Galicja Wschodnia 1920 PDF
Preview Galicja Wschodnia 1920
WSTĘP W latach 1918—1920, w okresie odbudowy struktur państwa i określania jego kształtu terytorialnego, polskim politykom i społeczeństwu granica na Zbruczu wydawała się jak najbardziej naturalna. To bowiem na tej rzece najpierw biegła granica między I Rzeczypospolitą a Rosją, potem między Austrią a Rosją. Jednocześnie odrzucano argumentację innych narodów, uznających wschodnią Galicję za fragment swoich organizmów państwowych. W zamieszkujących ten obszar Ukraińcach dostrzegano jedynie słabszego kulturalnie i ekonomicznie ich współgospodarza. Natomiast rosyjskiej argumentacji, wskazującej na odległe w czasie, gdyŜ sprzed połowy XIV w., związki wschodniej Galicji z księstwami ruskirni, nie brano powaŜnie pod uwagę. Rosyjską obecność we Lwowie pod koniec 1914 r. i w pierwszych miesiącach 1915 r., podobnie jak wydawane wówczas oświadczenia o powrocie starego ruskiego księstwa pod berło władców Moskwy i Petersburga, traktowano jako nieistotne, pozbawione następstw epizody. Dodajmy, Ŝe takŜe państwa ententy leKcewaŜyły wysuwane przez rosyjskich dyplomatów i wojskowych stwierdzenia, iŜ dopiero przyłączenie wschodniej Galicji do Rosji zakończy wielowiekowy proces “zbierania" ziem ruskich przez państwo rosyjskie. 6 Szanse na realizację własnych postulatów politycznych i terytorialnych otworzył przed narodami środkowej Europy, pod koniec Wielkiej Wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu, rozpad Rosji i Austro-Węgier oraz coraz wyraźniejsze militarne i wewnętrzne problemy Niemiec. Przy tym odrodzona Polska, państwa ukraińskie i Litwa nie były skłonne do ustępstw, a spotykając się z nieprzejednaną postawą swoich adwersarzy, rozstrzygnięć poszukiwały na polach walki. Aktywność dyplomatyczna, często wymuszana przez rządy ententy i Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim wspierała operacje wojskowe. Nie zastąpiła działań wojennych i nie stała się podstawowym środkiem działania i osiągania postulatów, m.in. terytorialnych. Rozwój wypadków w tej części Europy komplikowało wyłonienie się na gruzach carskiej Rosji agresywnej republiki radzieckiej, prowadzonej przez przywódców Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). W latach 1919-1920 bolszewicy zmierzali do przeniesienia rewolucji przez ziemie polskie na zachód i południe kontynentu, do Niemiec i Francji oraz na Węgry i Bałkany. W wypadku poniesienia poraŜki Armia Czerwona miała, co oczywiste, przesunąć moŜliwie najdalej na zachód granice Rosyjskiej Federacyj- nej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W efekcie tych wszystkich problemów i wydarzeń Małopolska Wschodnia stała się obszarem, na którym w latach 1918—1920 stoczono dwie zacięte wojny. RóŜniły się one od siebie tak przebiegiem, jak i celami, jakie chciały osiągnąć walczące strony, oraz rezultatami. Obie teŜ w róŜnym zakresie wpłynęły na kształtowanie się tradycji historycznych i patriotycznych społeczeństw w niej uczest- niczących, a przede wszystkim ocen postawy własnej i przeciwników. W pierwszej z wojen, rozpoczętej jeszcze 1 listopada 1918 r., a więc przed wyłonieniem się polskich centralnych instytucji państwowych, i zakończonej w połowie lipca 7 1919 r., przeciwnikami byli Polacy i galicyjscy Ukraińcy l. Dla Polski była to wojna o przynaleŜność Lwowa oraz o przebieg południowego odcinka wschodniej granicy. Wynik zmagań nie zagraŜał samemu istnieniu polskiego państwa. Jej niekorzystny przebieg i rezultat mogły doprowadzić jedynie do wytyczenia granicy nie odpowiadającej oczekiwaniom społeczeństwa oraz prawdopodobnie do okresowego spadku autorytetu centralnych cywilnych i wojskowych instytucji państwowych, w efekcie do osła- bienia państwa uwikłanego w zbrojne i polityczne konflikty ze swoimi wszystkimi, z wyjątkiem Łotwy, sąsiadami. Natomiast Ukraińcy tylko w pierwszej fazie bili się o kształt terytorialny Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). Po odrzuceniu polskich propozycji podziału spornego obszaru, w których Lwów i zagłębie naftowe zawsze pozostawały przy Polakach, walczyli juŜ o utrzymanie własnej państwowości. Nieprzejednane stanowisko ukraińskich dyplomatów, którzy w rozmowach z polskimi delegacjami konsekwentnie domagali się uznania Sanu za polsko-ukraińską granicę państwową a Lwowa za stolicę ZURL, zniweczyło moŜliwość osiągnięcia kompromisu na drodze negocjacji. W tej sytuacji przegrana przez Ukraińców wojna mogła oznaczać tylko jedno, likwidację ich zachodniej republiki. Przekreślała równieŜ szansę uzyskania jakiejś formy uznania ZURL przez zgromadzone na paryskiej konferencji pokojowej przed- stawicielstwa zwycięskich mocarstw. 1 Na ten temat m.in. H. Bułhak, Wydarzenia polityczne i militarne na południowo- wschodnim teatrze działań wojennych, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe, pod. red. A. Kory na, Warszawa 1991; M. K 1 i m e c k i. Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Warszawa 2000; tenŜe, Czortków 2000; M. Ko z ł o ws k i , Zapomniana wojna. Walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Bydgoszcz 1999; M.Litwin, Ukrajin-śko-polska wijna 1918-1919 rr, Lwiw 1998; W r z o s e k M., Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992. 8 W drugiej wojnie przeciwnikiem Polski były radzieckie republiki: Rosja i Ukraina, choć ta druga pozostawała w całkowitej zaleŜności od pierwszej 2. Małopolska Wschodnia była tylko jednym z obszarów walk i to nie na niej wiosną—jesienią 1920 r. zostały przeprowadzone najwaŜniejsze i rozstrzygające operacje wojskowe. W maju i czerwcu 1920 r. polskim celem wojny stało się utrzymanie wschodniej granicy i odbudowa na Ukrainie Naddnieprzańskiej sojuszniczej Ukraińskiej Republiki Ludowej. Natomiast w lipcu i sierpniu wojska polskie broniły suwerenności swojego państwa i, co z tym związane, zachodnich oraz południowych obszarów Europy przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Od przebiegu działań wojennych w tym czasie zaleŜały losy, powtórzmy to raz jeszcze, mieszkańców nie tylko Lwowa, wschodniej Galicji, ale całej Polski. Stawką końcowej fazy wojny, rozpoczętej we wschodniej Galicji pod koniec sierpnia zmuszeniem 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego do wycofania się spod Lwowa w rejon Sokala i Włodzimierza Wołyńskiego, ponownie okazały się kwestie przebiegu granicy. Związek Lwowa z polskim państwem nie był juŜ zagroŜony. W drugiej połowie 1920 r. w działaniach wojennych aktywnie uczestniczyli równieŜ politycy i Ŝołnierze ukraińscy 3. Poszukując sojusznika do realizacji zamysłu utworzenia własnego państwa, podzielili się, występując po obu stronach frontu lub zachowując neutralność. Wielu z tych, 2 Szerzej m.in. M. Wrzosek, op. cit., pas.; A. C z u b i ń s k i , Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918—1921, Opole 1993; L. Wys z c z e ls ki , Działania bojowe na Ukrainie, Wołyniu i Podolu podczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920, [w:] Działania militarne w Polsce Południowo-Wschodniej, pod red. nauk. W. Wróblew skiego, Warszawa 2000; tenŜe, Kijów 1920, Warszawa 1999. 3 O udziale oddziałów ukraińskich na tle innych formacji Z. Karpus, Wschodni sojusznicy polscy w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920, Toruń 1999. 9 którzy wcześniej bili się z Polakami w szeregach Ukraińskiej Armii Galicyjskiej w 1918—1919 r., walczyło w 1920 r. w ukraińskich oddziałach podporządkowanych polskim dowódcom frontów i armii. Symboliczny wymiar miała dla tej grupy Ukraińców postawa gen. Michaiła Omelianowicza--Pawlenki. Od końca grudnia 1918 r. do początków czerwca 1919 r. dowodził Ukraińską Armią Galicyjską, zmierzając do zdobycia Lwowa i wyparcia wojsk polskich za San. Natomiast latem 1920 r., stojąc na czele ukraińskiej grupy operacyjnej, podporządkowanej 6 Armii, walczył o niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej i jednocześnie bronił przynaleŜności Lwowa i wschodniej Galicji do Polski. Udział ukraińskich wojsk sojuszniczych, mimo dzielnej postawy ich Ŝołnierzy, nie wpłynął znacząco na przebieg działań wojennych. Ukraińcy nie byli w stanie szybko odbudować własnych instytucji państwowych i stworzyć licznej armii, zdolnej do realizacji ich aspiracji politycznych. Z tego między innymi powodu zabrakło przedstawicieli Symona Petlury podczas ryskich rozmów preliminaryjnych, a następnie pokojowych. Klęska Armii Czerwonej w Małopolsce nie pozwoliła na przekształcenie jej wschodniego obszaru w nową republikę radziecką. Pojawienie się na okres kilku tygodni Galicyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad nie miało głębszych następstw dla przebiegu działań wojennych między Polską a radzieckimi republikami: Rosją i Ukrainą. Przy tym, choć większość członków Galicyjskiego Komitetu Rewolucyjnego pochodziła z Galicji Wschodniej, nie uzyskał on wyraźnej akceptacji, tym bardziej czynnego poparcia jej mieszkańców. Na współpracę z Galrewkomem4 zdecydo-wali się nieliczni Ukraińcy, śydzi i Polacy. Ich otoczenie 4 O składzie i programach m.in. Galrewkomu M. J. M u c h i n a , Galrewkom i Galiczani. Do pitanija pro misce inteligencji w suspilnomu Ŝitti Ukrajini J920-1930, [w:] Ukrajinśkij Archeograficznij Szczoricznik, Nowa Seria, t. 4, Kijiw 1992. 10 najczęściej uwaŜało taki wybór za zdradę najbardziej podstawowych i oczywistych wartości, w tym związanych z wyznawaną religią i Ŝyciem rodzinnym. Symbolem obu wojen stoczonych w Małopolsce Wschodniej stał się Lwów i jego społeczeństwo. Miastu przypisano rolę najwaŜniejszego bastionu na południowo-wschodnich rubieŜach kraju, zawsze gotowego do jego obrony". Potwierdzili tę opinię sami jego mieszkańcy, składając wielką daninę krwi w dramatycznych latach wojen 1918—1920. Jednocześnie o prawo Lwowa do bytu w granicach II Rzeczypospolitej gotowe było bić się całe polskie społeczeństwo. W polskiej świadomości historycznej miasto wydawało się bowiem równie istotne dla dalszego rozwoju kraju jak Warszawa, Kraków, Wilno czy Poznań. “śołnierze walczący pod Lwowem — mówił w grudniu 1923 r. w sali lwowskiego Ratusza Józef Piłsudski — złoŜeni byli z trzech elementów: 1) Ŝołnierz ochotniczy, którego dał Lwów, a który był najmniejszy liczebnie, 2) większy liczebnie dlatego, Ŝe z większej części kraju ściągnięty, to chłopcy ochotnicy, którzy zgłosili się z zachodniej Galicji i wreszcie — 3) olbrzymie “gros", które tworzyły bataliony i kompanie w Królestwie z peowiaków"6. Udział Lwowa w wojnach o kształt terytorialny II Rzeczypospolitej umocnił prawo miasta do dewizy “Semper fidelis" “Zawsze wierne", odczytywanej jako miasto zawsze wierne Polsce. Cmentarz Obrońców Lwowa stał się jedną z najwaŜniejszych nekropolii, na której spoczywają prochy Ŝołnierzy walczących o niepodległość i wschodnie granice kraju. Natomiast bój pod Zadwórzem 17 sierpnia 1920 r. przeszedł do dziejów polskiego oręŜa pod mianem “polskie Termopile". To tylko kilka przykładów wskazujących na wyjątkową wagę zmagań toczonych pod Lwowem 5 Patrz m.in. B. K o z ł o w s k a-M ękarska, Posłannictwo kresowe Lwowa* Londyn 1991. 6 J. Pi ł s u d s ki , Pisma zbiorowe, t. VI, Warszawa 1937, s. 92. 11 w 1920 r. i bohaterstwo tych Polaków, którzy w nich uczestniczyli. KsiąŜka kończy cykl trzech prac popularnonaukowych, poświęconych walkom o państwową przynaleŜność Małopolski Wschodniej i Lwowa w latach 1918—1920, przygotowanych dla serii “Historyczne bitwy"7. Pisząc ją, dokładałem starań, aby przebieg wydarzeń przedstawić na szerokim tle działań mających miejsce na południowo-wschodnim obszarze walk, przede wszystkim Ukrainy Naddnieprzańskiej, Wołynia, Podola i wschodniej Małopolski8. Jednocześnie starałem się pokazać miejsce Lwowa w tych wielkich i dramatycznych zmaganiach. Nie ulega teŜ dla mnie wątpliwości, iŜ polskie prawa do tego miasta były wówczas dobrze uzasadnione, tak jego wkładem do naszej historii i kultury, jak jednoznacznie wyraŜaną w okresie 1918—1920 r., między innymi na bitewnych polach, wolą większości mieszkańców. Narracja tej ksiąŜki rozpoczyna się w miejscu, w którym został przerwany wątek poprzedniej pracy, związanej z problematyką działań wojennych we wschodniej Małopolsce, “Czortków 1919" 9. Otwierają ją więc stronice poświęcone Ukraińcom, największym przegranym z lat 1918—1920. Jako jedyny naród środkowo- wschodniej Europy nie zdołali, mimo wysiłków oraz towarzyszących im ofiar, zbudować swojego państwa. Ani Kijów, ani teŜ Lwów nie stały się centrami niezaleŜnej ukraińskiej polityki i kultury. Pierwsze z tych miast uwaŜanych przez Ukraińców za stołeczne stało się częścią radzieckiego imperium, drugie zaś ostatecznie wywalczyło sobie prawo do bytu w granicach Polski. 7 M.Klimecki, Lwów 1918-1919, Warszawa 1998; tenŜe, Czort ków 1919, Warszawa 2000. 8 Terminy Małopolska i Galicja są uŜywane w tej pracy wymiennie, jako określenia o charakterze geograficznym, nie politycznym. Oznaczają obszar połoŜony między rzekami Białą i Zbruczem, przed 1918 r. przynaleŜny do Austrii. 9 Galicja Wschodnia 1920 stanowi odrębną publikację i znajomość poprzednich nie jest konieczna dla podjęcia jej lektury. 12 Jeden z rozdziałów został poświęcony radzieckiej okupacji obszarów zajętych we wschodniej Galicji przez Armie Czerwoną. Proklamowana na nim Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad była jedynym takim państwem powstałym poza granicami Rosji sprzed 1917 r. JuŜ pierwsze decyzje Galicyjskiego Rewolucyjnego Komitetu pozwalają na zorientowanie się, wprawdzie jeszcze pobieŜne, jaki los został przewidziany przez przywódców Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) dla innych obszarów, mających stać się częścią europejskiej “wspólnoty" państw radzieckich, KsiąŜka powstała przede wszystkim w oparciu o literaturę przedmiotu i źródła wydane drukiem. Tam gdzie to było konieczne, a takŜe moŜliwe, sięgałem po materiały archiwalne ukraińskie i polskie. Wykaz prac i materiałów archiwalnych, ale tylko cytowanych, znajduje się na końcu tej pracy. Tym, którzy ułatwili mi dotarcie do archiwów kijowskich i lwowskich, przede wszystkim kolegom z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Wojskowego Instytutu Historycznego Akademii Obrony Narodowej składam serdeczne podziękowania. Wyrazy mojej wdzięczności naleŜą się takŜe ukraińskim kolegom, za ich pomoc w poruszaniu się po kijowskich i lwowskich archiwach, a takŜe za słowa zainteresowania tą pracą. Na zakończenie jeszcze jedna uwaga. Zmiana granic Polski, zadecydowana w ostatnich miesiącach II wojny światowej przez wielkie mocarstwa, przesądziła o losach, a takŜe dzisiejszym obliczu Lwowa. To wyjątkowe miasto, odgrywające teraz bardzo istotną rolę w politycznym, kulturalnym i ekonomicznym Ŝyciu suwerennej, Ŝyczliwej nam Ukrainy, pozostaje jednak niezbywalnym i istotnym fragmentem dziejów polskiego narodu oraz I i II Rzeczypospolitej. TRUDNE WYBORY, TRUDNE DECYZJE W pierwszych tygodniach 1920 r. w otoczeniu Włodzimierza I. Lenina zapanował nastrój ostroŜnego optymizmu. Armia Czerwona pobiła wojska gen. Antona Denikina, gen. Nikołaja Judenicza i adm. Aleksandra Kołczaka. “Białe” armie zostały zmuszone do wycofania się z centralnych obszarów Rosji, Murmańska i Archangielska. Kontrrewolucja ponosiła klęskę za klęską. Co więcej, niewielkie i słabe państwa nadbałtyckie zabiegały o pokój. 30 stycznia Łotwa zawarła z rewolucyjną Rosją układ o zawieszeniu broni. Natomiast 2 lutego przedstawiciele Estonii podpisali układ normalizujący stosunki z Rosją. TakŜe mocarstwa, takie jak Wielka Brytania, Francja i Włochy nie brały juŜ powaŜnie pod uwagę moŜliwości zorganizowania antybolszewickiej europejskiej krucjaty l. Moskwa mogła teraz podjąć przygotowania do najwaŜniejszego zadania, przeniesienia rewolucji w głąb europejskiego kontynentu, do Polski, Niemiec, Francji, na Węgry, do Austrii i Włoch. Tak daleko, jak zdołałaby dotrzeć Armia Czerwona (ACz), towarzyszący jej komunistyczni komisarze i agitatorzy. To uprzemysłowione Niemcy, 1 A. C z u b i ń s k i , Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918-1921, Opole 1993, s. 158.
The list of books you might like
