Gezondheidsbevordering en zelfmanagement door verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten

364 Pages·2018·5.634 MB·Dutch

by  Barbara Sassen

Gezondheids bevordering
en zelfmanagement
door
verpleegkundigen
en verpleegkundig
specialisten
Achtste, herziene druk
Barbara Sassen
Gezondheidsbevordering en zelfmanagement door
verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten
Barbara Sassen
Gezondheids­
bevordering en
zelfmanagement door
verpleegkundigen
en verpleegkundig
specialisten
Achtste, herziene druk
ISBN 978-90-368-2011-0 ISBN 978-90-368-2012-7 (eBook)
https://doi.org/10.1007/978-90-368-2012-7
© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2018
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau-
tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het
Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel
17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting
Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave
in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever
te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen.
Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die
eventueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 897
Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India
Eerste druk, Elsevier/De Tijdstroom, Utrecht 1997
Tweede, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2000
Derde druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2004
Vierde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010
Vijfde druk, Reed Business, Amsterdam 2012
Zesde, herziene druk, Reed Business, Amsterdam 2014
Zevende druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016
Achtste, herziene druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2018
Bohn Stafleu van Loghum
Walmolen 1
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
V
In de wolken, voor Josephine
Let perpetual light shine, voor Richard
VII
Voorwoord
In onze huidige maatschappij is het logisch dat steeds meer mensen ondersteuning zoeken bij het
omgaan met hun (chronische) gezondheidsprobleem Dit is een gevolg van de toename van het
aantal mensen met ten minste één chronisch gezondheidsprobleem en van het lokale en (inter-)
nationale gezondheidsbeleid. Er zijn enkele trends die het belang van preventie, gezondheidsbe-
vordering en ziektepreventie onderstrepen: de toename van het aantal mensen met chronische
gezondheidsproblemen en de comorbiditeit, de verdere toename van het aantal mondige pati-
enten en de aard van de zorg en technologische ontwikkelingen. De meeste patiënten worden in
de samenleving behandeld, waardoor zij een grotere rol hebben in het begrijpen van en omgaan
met hun gezondheidsprobleem. Veel patiënten kunnen hun gezondheid verbeteren door het
managen van hun gezondheidsprobleem en door het uitbreiden van hun gezondheidsgedrag.
Van patiënten met (chronische) gezondheidsproblemen wordt verwacht dat zij met behulp van
patiëntspecifiek zelfmanagementsupport van verpleegkundigen en andere zorgverleners, aan de
slag gaan met hun zelfmanagement. De patiënt voelt zich echter vaak overweldigd door de com-
plexiteit van zijn gezondheidsprobleem en vindt het moeilijk zich het zelfmanagement eigen te
maken en het gewenste gedrag vol te houden. Mensen met chronische gezondheidsproblemen
moeten dagelijks, dag na dag, hun gezondheidsprobleem monitoren en managen.
Succesvol zelfmanagement verbetert zowel de gezondheidsstatus van de patiënt als zijn
gevoel van welbevinden, maar het bevorderen daarvan is niet altijd succesvol. Patiënten
worden (her)opgenomen in ziekenhuizen, de gewenste resultaten van de zorg worden niet
behaald en op zijn minst blijft druk bestaan op de eerstelijnsgezondheidszorg. Dit zijn alle-
maal aanwijzingen dat het zelfmanagement van de patiënt niet het gewenste niveau bereikt.
Onze kennis over gezondheidsproblemen, technische behandelingen en farmacologie is
enorm, maar er schort nog veel aan onze kennis over hoe wij patiënten het best kunnen
motiveren tot het gewenste zelfmanagement en gezondheidsgedrag. Veel verpleegkundigen
hebben moeite om de onderliggende theorieën en principes te begrijpen en goed toe te pas-
sen. Informeren en adviseren is nog steeds de meest gebruikte interventie, maar deze leidt
zelden tot het gewenste zelfmanagementgedrag bij de patiënt.
Een beter inzicht in theory- en evidence-based practice met betrekking tot preventie,
gezondheidsbevordering en ziektepreventie kan tot gunstige resultaten leiden. Vertrekken
vanuit praktijk én theorie maakt dat verpleegkundigen voortvarend met het motiveren van
patiënten aan de slag kunnen en patiëntgericht zelfmanagementsupport kunnen bieden. Het
is van belang dat zij begrijpen hoe een verandering in gezondheids- en zelfmanagement-
gedrag tot stand kan komen bij de patiënt en dat zij de patiënt faciliteren en ondersteunen.
Verpleegkundigen zouden hierbij moeten uitgaan van recente ontwikkelingen zoals person-
centered care, shared-decision making, patient empowerment en de wetenschappelijk
inzichten die zijn opgedaan binnen preventie, gezondheidsbevordering en ziektepreventie.
De verpleegkundige professional van de toekomst is een reflectieve professional die kwali-
tatief hoogwaardige zorg verleent vanuit evidence-based practice en aansluit bij zorggerela-
teerde technologische ontwikkelingen en nationaal gezondheidsbeleid. Zij kan samen met
de patiënt prioriteiten stellen, waarbij de participatie van de patiënt het vertrekpunt is en het
zorgproces rondom de patiënt concreet en patiëntspecifiek maakt.
VIII Voorwoord
In de eerste hoofdstukken van dit boek ligt het accent op het in kaart brengen van de volks-
gezondheid en kijken we naar gezondheid op micro-, meso- en macroniveau. In 7 H. 1 gaan
we in op de verschillende benaderingen van gezondheid, want wat is nu eigenlijk gezond-
heid? Uitgaande van de International Classification of Functioning, Disability and Health
(ICF) is het uitgangspunt voor verpleegkundige zorg het bevorderen van het aanpassings-
vermogen van de patiënt, dat wil zeggen: zijn vermogen om de regie te voeren over zijn
eigen gezondheid en het optimaliseren van zijn zelfmanagement. In 7 H. 1 worden ook
gezondheidsindicatoren besproken. Deze geven inzicht in de gezondheidstoestand van de
bevolking, zijn uitgangspunt van (epidemiologisch) onderzoek, vormen belangrijke patient
outcomes voor gezondheidskundige en zelfmanagementinterventies en zijn belangrijk voor
het begrijpen van nationaal en internationaal gezondheidsbeleid.
In 7 H. 2 staan de gezondheidsdeterminanten centraal aan de hand waarvan gezondheid en
gezondheidsproblemen kunnen worden geanalyseerd. In de volgende hoofdstukken ligt het
accent op preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement.
In 7 H. 3 bespreken we preventie, van universele tot zorggerelateerde preventie, met de
raakvlakken voor verpleegkundigen. Er wordt ingegaan op het belang van persoongecen-
treerde zorg, shared-decision making en zelfmanagement binnen het Chronic Care Model.
Fundamenten van preventie zijn gezondheidsbescherming, gezondheidsbevordering
(gekoppeld aan gezondheidsvoorlichting) en ziektepreventie (gekoppeld aan patiëntenvoor-
lichting en het bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt).
7 Hoofdstuk 4 behandelt gezondheidsbescherming. We kijken naar gezondheidsbescherming
en collectieve preventie, waarbij het gaat om het behalen van gezondheidswinst door het
bewaken en beschermen van de volksgezondheid.
In 7 H. 5 komen de systematiek, doelgerichtheid en planmatigheid van gezondheidsbevor-
dering en gezondheidsvoorlichting aan de orde. De systematiek van Intervention Mapping
vormt hierbij het vertrekpunt. Met verpleegkundig relevante voorbeelden geven we inzicht
in de koppeling met de verpleegkundige beroepsuitoefening. We beschrijven verschillende
patiëntgerichte methoden en interventies die verpleegkundigen ondersteuning bieden in
het motiveren van een patiënt om zijn leefstijl en (gezondheids)gedrag te veranderen.
In 7 H. 6 wordt het terrein van de gezondheidsbevordering uitgebreid naar ziektepreventie,
patiëntenvoorlichting en zelfmanagement. Ook in dit hoofdstuk vormt Intervention Map-
ping het vertrekpunt. Zelfmanagement komt uitgebreid aan bod. Uitgaande van patiëntbe-
hoeften bespreken we de effecten van zelfmanagement, de systematiek om zelfmanagement
te bevorderen en methoden en interventies om zelfmanagement van de patiënt systema-
tisch en planmatig uit te voeren. Zelfmanagement en chronische gezondheidsproblemen,
het sociale netwerk van de patiënt, problematiek rondom verwerking, informed consent
en eHealth zijn de onderwerpen van dit hoofdstuk. Daarnaast komt een training voor het
bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt aan bod.
In 7 H. 7 wordt ingegaan op de relatie tussen verpleegkunde en gezondheidsbevordering en
ziektepreventie, specifiek met betrekking tot verpleegkundige diagnoses, interventies en
zorgresultaten. Dit hoofdstuk bevat ook een training met betrekking tot de rol van de ver-
pleegkundige in het bevorderen van zelfmanagement van de patiënt.
IX
Voorwoord
Het nationale en het internationale gezondheidsbeleid lopen in kernachtige beschrijvingen
door alle hoofdstukken heen.
Liefde gaat uit naar Beatrijs Esther en Ewout David, en thanks FB,
Dr. Barbara Sassen RN
Maarssen, voorjaar 2018
Beroepsprofiel en CanMeds
Gezondheidsbevordering en ziektepreventie zullen steeds belangrijker worden binnen de
verpleegkundige zorgverlening en de verpleegkundige beroepsstructuur, met een verticale
tweedeling in de verpleegkundige en de verpleegkundig specialist. Deze tweedeling in de
zorgverlening beoogt de continuïteit, efficiency en kwaliteit van de verpleegkundige zorg te
verhogen. De verpleegkundige als zorgprofessional zou meer kennis en meer (communica-
tieve) vaardigheden moeten gaan ontwikkelen met betrekking tot preventie en leefstijl.
Het CanMeds-model (Canadian Medical Education Directions for Specialists) biedt zicht
op de competenties in zeven gebieden. De vakbekwame professional werkt vanuit de kern
van deze competentiegebieden en bevordert het zelfmanagement van de patiënt. Professi-
onaliteit, communicatie, samenwerking, kennisontwikkeling en -deling, maatschappelijke
verantwoordelijkheid en organisatie vormen hierbij de input. Voor resultaatgerichte pre-
ventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement volgen de verpleegkundige en de ver-
pleegkundig specialist het continue proces van klinisch redeneren vanuit risico-inschatting
via vroege signalering en probleemherkenning naar interventie en monitoring. Per compe-
tentiegebied of bekwaamheid beschrijven we hierna de raakvlakken met preventie, gezond-
heidsbevordering en zelfmanagement.
Verpleegkundigen
Als gezondheidsbevorderaar denkt de verpleegkundige in termen van gedrag en gezond-
heid. De verpleegkundige bevordert de gezondheid van patiënten door het ondersteunen
van zelfmanagement. Ook de mensen in het sociale netwerk spelen hierbij een rol. De ver-
pleegkundige richt zich op mensen met een hoog risico op gezondheidsproblemen en beïn-
vloedt hun leefstijl en (gezondheids- of zelfmanagement)gedrag. De verpleegkundige heeft
kennis van epidemiologie, preventie, gezondheidsvoorlichting, gezondheidsdeterminan-
ten en gedragsdeterminanten. De verpleegkundige kent de principes van zelfmanagement,
heeft inzicht in de complexiteit van leefstijl en (gezondheids- of zelfmanagement)gedrag en
kent manieren van gedragsbeïnvloeding. De verpleegkundige is bekend met hoe gezond(er)
gedrag en zelfmanagement gestimuleerd kunnen worden. De verpleegkundige is op de
hoogte van visies op gezondheid en de invloed van cultuur op gezondheid. De verpleegkun-
dige doet aan vroegsignalering en risicobeoordeling en kan interventies uitvoeren gericht
op individuele en collectieve preventie, of kan participeren in dergelijke interventies.
Als zorgverlener is de verpleegkundige gericht op het versterken van zelfmanagement van
de patiënt in zijn sociale context. Verplegen omvat hierbij patiëntgerichte informatievoor-
ziening, educatie, advies en voorspraak. Het proces van klinisch redeneren wordt gevolgd
van patiëntgerichte risico-inschatting via vroegsignalering en probleemvaststelling naar
interventie en monitoring van preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement.
Daarbij omvat verplegen het uitvoeren van voorbehouden handelingen en vraagt informed
consent.
XI
Beroepsprofiel en CanMeds
De zorgverlener heeft kennis nodig van de principes van zelfmanagement en coping-stijlen
en moet de theoretische modellen achter verpleegkundige interventies kennen voor preven-
tie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Verder moet de zorgverlener verpleeg-
kundige zorg kunnen vaststellen, zodat de patiënt en zijn naasten zelfmanagement kunnen
uitvoeren. De zorgverlener moet risico’s kunnen inschatten, problemen vroegtijdig kun-
nen signaleren en interventies kunnen kiezen, uitvoeren, monitoren en op resultaten kun-
nen evalueren in de vier gebieden van menselijk functioneren met betrekking tot preventie,
gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige zou moeten werken vol-
gens richtlijnen. De verpleegkundige als zorgverlener vertrekt vanuit de wensen, behoeften
en privacy van de patiënt met betrekking tot gezondheidsbevordering en zelfmanagement.
Als communicator is de verpleegkundige gericht op het maken van een goede inschatting
van de voorlichtings- en informatiebehoeften van de patiënt. De verpleegkundige commu-
niceert op een manier die leidt tot effectieve, resultaatgerichte gezondheidsbevordering en
zelfmanagement. De patiënt wordt steeds uitgenodigd om te participeren in de voorlich-
ting. Op basis van evidence kiest de verpleegkundige technische toepassingen en ICT om
gezondheidsbevordering en zelfmanagement van de patiënt te ondersteunen. Zij heeft ken-
nis van de verschillende manier van gedragsbeïnvloeding en empowerment. De commu-
nicator is gesprekstechnisch goed toegerust om het complexe proces van voorlichting uit
te voeren en dit overstijgt de basisgespreksvaardigheden. De communicator kan de patiënt
motiveren tot ander, gezonder gedrag of het adequaat uitvoeren van zelfmanagement.
Als samenwerkingspartner werkt de verpleegkundige op basis van professionele gelijk-
waardigheid samen met de patiënt en zijn naasten, maar ook met andere zorgverleners. De
verpleegkundige deelt kennis en evidence-based inzichten en werkt samen aan effectieve,
resultaatgerichte gezondheidsbevordering en zelfmanagement.
Als reflectieve evidence-based werkende professional is de verpleegkundige gericht op doel-
treffende en doelmatige gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Zij gaat in gezond-
heidsvoorlichting en in gezondheids- of zelfmanagementinterventies uit van de resultaten
van wetenschappelijk onderzoek en past deze toe binnen de zorg aan patiënten.
Als organisator is de verpleegkundige gericht op de meso- en macro(-economische) aspec-
ten gerelateerd aan de patiëntenzorg en voelt zij zich medeverantwoordelijk voor het uit-
voeren van optimale zorg binnen de kaders van het gezondheidsbeleid van de Nederlandse
overheid. De verpleegkundige coördineert de zorg die gewenst is rondom gezondheidsbe-
vordering en zelfmanagement, stelt prioriteiten, faciliteert en voorkomt fragmentatie. De
verpleegkundige maakt op geëigende wijze gebruik van informatie- en communicatietech-
nologieën. Zij kent het gezondheidszorg- en gezondheidsbeleid van instellingen en overheid
en kan protocollen toepassen met betrekking tot preventie, gezondheidsbevordering en
zelfmanagement. Verder kan de verpleegkundige eHealth gericht op gezondheidsbevorde-
ring en zelfmanagement een plaats geven.
Als kwaliteitsbevorderaar is de verpleegkundige gericht op het monitoren, meten en
screenen van haar verpleegkundige zorg met als doel de kwaliteit te optimaliseren. Kwa-
litatief goede zorg heeft een duidelijke relatie met evidence-based practice. De ver-
pleegkundige kent haar professionele capaciteiten en is in staat deze uit te dragen naar
anderen voor zover dit betrekking heeft op gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Zij is