gazi üniversitesi eğitim bilimleri enstitüsü ortaöğretim sosyal alanlar eğitimi anabilim dalı tarih öğ

299 Pages·2013·4.07 MB·Turkish

GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTAÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
TARİH ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

ORTAÖĞRETİMDE TARİH DERSLERİNİN ÖĞRENCİLERİN AKIL
YÜRÜTMELERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
(AKSARAY İLİ ÖRNEĞİ)

DOKTORA TEZİ

Fatma GÜLTEKİN

Danışman: Prof. Dr. Reşat GENÇ

Ankara
Temmuz, 2013
i
ÖN SÖZ

Araştırmada ortaöğretimde mevcut tarih derslerinin öğrencilerin akıl yürütme
becerilerine katkıda bulunup bulunmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda
ortaöğretim dokuzuncu sınıf tarih dersi ile sınırlı olmak kaydıyla, öğrencilerin akıl
yürütme anlamında ne durumda oldukları, tarih ders kitabının akıl yürütme bağlamında
nelere sahip olduğu ve öğretmenlerin öğrencilerine akıl yürütmeleri için neler sunduğu
incelenmeye çalışılmıştır. Bunun yanı sıra gerek akıl yürütme gerekse tarihte akıl
yürütme ve tarihsel akıl yürütme konusunda oldukça karmaşık ve girift özellikler
gösteren bu konu üzerinde araştırmacılara katkı sağlayabileceği düşünülen bir sınıflama,
bir yapı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Araştırmamın her aşamasında gerek sözleri gerekse dikkati ile desteğini hep
omzumda hissettiğim ve layık olmaya çalıştığım değerli hocam Prof. Dr. Reşat GENÇ’e
şükranlarımı sunarım.

Gösterdiği özen ve emeği ile öğrencilerini hiçbir zaman yalnız bırakmayan,
araştırmanın konusunun belirlenmesinden son aşamasına kadar her aşamada payı olan
hocam Doç. Dr. Bahri ATA’ya; yardımını hiç esirgemeyerek büyük onur vermiş olan
hocam Doç. Dr. Ahmet DOĞANAY’a; hiç bilmediğim bir alan olan mantık konusunda
bilgi edinmemi sağlayan ve bu konuyla ilgili yönlendirmelerde bulunan değerli hocam
Doç. Dr. Zekiye KUTLUSOY’a, hayatımın her döneminde her konuda ve bu tezin
vücuda getirilmesinde sonsuz emeği geçen Yrd. Doç. Dr. Filiz GÜLTEKİN’e ve her
türlü desteği için Dr. Neval AKÇA BERK’e teşekkür ederim.

Son olarak tüm hayatım ve özellikle tezimin yazım aşamasında her sıkıntımda
dayanak aldığım, huzur bulduğum, güç kazandığım annem ve babama sonsuz
teşekkürlerimi sunarım.
ii
ÖZET

ORTAÖĞRETİMDE TARİH DERSLERİNİN ÖĞRENCİLERİN AKIL
YÜRÜTMELERİNE ETKİSİ (AKSARAY İLİ ÖRNEĞİ)

GÜLTEKİN, Fatma
Doktora, Tarih Öğretmenliği Bilim Dalı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Reşat GENÇ
Temmuz–2013, 287 sayfa

Araştırmada, ortaöğretimde tarih derslerinin öğrencilerin akıl yürütmelerine
etkisi belirlenmeye çalışılmış, öğretmen ve ders kitabı boyutları da ele alınmıştır.
Araştırma betimsel araştırma modelinde tasarlanmıştır. Nitel veri toplama teknikleri
kullanılmıştır. Araştırmada ders kitabı boyutu için içerik analizi uygulanmıştır.
Öğretmenlerden görüşme yoluyla bilgi alınmıştır. Öğrencilere tarihsel materyallere
ilişkin akıl yürütmelerini sağlamak için öncüllerin verilerek sonucun istendiği ve
sonucun verilerek öncüllerin istendiği iki form hazırlanmıştır. Bu formlar eğitim-
öğretim yılı başında ve sonunda öğrencilere uygulanmış ve bu formlardaki öğrenci
yorumları analiz edilmiştir. Bu doğrultuda Aksaray Anadolu Öğretmen Lisesi, Aksaray
Anadolu Lisesi ve Aksaray Ticaret Meslek Lisesi’nde bulunan 9. sınıf öğrencilerinden
elde edilen toplamda 262 veri formu değerlendirilmiş ve altı tarih öğretmeni ile
görüşme yapılmıştır.

Araştırmada öğrencilerin tarihsel materyallere ilişkin yürüttükleri akıl
yürütmelerin nitelikleri ile ders kitabında sunulan ve öğretmenlerin vurguladıklarını
söyledikleri akıl yürütmelerin niteliklerinin tutarlı olup olmadığına bakılmıştır. Ders
kitaplarının sunduğu materyal ve buna dayalı akıl yürütmelerin öğrenci akıl
yürütmelerine göre daha üst seviyede olduğu saptanmıştır. Ayrıca öğretmenlerin
kullandıklarını/kullanmadıklarını söyledikleri akıl yürütmeler ile öğrencilerin akıl
yürütmelerinin tutarlı olduğu belirlenmiştir.

Okul türleri açısından bakıldığında giriş sınavında daha yüksek puanla giriş
yapabilenokulların öğrencilerinin daha iyi akıl yürütme yapabildikleri görülmüştür.
iii
Cinsiyet açısından ise öncüllerin istendiği formlarda kızlar lehine, sonucun istendiği
formlarda erkekler lehine bir farklılık belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Akıl yürütme, tarih öğretimi, tarihsel akıl yürütme, tarih
öğretmeni, tarih ders kitabı, ortaöğretim dokuzuncu sınıf.

iv
ABSRACT

THE EFFECT OF HISTORY LESSONS IN SECONDARY SCHOOL ON
STUDENTS’ REASONING (THE CASE OF AKSARAY)

GÜLTEKİN, Fatma
PhD, History Teaching Programme
Supervisor: Prof. Dr. Reşat GENÇ
July 2013, 287 page

In the survey it is attempted to determine the effect of history lessons on the students’
reasoning at secondary school education, and the teacher and the textbook factors are argued
out. The research is designed in the descriptive model. Qualitative data gathering techniques
are used. In the survey, content analysis is used for textbook factor. The teachers are
interviewed for necessary information. In order to provide the students reason about the
historical materials, two kinds of forms are prepared, in which the results are asked giving the
premises and the premises are asked giving the results. These forms are applied to students at
the beginning and at the end of the academic year and the students’ comments in these forms
are analyzed. Upon this analysis, totally 262 form gathered from ninth grade students are
applied this form and six history teachers are interviewed in Aksaray Anatolian Teacher
Training High School, Aksaray Anatolian High School, and Aksaray Trade Vocational High
School.

In the survey, it is checked whether the features of students’ reasoning related to
historical materials are consistent with the ones given in the textbook and the points that
teachers said they emphasized the features of reasoning or not. It is determined that the
materials provided by the textbook and reasoning on this basis are at higher level than
students’ reasoning. Also the reasoning that teachers said they used/did not use are consistent
with the students’ reasoning.

Concerning types of school, it is seen that the students of the schools that requires high
points in entrance exam are able to reason better. Concerning gender, it is stated that girls are
in a better condition compared to boys on reasoning and the willingness for reasoning in form
v
that the premises are asked. Boys are better than girls on reasoning in form that the results are
asked.

Key words: reasoning, history instruction, historical reasoning, history teacher, history
textbook, high school ninth grade

vi
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ ................................................................................................................................ ii
ÖZET ................................................................................................................................... iii
ABSRACT .............................................................................................................................v
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................... vii
TABLOLAR LİSTESİ ...........................................................................................................x
BÖLÜM I ...............................................................................................................................1
GİRİŞ .....................................................................................................................................1
1.1. Problem Durumu ..........................................................................................................1
1.2. Araştırmanın Amacı ................................................................................................... 13
1.3. Araştırmanın Önemi ................................................................................................... 14
1.4. Varsayımlar................................................................................................................ 16
1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları........................................................................................... 16
1.6. Tanımlar .................................................................................................................... 16
BÖLÜM II ........................................................................................................................... 18
KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................................................. 18
2.1. Düşünme ve Tarih ...................................................................................................... 18
2.1.1. Düşünmenin Tanımı ............................................................................................ 18
2.1.2. Düşünmenin Gelişimi .......................................................................................... 21
2.1.3. Tarihsel Düşünme ................................................................................................ 25
2.1.4. Düşünme Türleri .................................................................................................. 30
2.1.4.1. Kronolojik Düşünme ......................................................................................... 32
2.1.4.2. Eleştirel Düşünme ............................................................................................. 33
2.1.4.3. Analitik Düşünme ............................................................................................. 36
2.1.4.4. Bilimsel Düşünme............................................................................................. 36
2.1.4.5. Yaratıcı Düşünme ............................................................................................. 37
2.1.5. Problem Çözme ................................................................................................... 39
2.1.6. Karar Verme ........................................................................................................ 41
2.2. Akıl Yürütme ve Tarih ............................................................................................... 43
2.2.1. Akıl Yürütmenin Tanımı ...................................................................................... 43
2.2.2. Akıl Yürütmenin Temeli: Mantık ......................................................................... 46
2.2.2.1. Mantığın Tanımı ............................................................................................... 46
vii
2.2.2.2. Mantığın Temel Kavram ve İlkeleri .................................................................. 49
2.2.2.3. Mantığın Tarihçesi ve Türleri ............................................................................ 56
2.2.3. Akıl Yürütmeyi Etkileyen Faktörler ..................................................................... 66
2.2.3.1. Dil .................................................................................................................... 67
2.2.3.2. Bilgi .................................................................................................................. 73
2.2.3.3. Soru Sorma ....................................................................................................... 75
2.2.3.4. Bireysel Farklılıklar .......................................................................................... 77
2.2.4. Akıl Yürütmeler ................................................................................................... 78
2.2.4.1. Akıl Yürütme Türleri ........................................................................................ 85
2.2.4.2. Akıl Yürütme Yolları ........................................................................................ 86
2.2.4.3. Akıl Yürütme Biçimleri .................................................................................... 87
2.2.4.4. Akıl Yürütme İşlemleri ..................................................................................... 87
2.2.5. Tarihsel Akıl Yürütme ......................................................................................... 88
2.2.5.1. Soru Sorma ....................................................................................................... 93
2.2.5.2. Belge (Kaynak, Kanıt, Materyal) Kullanımı ...................................................... 98
2.2.5.3. Kavram Kullanımı .......................................................................................... 107
2.2.5.4. Bağlamsallaştırma ........................................................................................... 110
2.2.5.5. Muhakeme (Argüman Ortaya Koyma) ............................................................ 113
2.2.6. Tarih’te Kullanılan Akıl Yürütme Yolları .......................................................... 116
2.2.7. Tarih’te Kullanılan Akıl Yürütme Biçimleri ....................................................... 121
2.2.8. Tarih’te Kullanılan Akıl Yürütme İşlemleri........................................................ 130
BÖLÜM III ........................................................................................................................ 139
YÖNTEM .......................................................................................................................... 139
3.1. Araştırmanın Modeli ................................................................................................ 139
3.2. Evren ve Örneklem .................................................................................................. 140
3.2.1. Öğrenci Boyutu Katılımcıları ............................................................................. 140
3.2.2. Öğretmen Boyutu Katılımcıları .......................................................................... 142
3.3. Verilerin Toplanması ................................................................................................ 144
3.3.1. Kategorilerin Oluşturulması ............................................................................... 144
3.3.2. Öğrenci Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması ............................................... 145
3.3.2.1. Materyallerin Seçimi ....................................................................................... 147
3.3.2.2.Veri Toplama Araçlarının Geçerlik-Güvenirlik Çalışmaları ............................. 149
3.3.3. Öğretmen Verilerinin Toplanması ...................................................................... 150
viii
3.3.4. Ders Kitabı Verilerinin Toplanması ................................................................... 151
3.4. Verilerin Analizi ...................................................................................................... 152
BÖLÜM IV ........................................................................................................................ 157
BULGULAR VE YORUM................................................................................................. 157
4. 1. Ders Kitabına İlişkin Bulgu ve Yorumlar ................................................................ 157
4.2. Öğretmen Görüşlerine İlişkin Bulgu ve Yorumlar .................................................... 161
4.2.1. Akıl Yürütmenin Düzeyi ve Kalitesine İlişkin Öğretmen Görüşleri .................... 161
4.2.2. Akıl Yürütmenin Kullanım Aşamasına İlişkin Öğretmen Görüşleri .................... 163
4.2.3. Kullanılan Akıl Yürütmelere İlişkin Öğretmen Görüşleri ................................... 164
4.2.4. Akıl Yürütmenin Kullanılmasındaki Sorunlar ve Bunların Giderilmesine İlişkin
Öğretmen Görüşleri ..................................................................................................... 167
4.3. Öğrenci Verilerine İlişkin Bulgu ve Yorumlar .......................................................... 169
4.3.1. Öncüllerin İstendiği Verilere İlişkin Bulgu ve Yorumlar .................................... 169
4.3.1.1. “Türk Yemek Kültürü” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ................. 169
4.3.1.2. “Alacak Verecek Hesabı” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar.............. 177
4.3.1.3. “Ölüm ve Yaşam” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ......................... 185
4.3.1.4. “Savaşta Barış” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ............................. 189
4.3.1.5. “İslamiyet’in Yayılışı” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ................. 195
4.3.1.6. “Tarihe Dair” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ................................ 201
4.3.2. Sonucun İstendiği Verilere İlişkin Bulgu ve Yorumlar ....................................... 207
4.3.2.1. “Türk Yemek Kültürü” Adlı Materyale İlişkin Bulgu Ve Yorumlar................. 207
4.3.2.2. “Alacak Verecek Hesabı” Adlı Materyale İlişkin Bulgu Ve Yorumlar ............. 215
4.3.2.3. “Ölüm ve Yaşam” Adlı Materyale İlişkin Bulgu Ve Yorumlar ........................ 223
4.3.2.4. “Savaşta Barış” Adlı Materyale İlişkin Bulgu Ve Yorumlar ............................ 227
4.3.2.5. “İslamiyet’in Yayılışı” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar .................. 233
4.3.2.6. “Tarihe Dair” Adlı Materyale İlişkin Bulgu ve Yorumlar ................................ 239
BÖLÜM V ......................................................................................................................... 247
SONUÇ VE ÖNERİLER .................................................................................................... 247
KAYNAKÇA ..................................................................................................................... 252
EKLER .............................................................................................................................. 272
EK 1. Veri Toplama Araçları-Öncüllerin İstendiği Form .................................................... 273
EK 1. Veri Toplama Araçları-Sonucun İstendiği Form ....................................................... 280
EK 2. İzin Yazısı ................................................................................................................ 287
ix