geçmişden günümüze orta doğu'da petrol savaşları ve devlet sistemlerine etkileri

187 Pages·2016·1.94 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI
KAMU YÖNETİMİ BİLİM DALI

GEÇMİŞDEN GÜNÜMÜZE ORTA DOĞU’DA PETROL
SAVAŞLARI VE DEVLET SİSTEMLERİNE ETKİLERİ

Ayşe AKKAYA

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Doç. Dr. Mehmet GÖKÜŞ

Konya-2016
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Bilimsel Etik Sayfası

Adı Soyadı
n Numarası
i
n Ana Bilim / Bilim
ci
n Dalı
e
ğr Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Ö
Tezin Adı

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel
etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik
davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez
yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden
yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası
(İmza)
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu

Adı Soyadı
Numarası
Ana Bilim / Bilim
n Dalı
i
n
ci Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
n
e
ğr Tez Danışmanı
Ö
Tezin Adı

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan
……………………………… başlıklı bu çalışma ……../……../…….. tarihinde
yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz
tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza

iv
ÖNSÖZ

Yüksek Lisans çalışmalarım sırasında, ders aldığım bütün saygıdeğer hocala-
rıma; yüksek lisans tezimin hazırlanmasında göstermiş olduğu akademik danış-
manlığından, desteğinden ve sabrından ötürü teşekkürü borç bildiğim değerli
danışman hocam Doç. Dr. Mehmet GÖKÜŞ’e, tez aşamasında benden yol gösteri-
ciliğini esirgemeyen ve çalışmama destek veren bölüm başkanımız sayın hocam
Prof. Dr. Mehmet Akif ÇUKURÇAYIR’a, değerli hocalarım Prof. Dr. Orhan
GÖKÇE’ye, Doç. Dr. Hülya EKŞİ UĞUZ’a, Doç. Dr. Tuğba EROĞLU’na ve
Yrd. Doç. Dr. Erdal BAYRAKÇI’ya, kaynak ve eserlerinden yararlanmamı sağ-
layan değerli hocam Prof. Dr. Mustafa ACAROĞLU’na, her zaman yanımda olan
AİLE’me teşekkürü borç bilirim.

Ayşe AKKAYA
Konya-2016

v
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Ayşe AKKAYA
Numarası 144228001026
Ana Bilim / Bilim
n KAMU YÖNETİMİ / KAMU YÖNETİMİ
i Dalı
n
i
c Tezli Yüksek Lisans Doktora
n Programı
e
ğr Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet GÖKÜŞ
Ö
Tezin Adı GSisetçemmilşedreinne G Eütkniülemriü ze Orta Doğu’da Petrol Savaşları ve Devlet

ÖZET
Tarih boyunca farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Orta
Doğu’da, petrolün keşfedilmesiyle birlikte başlayan rekabet küresel boyut
kazanmış ve bölgenin kaderi sahip olduğu petrol yataklarıyla şekillenmiştir.
Özellikle Süveyş Kanalı, Aden Körfezi ve Hürmüz Boğazı gibi uluslararası
stratejik öneme sahip geçit ve kanalların bu bölgede olması Orta Doğu’nun
önemini daha da artırmıştır.
Petrol yataklarının yanında önemli geçit ve kanallara sahip Orta Doğu’
da, Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasını takip eden süreçte başta İn-
giltere olmak üzere emperyal devletler arasında yapılan gizli anlaşmalarla yö-
netilmesi kolay küçük devletler kurulmuştur. Demokrasiden uzak tek adam
yöneticiliği ile yönetilen ve mezhepsel çatışmaların eksik olmadığı Orta Doğu
ülkelerinde, petrole bağlı oluşturulan politikalar sonucu kan ve gözyaşı eksik
vi
olmamıştır. Özellikle milyonlarca insanın ölümüne neden olan I. ve II. Dünya
Savaşları’nda bölge, hedef konumda olmuştur.
II.Dünya Savaşı’ndan sonraki süreçte ise İngiltere’nin, Orta Doğu’daki
yerini Amerika’ya bırakmasıyla iki süper güç Rusya ve Amerika arasında
Soğuk Savaş dönemi başlamıştır. Soğuk Savaş sürecinde komünist tehdidi ba-
hane ederek bölgeye konuşlanan Amerika, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle
‘’Terör Tehdidi’’ retoriğiyle Orta Doğu’daki varlığını güçlendirmiştir. Fakat
bugün bölgeye baktığımızda Orta Doğu’da Arap Baharı’yla başlayan kaotik
süreçte Amerika’nın gerileyen emperyal gücünü görmekteyiz. Özellikle Suri-
ye sürecinde Amerika’nın, Rusya ve Çin karşısında geri adım attığını gör-
mekteyiz.
Yaşanan bu sürece bağlı olarak oluşturulan bu çalışmada ise Orta
Doğu’da var olan güç Çokuluslu petrol şirketlerinin ve emperyal devletlerin
bölgede petrole dayalı oluşturdukları politikalar üzerinde durulmaya çalışıl-
mıştır.

Anahtar Kelimeler: ABD, Enerji, İngiltere, OPEC, Orta Doğu, Petrol, Savaş,

Standart Oil, Shell.

vii
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Ayşe AKKAYA
Numarası 144228001026
Ana Bilim / Bilim
n KAMU YÖNETİMİ / KAMU YÖNETİMİ
i Dalı
n
nci Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
e
ğr Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet GÖKÜŞ
Ö
Tezin İngilizce Adı TThhee WStaatres SOyfs tTemhes OFriol İmn TThhee PMaisdt dTleo ETahset aPnrdes Tenhte ir Effects On

SUMMARY
Throughout the history the Middle East, in which has hosted most of
different civilizations, the competition starting with the discovery of oil have
won a global size and the fate of the region has been shaped with the oil
deposits.
Especially, such as The Suez Canal, Gulf of Aden and Hormuz Strait,
the availability of gateways and channels having an international strategic
importance in this region has increasingly enhanced the importance of the
Middle East. The Middle East in which has important the Gates and the
Channels in addition to oil deposits, including especially the UK in the period
following the disintegration of the Ottoman Empire, with the secret
agreement between imperial states, small states that was easy to manage was
founded. Governed by oneman away from democracy and the management of
sectarian conflicts are not lacking in the Middle East Countries, the result
viii
formulated policies depending on oil lacking blood and tears are not missing.
Especially during World War I and World War II the deaths of millions of
people caused, the area had been the target position.
İn the process after World War II, England, with leaving its own place
in the Middle East to America, the period of the Cold War between the two
super powers Russia and America began. During the Cold War, the United
States deployed in the region under the pretext of a communist threat, with
the ending of the Cold War, by ‘’terrorist threat’’ rhetoric has strengthened
its presence in the Middle East. But when we look at the region today, we see
the decline of American imperial power in the Middle East in the chaotic
process with the Arab Spring began. Especially in the Syrian process, we see
that America step back from Russia and China.
Having experienced this process, in this study the power existing in the
Middle East, multinational oil companies and the policies of imperial states
which based on oil in the region has been tried to emphasize.

Keywords: USA, Energy, Britain, OPEC, Middle-East, Oil, War, Standart Oil,
Shell.

ix
İÇİNDEKİLER

Bilimsel Etik Sayfası………………………………………………………………...iii
Tez Kabul Formu…………………………………………………………………….iv
Önsöz/Teşekkür..…………………………………………………………………......v
Özet…………………………………………………………………………………..vi
Summary……………………………………………………………………………viii
İçindekiler……………………………………………………………………….........x
Kısaltmalar ve Simgeler ……...……………………………………………………xiv
Giriş…………………………………………………………………………………..1

BİRİNCİ BÖLÜM
ENERJİ, PETROL VE ÇOKULUSLU PETROL ŞİRKETLERİ

1.1. Petrol’ün Oluşumu ve Tarihi…………………………………………………..5
1.2. Dünya’ya Yön Veren Enerji Devlerinin Kuruluş Tarihi……………………..10
1.2.1. Standart Oil’in Kuruluşu……………………………………………......11
1.2.2. Royal Dutch-Shell Şirketi’nin Kuruluşu ve Birleşmesi………………...12
1.2.3.Yedi Kızkardeşler……………………………………………………......14
1.3. Çokuluslu Petrol Şirketleri'nin Gücü…………………….………………......17
1.4. İngiltere ve ABD'nin Orta Doğu'daki Enerji Politikaları…..………………...20
1.5. Enerji Kaynağı Olarak Petrol'ün 21.Yüzyıldaki Konumu..………………….23

x
İKİNCİ BÖLÜM
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SONRASI ORTA DOĞU’NUN
PAYLAŞIMINDA PETROL'ÜN ETKİSİ

2.1. Bölgenin Genel Görünümü…………………………………………………..28
2.2. Orta Doğu’da Osmanlı İmparatorluğu'nun Hâkimiyetinin Zayıflaması ve
Bölgeden İmtiyaz Alma Çabaları.……………...…………………………….30
2.2.1. Petrol İmtiyazları Sürecinde Gülbenkyan'ın Rolü……………………35
2.2.2. Türk Petrol Şirketi'nin Kuruluş Süreci………………………………….36
2.2.3. Birinci Dünya Savaşı Öncesi Arap Şeyhleriyle Yapılan Protektora
Anlaşmaları……………………………………………………………...39
2.2.4. Birinci Dünya Savaşı Öncesi İran Petrolleri………….………………...41
2.3. Birinci Dünya Savaşı Sırasında Orta Doğu ve Sykes-Picot Anlaşması……...46
2.4. Birinci Dünya Savaşı Sonrası Orta Doğu Petrolleri İçin Yapılan
Anlaşmalar…………………………………………………………………...50
2.4.1. Musul ve Chester İmtiyazı……………………………………………...54
2.4.2. Kırmızı Çizgi Anlaşması…………………...…………………………...60
2.4.3. Achnacarry Anlaşması………………………………………………….64
2.5. Osmanlı İmparatorluğu’nun Parçalanmasıyla Ortaya Çıkan Arap Devletleri
Ve Petrol İmtiyazları…………………………………………………………67
2.5.1. Irak………………………………………………………………..........70
2.5.2. Suudi Arabistan………………………………………………………...73
2.5.3. Bahreyn………………………………………………………………...75
2.5.4. Kuveyt…………………………………………………………............77
2.6. Birinci Dünya Savaşı Sonrası İran Petrolleri……...………………………..79

xi