rožnie thimaczona na język polski, np.: Družyny Miejscowe, Foimacje Miejscowe, Oddzial Te- rytorialny, Korpus Lokalny. Rownie wiele wersji nazwy funkcjonuje w języku angielskim, np. Home Army, Home Defense, Home Formation, Local Defense, Local Detachment, Local Special Units, Territorial Corps, Territorial De fense Force. Niemcy okrešlali tę formaeję mianem Litauische Sonderverbande. 6 Polska-Litwa. Pojednanie i przebaezenie, red. Z. Babiarz-Zych i in., Shipsk 2009; J J. Komar, Pojednanie wro- gow, „Gazeta Wyborcza”, 13 VI 2005; Prezidentūroje pasirašyta Lietuvos vietinės rinktinės ir Armijos krajovos Susitaikymo deklaracija, „Voruta”, 3 IX 2004 (http://www.voruta.lt/archyvas/37/958, dostęp 11 VII 2010); Lietuvos vietinės rinktinės ir Armijos krajovos Susitaikymo deklaracija, „XXI amžiaus” 2004, nr 17 (86) (http://www.xxiam- zius.lt/archyvas/priedai/horizontai/20040908/3-2.html, dostęp 7 XI2011); Žolnierze AK i gen. Plechavičiusapodpi- sali Deklarację Pojednania, „Magazyn Wilenski” 2004, nr 9, s. 4. 12 których sprawcami byli przedstawiciele danego spoleczenstwa. Z tego punktu widze- nia drugorzędne jest oczekiwanie wzajemnosci i podobnej refleksji po stronie innych spoleczenstw. Zasadniczym wyzwaniem pozostaje wyciągnięcie wlasciwych wniosków i wlączenie ich do publicznej edukacji. Zarówno w polskiej, jak i litewskiej historiografii brakuje dotąd monografii wspo- mnianych zajšč. Jeden z pierwszych tekstów na ten temat, autorstwa Balysa Juodze- vičiusa, opublikowany zostal na Litwie w 1971 r.7 Dwadziescia lat pózniej ukazaly się w Polsce dwie prace: Dariusza Fikusą (1990)8 i Romana Koraba-Žebryka (1991)9, w których znalazly się szersze odniesienia do obu zbrodni. Ksiąžki te w dužym stop- niu uksztahowaly spojrzenie polskich odbiorców na sprawę, co znalazlo takže odbicie w pózniej szyeh publikacjach historyków i publicystów. Podobnie istotną rolę w histo riografii litewskiej odegrala natomiast ksiązkdL Armija krajova Lietuvoje (1995), w której opublikowane zostaly relacje kilku swiadków zbrodni dubinskiej, nazwiska większo- šei jej ofiar oraz fotografie częšci z nich10. W pózniejszych latach ukazaly się liezne opracowania pošwięcone II wojnie swiatowej na Litwie, jak i na samej Wilenszczyžnie, oraz ówczesnym relacjom polsko-litewskim. Wątek zbrodni wojennych w Glinciszkach i Dubinkach pojawial się w wielu tych tekstach, nigdy jednak nie stai się przedmiotem glębszych analiz11. Tematyka ta podnoszona byla dia odmiany dose często w publicy- styce, takže politycznej. Brak wczesniejszych badan naukowych przekladal się niestety na j akose owej publicystyki, która operowala powierzchownymi i niekiedy blędnymi uogólnieniami. Niniejsza praca powstala na podstawie materialów zródlowych bardzo rožnej prowe- niencji. Wsród najwažniejszych sązeznania swiadków zbrodni glinciskiej zgromadzone w ramach prowadzonego w tej sprawie sledztwa Oddzialowej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Gdansku12. Niezwykle istotne są dokumenty przechowywane w archiwach wilenskich. W Litewskim Central- nym Archiwum Panstwowym (Lietuvos centrinis valstybės archyvas - LCVA) zgro- 7 B. Juodzevičius, Kruvinas birželis [w:] Dubingiai, red. K. Aleksynas i in., Vilnius 1971, s. 104—108. 8 Ksiąžka ta ukazala się początkowo w drugim obiegu wydawniczym w Polsce w 1988 i 1989 r., następnie w Pary- žu w roku 1989, a w 1990 r. jako oficjalna publikaeja w kraju (D. Fikus, Pseudonim „Lupaszka", Warszawa 1990). 9 R. Korab-Žebryk, Biala księga w obronieArmii Krajowej na Wilenszczyinie, Lublin 1991, s. 127-139. Tekst ten opublikowany zostal požniej takže w języku litewskim: R. Korab-Žebrykas, Keršto akcija [w:] K. Tarka, Kai kurie istorinės tiesos faktai. Armija Krajova, Vilnius 1993. 10 Armija krajova Lietuvoje, red. A. Bubnys, K. Garšva, E. Gečiauskas, J. Lebionka, J. Saudargienė, R. Zizas, Vil nius-Kaunas 1995. 11 A. Karbowiak, Konfliktpolsko-litewski na Wilenszczyinie w latach 1941-1944, „Glaukopis” 2007-2008, nr 9-10, s. 249-250; P. Kozlowski, Jeden z wyklqtych. Zygmunt Szendzielarz „Lupaszko” 1910-1951, Warszawa 2004, s. 62- -67; K. Krajewski, T. Labuszewski, „Lupaszka”, „Mlot”, „Huzar”. Dzialalnošč 5. i 6. Brygady WilenskiejAK(1944— -1952), Warszawa 2002, s. 15-16; H. Piskunowicz, Dzialalnošč zbrojna Armii Krajowej na Wilenszczyinie w latach 1942-1944 [w:] Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Armia Krajowa na Nowogrodczyznie i Wilenszczyinie (1941-1945), Warszawa 1997, s. 56; L. Tomaszewski, Wilehszczyzna lat wojny i okupaeji 1939-1945, Warszawa 1999, s. 441-443; M. Wardzynska, Sytuacja ludnoscipolskiej w Generalnym Komisariacie Litwy czerwiec 1941- -lipiec 1944, Warszawa 1993, s. 86; J. Wolkonowski, Okręg Wilehski Zwiqzku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w la tach 1939-1945, Warszawa 1996, s. 246-247. 12 Oddzialowa Komisja Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdansku Instytutu Pamięci Naro dowej, Sl/04/Zn, Akta umorzonego sledztwa Oddzialowej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol skiemu w Gdansku Instytutu Pamięci Narodowej w sprawie zaböjstwa okolo 40 osöb narodowosci polskiej w dniu 20 czerwca 1944 roku w pobližu majątku Glinciszki, gmina Podbrzezie i w Podbrzeziu, powiat wilensko-trocki, przez funkcjonariuszy polieji litewskiej. 13
The list of books you might like
