Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut

442 Pages·2010·7.752 MB·Dutch

by  P. van Burken

Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut, deel 1
Gezondheidspsychologie voor
de fysiotherapeut, deel 1

onder redactie van
P. van Burken

Tweede, herziene druk

Houten2010
© 2010 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie-
en of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelij-
ke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd
bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient
men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stich-
ting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van
(een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compila-
tiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouw-
bare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aan-
vaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave
voorkomen.
ISBN 978 90 313 8120 3
NUR 894
Ontwerp omslag: Agraphics design, Anita Amptmeijer - BNO
Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India
Eerste druk 2000
Tweede druk 2010
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Inhoud

Ter introductie 7
1 Fysiotherapie in relatie tot het biopsychosociale
model 11
Drs. P. van Burken
2 De patiënt als informatieverwerkend systeem 27
Drs. P. van Burken
3 De biologie van stress en psychosomatische
processen 46
Drs. P. van Burken
4 De psychologie van stress en coping 76
Drs. P. van Burken
5 Psychiatrie 106
Drs. P. van Burken
6 Inzichten uit de klinische psychologie: kansen en
grenzen 138
Drs. P. van Burken
7 Zelfmanagement, zelfregulatie en
gedragsverandering 178
Drs. P. van Burken
8 Pijn-, emotie- en stressmanagement 208
Drs. P. van Burken
9 Bewegen, stress en emoties 228
Drs. P. van Burken
6 Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut, deel 1
10 Verwerkingsprocessen bij chronisch ziek zijn 249
Drs. P.H. Vrancken
11 Chronische pijn en fysiotherapie 265
Drs. A.J.A. Köke
12 Fysiotherapeutische behandeling van cognitief-
emotionele sensitisatie bij patiënten met chronische
whiplash 279
Prof. dr. J. Nijs, drs. J. van Oosterwijck, drs. L. Daenen
13 Fibromyalgie; een uitdaging voor de fysiotherapeut 293
Dr. C.P. van Wilgen
14 Hoofdpijn 307
C.A.H. de Jong MSc
15 Complex Regionaal Pijnsyndroom 321
Dr. A.J. van Dijk
16 Disfunctionele gedragspatronen bij hartpatiënten 335
Dr. J.J. van Dixhoorn, N. de Cock, J.H.M. van den Berg
17 Psychofysiologie van de ademhaling 349
Prof. dr. I. van Diest, prof. dr. O. van den Bergh
18 Chronische obstructieve longaandoeningen 368
M.C.E. Verhoef-de Wijk
19 Burnout 384
Prof. dr. A.B. Bakker, A. Mulder
20 Het chronische-vermoeidheidssyndroom 402
Prof. dr. E. Neerinckx
21 Obesitas 420
Dr. E.J.M. Wouters
Over de auteurs 432
Register 435
Ter introductie

Het boek Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut (deel 1) , dat in
2000 verscheen, voorzag in een leemte binnen de fysiotherapie. Al snel
werd het boek opgenomen in het curriculum van diverse opleidingen
in Nederland en België. In 2004 verscheen deel 2, waarin een aantal
aanvullende onderwerpen, zoals persoonlijkheid en positieve psycho-
logie, werd uitgediept.
De afgelopen tien jaar is er veel gebeurd. Zo heeft de tendens om het
biopsychosociale model te integreren binnen de fysiotherapie door-
gezet. De fysiotherapie heeft er een verbijzondering bij: ‘psychoso-
matische fysiotherapie’. Op de Hogeschool Utrecht is het mogelijk
psychosomatische fysiotherapie op masterniveau te studeren. Tijd-
schriften publiceren meer op dit gebied en ook congressen nemen
regelmatig onderdelen van het biopsychosociale model onder de loep.
Met de nadruk op onderdelen, want de loep blijft vaak beperkt tot
ziektecognities, aspecten van g raded activity en gedragsverandering.
Wetenschappelijk is er de afgelopen tien jaar veel meer detaillering
in de beschreven processen gekomen. De evidentie voor het biopsy-
chosociale model is aanzienlijk sterker geworden. Wie nu nog twijfelt
aan de status, meerwaarde en zelfs noodzaak van dit model voor de
fysiotherapie, is waarschijnlijk niet op de hoogte van de mondiale
wetenschappelijke ontwikkelingen. Alles lijkt dus aanwezig om een
geïntegreerde benadering van de patiënt binnen de fysiotherapie daad-
werkelijk vorm te geven. Praat met collega’s en je merkt hoeveel ‘wijs-
heid en menselijkheid’ fysiotherapeuten in hun behandeling verweven.
Soms treft je nog een fysiotherapeut die ‘al die psychologie maar onzin
vindt’ en het iets ‘voor psychologen’ vindt. De overgrote meerderheid
lijkt echter overtuigd van het nut van het biopsychosociale model,
maar vindt het wel lastig om dit concreet in de dagelijkse praktijk vorm
te geven. Gezondheidpsychologie voor de fysiotherapie – in deze volledig
herziene tweede druk – biedt hun een raamwerk. De huidige stand van
de wetenschap is in deze druk geactualiseerd. Bewust is er gekozen
om veel verwijzingen toe te voegen. Daarmee wordt feitelijk een b ody
8 Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut, deel 1
of knowledge geëxpliciteerd, dat enerzijds de fysiotherapeuten voorziet
in hun behoefte aan evidence , en anderzijds dient als ‘springplak’ voor
verdere studie en ontwikkeling door studenten aan de bacheloroplei-
dingen fysiotherapie en de diverse masteropleidingen. En net zoals de
kennisgebieden anatomie, fysiologie en neurologie, sluit dit boek over
gezondheidspsychologie aan bij het hoge niveau dat van de bachelor
student/fysiotherapeut verwacht wordt. Hoewel dit boek expliciet het
biopsychosociale model als uitgangspunt neemt, ligt het accent hoofd-
zakelijk op de psychologische en sociale dimensie van het model. In
die zin is het te beschouwen als complementair aan biomedische be-
schrijvingen van gezondheidsproblemen binnen de fysiotherapie.
Het veld van de gezondheidspsychologie is een breed vakgebied. Se-
lectie van concepten en theorieën heeft daarom plaats moeten vinden.
Criteria daarbij waren herkenbaarheid en bruikbaarheid binnen de
fysiotherapie. Er is naar gestreefd aan te sluiten bij de huidige profi le-
ring van het beroep, waarbij het gericht zijn op het bewegend functio-
neren (in brede zin) een kernaspect vormt. De onderwerpen dekken de
belangrijkste aspecten van de psychosociale dimensie.
Bij het bespreken van de psychosociale dimensie binnen de fysiothe-
rapie raakt men altijd aan de grenzen van het vak. Vooralsnog heeft ie-
dere auteur daar een eigen invulling aan gegeven. De lezer kan menen
dat een bepaalde auteur niet ver genoeg gaat of juist te ver. Dit boek
levert daarom niet alleen praktisch toepasbare kennis, maar ook stof
tot nadenken. De bijdragen zijn afkomstig van deskundigen uit Neder-
land en België.
Een overzicht van het boek
Het boek is uit twee delen opgebouwd. Kort gezegd, verschaft het eer-
ste deel een basis waarin de algemene aspecten van het biopsychosoci-
ale model (van analyse tot interventie) worden besproken. Het tweede
deel richt zich op specifi eke gezondheidsproblemen. Het gaat in deze
hoofdstukken om aandoeningsspecifi eke aspecten. Welke specifi eke
cognities, gevoelens en gedragingen komt men concreet tegen?
Deel 1
In hoofdstuk 1 wordt het biopsychosociale model uitgewerkt. Er wor-
den koppelingen gelegd naar een aantal andere modellen zoals zelf-
regulatie, ICF, SORC en SCEGS. In deze verhandeling wordt duidelijk
dat het analyseren van en het interveniëren binnen de psychosociale
dimensie een kwaliteitsaspect is dat bij het vak behoort. Een groot
deel van de gezondheidsproblemen en het fysiotherapeutisch beïn-
vloedingsproces stoelt op de wijze waarop men informatie verwerkt.
Ter introductie 9
In hoofdstuk 2 wordt de wijze besproken waarop de patiënt in het
algemeen informatie verwerkt en welke processen de kwaliteit van
deze informatieverwerking beïnvloeden. Bovendien wordt aandacht
besteed aan het beïnvloeden van de overtuigingen van de patiënt. Een
deel van de informatieverwerking staat ten dienste van de inschatting
of er sprake is van een dreiging vanuit de omgeving. Daarmee zijn we
beland bij modellen van stress. In hoofdstuk 3 wordt voornamelijk de
biologie van stress besproken. Daarbij wordt duidelijk op welke wijze
de biologische processen die spelen bij stress een belemmering vor-
men voor herstel. Naast aandacht voor het neuro-endocriene systeem,
worden het cardiovasculaire, het respiratoire systeem en het immuun-
systeem behandeld. Met ‘pijn’ wordt het hoofdstuk afgesloten. De
psychologie van stress (hoofdstuk 4) maakt inzichtelijk welke psycho-
logische processen uiteindelijk tot de stressreactie leiden. De fysiothe-
rapeut die een analyse maakt van de verhouding mentaal-emotionele
belasting/belastbaarheid van de patiënt vindt in beide hoofdstukken
voldoende informatie om hem daarin te ondersteunen. Daar waar
stress staat voor ‘een relatief kleine ontregeling van het functioneren’
kan men psychiatrische aandoeningen opvatten als ‘relatief massieve
en grote ontsporingen in psychologisch en gedragsmatig functione-
ren’. Hoofdstuk 5 bespreekt een aantal veel voorkomende beelden die
de fysiotherapeut zeker in zijn praktijk zal tegenkomen, zoals over-
spanning (surmenage), angststoornissen en depressie. Hoofdstuk
6 gaat in op de psychologische grenzen van het vak. Bovendien be-
spreekt het de hoofdstromen uit de klinische psychologie, voor zover
fysiotherapeuten daaruit inspiratie kunnen halen voor hun diagnostiek
of interventies. Fysiotherapeuten wensen vaak dat disfunctionele as-
pecten van het denken en gedrag van de patiënt over bijvoorbeeld het
gezondheidsprobleem verandert. Vaak zal de fysiotherapeut daarbij
streven het zelfmanagement van de patiënt te bevorderen, In hoofd-
stuk 7 wordt dit onderwerp uitgebreid besproken, evenals technieken
ter beïnvloeding van het gedrag. In hoofdstuk 8 wordt één onderwerp
van zelfmanagement verder uitgediept, namelijk stressmanagement.
En omdat emoties en pijn in zekere mate overeenkomsten hebben met
stress, zijn stressmanagementtechnieken ook op die gebieden van
toepassing. Hoofdstuk 9 sluit het algemene deel van dit boek af met de
relatie tussen bewegen, stress en emotie. Daarbij wordt niet alleen be-
schreven hoe stress en negatieve emoties het bewegen nadelig kunnen
beïnvloeden, maar ook hoe bewegen een positieve invloed op stress en
emoties kan hebben.
10 Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut, deel 1
Deel 2
Na het algemene deel 1, volgen in deel 2 de hoofdstukken die op
psychosociale processen bij specifi eke gezondheidsproblemen zijn
gericht. De hoofdstukken 10 en 11 zijn als inleidend te beschouwen:
verwerkingsprocessen van chronisch ziek zijn en chronische pijn en
fysiotherapie. In de daarop volgende hoofdstukken 12 tot en met 15
wordt een aantal pijnsyndromen uitgewerkt: whiplash, fi bromyalgie,
hoofdpijn en CRPS. Vervolgens wordt in hoofdstuk 16 aandacht ge-
schonken aan disfunctionele gedragspatronen bij hartrevalidatie; deze
patronen kunnen gegeneraliseerd worden naar andere patiënten groe-
pen. Hoofdstukken 17 en 18 hebben de ademhaling tot onderwerp.
Hoofdstuk 17 bespreekt de invloed van psychologische processen op
de ademhaling en werkt dit uit naar hyperventilatieklachten. Hoofd-
stuk 18 gaat in op de (psychologisch) begeleiding van COPD-patiënten
binnen de fysiotherapie. Aan het eind van het spectrum stressklachten
liggen de ‘uitputtingssyndromen’ burn-out en het chronische-ver-
moeidheidssyndroom. Ze worden besproken in hoofdstuk 19 en 20.
Hoofdstuk 21 rond het boek af met het onderwerp obesitas en de psy-
chologische implicaties daarvan binnen de fysiotherapie.
Dankwoord
Naast de auteurs die een bijdrage hebben geleverd aan dit boek, wil ik
de volgende mensen bedanken voor hun inhoudelijke en/of tekstuele
steun en inspiratie: Nol Bernards, Jaap Dronkers, Willemien Fokke,
Ariane Hagen, Annet de Jong, Marten Klaver, Jan-Nanning de Kroon,
John van der Meij, Edwin de Raaij, Cynthia Ringeling, Pepijn Rothfusz,
André Stroobant, Henny in ‘t Veld, Rutger IJntema. Bovendien Janneke
Swank die als redactielid in de eerste druk mede de opzet bepaalde die
nu nog gehandhaafd is, Rakthof fysiotherapie voor hun fl exibele plan-
ning, Nederlandse vereniging voor Fysiotherapie volgens de Psychoso-
matiek (NFP) voor de stimuleringsprijs 2008, Hogeschool HU voor de
tijdsondersteuning. En natuurlijk Ilse, mijn lieve vrouw, altijd van alles
regelend op de achtergrond.
Studiesteun
Voor ondersteuning bij de verwerking van de hoofdstukken in dit boek
kan de lezer terecht op www.psychfysio.nl/boek.html. De lezer vindt
daar studievragen, recente literatuursamenvattingen en aanvullende
links.
Peter van Burken