Table Of Content

DR. H‹MMET B‹RAY GENÇ FOLKLORCULAR KÖfiES‹ GAGAUZ TÜRKLER‹N‹N M‹TOLOJ‹S‹ ÜZER‹NE B‹R DENEME An Evaluation on the Mythology of Gagauz Turks. ‹rina ‹US‹UMBEL‹* ÖZET Gagauzlar›n mitolojisinden, eski kültüründen, dininden miras al›p kendi ça¤›n›n flartlar›na uygulayarak yaflatt›klar› yeni kültüründe, dininde, yaflam flartlar›n›n gerektirdi¤i ölçüde yeni biçimler, yeni içerikler ve anlat›l›fllarla oluflan mitler ve inan›fllar vard›r. Yap›lan çal›flma sonucunda anlafl›lmaktad›r ki, mitolojik anlat›lara XIX. yüzy›la kadar yo¤un olarak inan›lmaktayken, XX. yüzy›ldan itibaren al›nan e¤itimin tesiriyle de olmas› gerek, bilimin getirdi¤i aç›klamalara inan›l›rken, mitolojinin getirmifl oldu¤u aç›klamalar yavafl yavafl zay›flam›flt›r ve günümüzde ger- çekli¤ine inan›lmayan anlat›lar olarak varl›¤›n› sürdürmektedirler. Gagauz Türklerinde karfl›m›za ç›kan ba- z› mitolojik motifler, di¤er Türk halklar›n›n mitolojik motifleriyle büyük benzerlik göstermekteyken, baz›lar› da Slav halklar›n›n mitolojik motifleriyle benzeflmektedir. Anahtar Kelimeler Gagauz Türkleri, mit, inan›fl. ABSTRACT Having taken their mythological, old cultural and religious heritage from their past Gagauzs have mo- dified their own beliefs and myths, as well as the contents of their mythological, old cultural and religious heritage shaping them by the contemporary conditions. As it can be understood from the results of the conducted research, the belief in mythological discourses was strong until the end of XIXthcentury. Yet, supposedly as the result of enlightenment, in XXthcen- tury belief in scientific explanations made the old mythic beliefs survive as discourses in which contents are not believed. While, some mythological motifs belonging to Gagauz Turks that we encounter has a great si- milarity with the mythological motifs of other Turkic nations, others resemble Slavic nations’mythological motifs. Key Words Gagauz Turks, myth, belief. Gagauzlar, Ortodoks Hristiyanl›¤›na yeler” anlafl›lmaktad›r (Mif› Narodov Mira, ba¤l› küçük bir Türk toplulu¤u olup, günü- Moskva 1987:14). Mif, kelimesinin kökeni, müzde Moldova Cumhuriyeti’nin Bucak böl- Yunanca’da anlat› veya öykü anlam›na gelen gesinde kurulan Gagauz Yeri Özerk Cumhu- mithostur. “Mitoslar, ilkel insan topluluklar›- riyeti baflta olmak üzere Ukrayna’n›n Odessa n›n, evreni, dünyay› ve tabiat olaylar›n› kifli- ve Zaporojie, Kazakistan’›n Turgay bölgele- lefltirerek yorumlamak, henüz s›rr›n› çözeme- rinde yaflamaktad›rlar. Ayr›ca Bulgaristan, dikleri hayat›n ve evrenin çeflitli görüntülerini Romanya, Rusya, K›rg›zistan, Özbekistan, bir anlam kolayl›¤›na ba¤lamak ihtiyac›ndan Gürcistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Lit- do¤mufl öykülerdir” (Necatigil 2000:7). Mit te- vanya, Estonya, Yunanistan ve Brezilya’da da rimin bir çok tan›m› vard›r. Ancak, “bütün bi- Gagauzlar bulunmaktad›r. lim adamlar›n›n kabul edebilece¤i ve ayn› za- Gagauz Türkleri, bütün Moldoval›lar gi- manda da uzman olmayanlara da aflina gele- bi, mit terimi karfl›l›¤› olarak Rusçadan al›- bilecek mit tan›m› bulmak güçtür” (Çobano¤- nan “mif” terimini kullanmaktad›rlar. “Mif” lu 2001:5). Bununla birlikte, kanaatimizce, ile “gerçe¤i fantastik flekle dönüfltüren hika- en genifl kapsaml› ve en az kusurlu bir tan›m * Hacettepe Üniversitesi Türk Halkbilimi Doktora Ö¤rencisi 208 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 oldu¤u için Mircea Eliade’nin “mit, kutsal bir kültü etraf›nda flekillenen bu pratik günü- öyküyü anlat›r; en eski zamanda, “bafllang›ç- müzde de devam etmektedir. Bu prati¤in, gü- taki” masallara özgü zamanda olup bitmifl bir nümüzdeki Gagauz Türkleri’nin Hristiyanl›¤› olay› anlat›r” (Eliade 1993:13) tan›m›n› be- ile hiçbir alâkas› olmad›¤›n› belirtmeliyiz. nimsemekteyiz. Kanaatimizce, bu pratik orman-a¤aç kültü- Gagauz Türkleri’nin mitleriyle ilgili ayr› nün izlerini bar›nd›rmaktad›r. bir bilimsel çal›flma henüz yap›lmam›flt›r. An- Öte yandan, Gagauz Türkleri, Hristi- cak, baflta V. Moflkof (1904) ve A. Manof yanl›¤›n etkisiyle, insano¤lunun atas› olarak (1939) olmak üzere, baz› araflt›rmac›lar›n ça- kabul ettikleri Adem’›n topraktan yarat›ld›¤›- l›flmalar›nda Gagauz Türkleri’nin baz› mitle- na, analar› olarak da kabul ettikleri Hav- rinin metinleri, Gagauzlar›n halk inan›fllar› va’n›n ise, Adem’in e¤esinden yarat›ld›¤›na ele al›nm›flt›r. Gagauz Türkleri’nde bir za- inanmaktad›rlar. Topraktan yarat›lma inanc›, manlar varolan eski mitlerin belirgin izlerini Mircea Eliade’nin de ifade etti¤i gibi, “insan- destanlar ve masallar içinde nesir fleklinde lar›n Toprak taraf›ndan do¤urulmas› evrensel bulmak mümkündür. Ay› Kulakl›, Tepegöz, yayg›nl›¤a sahip bir inançt›r” (Eliade Kalina, Padiflah Hem Fukara Çocuk gibi ma- 1991:118). Ayr›ca Gagauz Türkleri, afla¤›da sallar buna örnek teflkil etmektedirler. Des- da ele alaca¤›m›z gibi, topra¤› canl› bir varl›k tanlarda ve masallarda yer alan Cendem-Ba- olarak görmektedirler. Toprak’› derin k›fl uy- busu, birkaç bafll› y›lan (ejderha), y›lan, dev kusundan uyand›rmak için uzun bir sopayla kufl, bir kar›fll›k adam, tek gözlü devler vs. 40 kez topra¤a de¤dirmekte (Kvilinkova destanlara ve masallara mitlerden yans›yan 2001a:3) ve Toprak’› ›s›tmak için atefl yak- unsurlard›r. Gagauz Türklerinde mitler unu- maktad›rlar (Kvilinkova 2001c:16). tulup inan›l›rl›¤›n› kaybetmifllerdir. Mit me- Gagauz Türkleri’nin mitolojisini incele- tinlerini ancak masal, efsane, rivayet fleklin- mek için, elde etti¤imiz mitolojik malzemeyi de bulup tespit etmek mümkündür. flu gruplara bölmek mümkündür: Gagauz Türkleri’nde, halk›n yarat›l›fl› 1. Kozmogoni mitleri ve gök, bulut, y›l- ile ilgili yarat›l›fl miti mevcut de¤ildir. Fakat d›z, ya¤mur vs. ile ilgili inan›fllar; bununla birlikte, Gagauz Türkleri’nin töre ve 2. Hayvanlar ve hayvanlar ile insanla- geleneklerini araflt›racak olursak, a¤aç, kufl, r›n aras›ndaki münasebetleri yans›tan mitler kurt, at, atefl, yer-su gibi kültlerin izlerini ra- ve inan›fllar; hatl›kla bulmak mümkündür. Bu ba¤lamda, 3. Mitolojik varl›klarla ilgili mitler ve “a¤açtan yarat›lma mitini Türk yarat›l›fl mit- inan›fllar. leri aras›nda en eski yarat›l›fl miti olarak” (Çobano¤lu 2001:32) ve “di¤er yarat›l›fl mitle- 1. Kozmogoni mitleri ve gök, bu- rin prototipi olarak” (Çobano¤lu 2001:33) ka- lut, y›ld›z, ya¤mur vs. ile ilgili inan›fllar bul edecek olursak, Gagauz Türkleri’nde Kozmogoni (Cosmogony) mitleri, evrenin a¤açtan yarat›lma mitinin mevcut olmamas›- nas›l olufltu¤unu anlatan mitlerdir. Belirtme- na ra¤men, a¤aç kültüyle ilgili izleri rahatl›k- liyiz ki, günümüzdeki Gagauz Türkleri’nin la bulmak mümkündür. Gagauz Türkleri’nde, bütün dünya ve âlemin meydana gelifli hak- t›pk› Katanov’un tespitine göre (Çobano¤lu k›ndaki görüflleri inançlar›na göre farkl›l›k 2001:34), kutsal a¤ac›n kamlar›n göklere yol- göstermektedir. Ateistler, evrenin herhangi culu¤unda yer almas›, kam öldü¤ü zaman, bir ola¤anüstü kifli veya kuvvet taraf›ndan a¤ac› oyup yontarak kam cesedin içine koyul- yarat›ld›¤›na inanmaks›z›n, rüzgâr, ya¤mur mas›, onu gömdükleri yere bir a¤aç dikip o gibi do¤a güçlerini de tanr› taraf›ndan yöne- a¤aca kam›n bütün eflyalar›n as›lmas› gibi, tildi¤ini kabul etmemekte ve insano¤lunun Gagauz Türkleri’nde de biri öldü¤ünde a¤aç- geliflimini de Darvin teorisine göre aç›kla- tan yap›lm›fl tabut ile defnedilir, eflyalar› da maktad›rlar. Hristiyan dinini benimseyen “ölü dal›” olarak adland›r›lan, a¤açtan kesil- Gagauz Türkleri ise, Hristiyanl›kta varolan mifl bir dall› buda¤a as›l›r ve o budak mezara aç›klamalar› kabul etmektedirler. Ancak bu- saplan›r, belirli bir zaman geçince o budak rada vurgulamam›z gerekiyor ki, Hristiyan- kuruyaca¤› için, mezara fidan dikilir. A¤aç l›k; bir türlü kökü kaz›namayan kutsal figür- http://www.millifolklor.com 209 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 leri ve “pagan” mitlerini “Hristiyanlaflt›rm›fl- t›r. Ay› Kulakl› masal›, buna çok güzel bir ör- t›r”. Çok sayda tanr› ya da ejderha öldüren nek teflkil eder. Bu masal›n kahraman› olan pek çok kahraman, Aziz Georges (Gagauz Ay› Kulakl›, Yeralt› Ülkesi’ne gider. Yeralt› Türklerinde Aziz Georgi’dir) kimli¤ine bürün- Ülkesi’nde, Yer’de oldu¤u gibi insanlar yaflar, müfl; f›rt›na tanr›lar› Aziz Eli (Gagauz Türk- göl, a¤açlar vs. vard›r1. Yeralt› ülkesi baflka lerinde Aziz ‹liya’d›r)’ye dönüflmüfl; say›s›z halklar›n inançlar›nda da mevcuttur2. Âle- bereket tanr›ças› Meryem ile ya da azizlerle min “pek çok katl› bina biçiminde yarat›ld›¤› bir tutulmufltur (Eliade 1993:159). inan›fl› umumidir, bilhassa Müslümanlar ara- Gök, bulut, y›ld›z, ya¤mur vs. ile ilgili s›nda” (Manof 1939:61). Kainat›n gökyüzü, inan›fllara geçmeden önce, belirtmeliyiz ki, yeryüzü ve yeralt› olan katlar› Gagauz Türk- mitolojik anlat›lara XIX. yüzy›la kadar yo¤un leri’ne göre, sürekli birbiriyle iletiflim içinde olarak inan›lmaktayken, XX. yüzy›ldan itiba- bulunmaktad›r. ren e¤itimin de tesiriyle, bilimin getirdi¤i Yer:Günümüzde Gagauz Türkleri dinin aç›klamalara inan›l›rken, mitolojinin getir- tesiriyle yerin Allah taraf›ndan yarat›ld›¤›na mifl oldu¤u aç›klamalar yavafl yavafl zay›fla- inanmaktad›rlar. Günümüzde rastlanma- m›flt›r ve günümüzde gerçekli¤ine inan›lma- makla beraber, Gagauz Türkleri’nde varolan yan anlat›lar olarak varl›¤›n› sürdürmekte- inançlarda yerin canl› bir varl›k gibi tasavvur dirler. edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Örne¤in, Gagauz Gök: Gagauz Türkleri, gö¤ü yerin üze- Türkleri aras›nda “Yer Gözünden” bahsedil- rinde kristal bir kubbe olarak düflünürler mektedir (Manof 1939:67). Yerin Gözü olarak, (Argunflah 1991: 43-44; 1998:132; Manof dibi olmayan batakl›klara denmektedir. Bu 1939:61). Bir mitte gök flöyle anlat›l›r: “Gö- batakl›klar›n yarat›l›fl› ise, flöyle anlat›lmak- ¤ün yedi kat› var. Birinci kat toprakt›r ve tad›r: “Toprak ilk defa sürülürken ac›dan ba- orada insanlar yaflar. Yukar› do¤ru giden kat- ¤›rm›fl, çizileri ise kanla dolmufl. Böylece ba- larda periler, ilâhlar, melekler yaflar. Son ye- takl›k oluflmufl. O zaman Allah görünerek dinci katta ise, Allah Tangri kendi taht›nda topra¤a demifl ki: “Hiç a¤lama ve kan kusma! oturarak dünyaya bakar”. Ayr›ca A. Manof’un Çünkü insanlar› sen besleyeceksin, ama daha (1939:61) verdi¤i bilgilere göre, gö¤ün ilk za- sonra hepsini yutacaks›n!” Bunun üzerine manlarda yere bir insan boyu kadar yak›n ol- toprak teselli bularak art›k ne a¤lam›fl, ne de du¤una inanan Gagauz Türkleri, onun bu- kan kusmufl” (Manof 1939:67). günkü haline gelifli hakk›nda flöyle bir inanca Yerin canl› bir varl›k gibi tasavvur edil- sahiptirler: “Bir gün adam›n biri, efli ve çocu- mesi, yukar›da da söyledi¤imiz gibi, ilkbahar- ¤u ile beraber hasada gitmifl. Bu¤day baflak- da Toprak’› derin k›fl uykusundan, uzun sopa lar›n›n uçlar› gökyüzüne temas ediyormufl. ile 40 kez de¤mek suretiyle uyand›rmaya ça- Bu s›rada çocuk donuna pisletmifl. Annesi de l›flmalar›ndan (Kvilinkova 2001a:3), Toprak’› çocu¤u temizledikten sonra pisliklerini f›rla- ›s›tmak için atefl yakmalar›ndan (Kvilinkova t›nca, bunlar gö¤e yap›flm›fl. Bunun üzerine 2001c:16), sabahlar› düflen çi¤in Toprak’›n ne- Allah k›zarak gö¤ü yavaflça yukar›ya çekme- fesi, solu¤u olarak görmelerinden (Manof ye bafllam›fl. O esnada köpe¤in biri bu¤day 1939:65) de anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca Manof’un bafla¤›n›n bir k›sm›n› kapm›fl. A¤z›n›n d›fl›n- (1939:66) tespitlerine göre, Gagauz Türkle- da kalan k›sm› gö¤e do¤ru ayr›lm›fl. Onun ri’nde di¤er Türk kavimlerinde de oldu¤u gi- için bugün baflaklar›n üzerindeki taneler, kö- bi3, yerin bir sar› öküzün boynuzlar› aras›n- pek ne kadar kapm›flsa o kadard›r. Ve böylece da oldu¤u ve bu öküz taraf›ndan tafl›nd›¤›; gök bugünkü durumuna gelmifl” (Manof veya da deniz bal›¤›n›n s›rt›nda durdu¤u 1939:61). inanc› vard›r. Öküz, yoruldu¤undan, dünyay› GagauzTürkleri, gök katlar› ad› alt›nda bir boynuzundan di¤erine f›rlatt›¤›nda ya da kâinat›n katlar›n› anlamaktad›rlar. Bu ba¤- bal›k kuyru¤unu sallad›¤›nda, yeryüzünde lamda, yaflad›klar› yerin üzerinde kristal bir deprem oldu¤una inan›lmaktayd› (Manof kubbe olan gök varken, ayn› zamanda yafla- 1939:66). Günümüzde bu inanç mevcut de¤il- d›klar› yer bir baflka yerin kubbesidir (Argun- dir. Deprem oluflmas›yla ilgili bilimsel aç›kla- flah 1991:44). Bu inanç, masallara yans›m›flmalar kabul görmektedir. Bununla birlikte, 210 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 halk aras›nda depremle ilgili flöyle bir inanç göre, Gagauzlar›n bir k›sm› günefl tutulmas› da mevcuttur. Deprem, insanlar›n iflledi¤i gü- esnas›nda, güneflin kanatl› bir y›landan süt nahlara Allah’tan gönderilen bir uyar› veya emdi¤ine, bir k›sm› da kuyruklu y›ld›z›n kuy- cezad›r. ru¤u ile örtüldü¤üne inanmaktad›r (Manof Gagauz Türkleri’nin çiftçilikle u¤raflma- 1939:62). lar›ndan dolay›, ekonomik hayatlar› üzerinde Ay tutulmas›n›n, kanatl› y›lan ile ba¤- topra¤›n büyük rolü vard›r. Bereket oldu¤u lant›l› oldu¤una ve bir de, büyücü kar›lar›n zaman, yere hürmet maksad›yla onu öpmek ay üzerine oturmas›ndan kaynakland›¤›na adedi Gagauz Türkleri’nde eskiden beri mev- inan›lmaktad›r (Manof 1939:62-63). Y›lan› ve- cuttur. ya büyücü kar›lar› korkutup, ay› veya günefli Günefl ve Ay:Günefl ve Ay, anas› ve ba- kurtarmak için, ay veya günefl tutuldu¤unda bas› olan canl› varl›klar olarak tasavvur edil- Gagauz Türkleri havaya atefl ederler veya gü- mektedir. Gagauz Türkleri aras›nda varolan rültü ç›karan maddeleri döverler (Manof mitlerden Ay’›n erkek oldu¤u, Günefl’in ise, 1939:63). Gürültü pat›rt›lar›n kötü ruhlar› baz› mitlere göre k›z, baz›lar›na göre ise er- korkutaca¤› inanc› Gagauz Türkleri’nden kek oldu¤u anlafl›lmaktad›r4. Bu ba¤lamda baflka Türk boylar›nda ve Mo¤ollarda da güneflin difli “günefl ana”, ay›n da erkek “ay mevcuttur6. ata” olarak tasavvuru bir çok Türk boyunun Gagauz Türkleri, ay›n uçlar› bozuk ola- mitolojisinde mevcuttur5. Günefle ve aya dair rak görünüyorsa, onu kurtlar›n ›s›rd›¤›na bir mitte, ay›n üzerinde olan lekelerin yarat›- inan›rlar (Argunflah 1993:133). Bu inanç Or- l›fl› da aç›klanmaktad›r: “Günefl çok güzel bir ta-Asya ve Sibirya’da çok yayg›nd›r. Ay›n ›s›- k›z, Ay da yak›fl›kl› bir erkek imifl. ‹kisi de o r›lma ve parçalan›fl›n› her kavim kendi kutsal kadar güzelmifl ki, üstlerinden ›fl›k saç›l›rm›fl. hayvanlar›na yapt›rmaktad›r. Örnek olarak Bu yüzden de yerde de¤il, gökte yaflarlarm›fl. Mo¤ollarla Kuzey Do¤u Sibirya’daki Gilyak- Ay Günefl’e sevdalanm›fl. Günefl de bunu bi- lar, gökteki ay› kendi köpeklerine; Kuzey lirmifl, fakat Ay’›n taraf›na hiç bakmazm›fl, Kutbuna yak›n olanlar ise, ay›lar›na (Argun- sürekli ondan kaçarm›fl. Bir gün Günefl dolafl- flah 1998:133); Türk kavimleri kurtlara yedir- maya ç›km›fl. Yolda ona Ay yetiflmifl ve sevda- mektedirler (Ö¤el 1971:177-178; 2001:II,53- s›n› anlatm›fl. Ay Günefl’in elini tutmaya çal›- 54). fl›nca da Günefl k›zm›fl Yer’e do¤ru e¤ilmifl, Ay ile ilgili Gagauz Türkleri’nde bir çok Yer de ona bir avuç batak uzatm›fl. Günefl bu inanç ve hurafe vard›r. Örne¤in, büyük veya bata¤› Ay’›n yüzüne f›rlatm›fl. Ay utanm›fl, önemli bir ifle bafllamak için (mesela ev infla- gözlerini yumarak karanl›¤a çekilmifl. Yüzün- at›na bafllamak, yeni eve tafl›nmak, evlenmek deki çamur lekeleri hiçbir flekilde ç›kmam›fl. vs.) Gagauzlar ay›n, yar›m ay safhas›ndan O zamandan beri ay üzerinde lekeler vard›r dolun ay safhas›na geçmeye bafllamas›n› bek- ve ay karanl›kta ortaya ç›kmaktad›r”. lerler. Ay›n ilk yar›s›nda ise, önemli bir ifle Bir baflka mitte ise günefl, genç erkek bafllaman›n u¤ursuzluk oldu¤una inan›lmak- suretinde gösterilmektedir. Günefl, gökyüzün- tad›r. Hilalin uçlar› afla¤› do¤ru bakarsa ya¤- de yaflayan genç bir delikanl›d›r. Günefl, afl›k mur ya¤acakt›r7. oldu¤u bir çoban k›z›yla evlenmek istemekte- Y›ld›z: Gagauz Türkleri’nin tasavvurla- dir. Onu gökyüzüne yan›na almak için, anne- r›na göre, y›ld›zlar gökyüzünü süslemek için sinin tavsiyesi üzerine, sal›ncak indirir. Sa- yarat›lm›fllard›r (Manof 1939:62; Argunflah l›nca¤›, k›z bindikten sonra yukar› çekmek is- 1991:45; 1998:133). Halk aras›nda yayg›n ter, fakat muvaffak olamaz (Manof 1939:62). olan inanca göre, her insan›n kendi y›ld›z› Günefl ve ay tutulmalar› hakk›nda Ga- vard›r. Bu yüzden de gökteki y›ld›z say›s› gauz Türklerinde muhtelif görüfller mevcut- dünyadaki insan say›s› ile ayn›d›r. Gökten bir tur. Kimilerine göre, Günefl k›z ve Ay o¤lan y›ld›z kayd›¤›nda, o y›ld›z›n sahibi olan kifli- görüflür, kimilerine göre, o an ay›p bir fleyler nin öldü¤üne inan›lmaktad›r. Bu inan›fl Tür- olabilece¤inden Allah, yap›lacak fleylerin gö- kiye Türklerinde de çok yayg›nd›r8. rülmemesi için onlar› karanl›kla kapat›r (Ma- Ayr›ca, Gagauz Türkleri aras›nda kuy- lac›l› 2002:80). Ayr›ca, Manof’un tespitlerine ruklu y›ld›z›n felaket habercisi oldu¤una ina- http://www.millifolklor.com 211 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 n›l›r (Manof 1939:64). Kuyruklu y›ld›z›n bü- En yayg›n olan›, gök gürlemesinin, Az. ‹l- yük afetlerin habercisi oldu¤u ile ilgili halk ya’n›n arabas›n›n ç›kard›¤› gürültü oldu¤u- inan›fl› baflka Türk boylar›nda da mevcut- dur. Az. ‹lya sinirli olursa, gök çok fazla gür- tur9. ler12. Baflka bir yayg›n inanca göre ise, gök Gagauz Türkleri aras›nda “Saman Yolu” gürlemesi flöyle aç›klanmaktad›r: “Ak saçl› denen y›ld›zlar›n yarat›l›fl›n› “sa¤d›çtan ça- bir ihtiyar at arabas›nda f›ç›larla su tafl›r. Ya- l›nm›fl olan saman›n dökülmesinden”oldu¤u- maçl› yollardan geçerken arabadaki f›ç›lar na inan›lmaktad›r. Bu inanç oldukça yayg›n birbirine çarpar ve gök gürler. E¤er arabadan bir inançt›r ve Gagauz Türklerinde oldu¤u gi- bir f›ç› düflmüfl olursa, o zaman büyük gürül- bi Anadolu Türklerinde ve hatta Ermenilerde tü kopar. Düflmüfl f›ç› k›r›lacak olursa, ya¤- de mevcuttur10. Ayr›ca “Dan Y›ld›z” (Kutup mur ya¤ar” (Malac›l› 2002:81). y›ld›z) için flöyle bir mit mevcuttur: “Dan Y›l- Gagauz Türkleri genellikle tar›mla u¤- d›z› bir o¤lanm›fl. O, gökyüzünde yaflarm›fl. raflt›klar›ndan, ekonomik hayatlar› üzerinde Bir k›za sevdalanm›fl. Sevdi¤i k›z› ise, birileri ya¤murun büyük rolü vard›r. Bu nedenle Ga- gökyüzünden yere atm›fl. O k›z her sabah su gauzlarda ya¤mur ile ilgili bir çok inanç ve almak için çeflmeye gidermifl. Dan Y›ld›z› da uygulama vard›r. Yukar›da Gagauz Türkle- sevdal›s›n› görebilmek için, her gün sabah er- ri’nin ya¤mur ile ilgili tasavvurlar›na de¤inil- kenden gökyüzüne ç›karm›fl. O zamandan be- mifltir. Ancak, yeryüzünde kurakl›k oldu¤un- ri Dan Y›ld›z› y›ld›z olmufl ve hala sevdas›n› da, Az. ‹lya’n›n hastalan›p bulutlar› idare yerde ararm›fl.” edemedi¤ine (Manof 1939:65), ya¤mur ya¤- Bulut, fiimflek, Gök Gürlemesi ve mayan bölgede çok günahkâr olundu¤una Ya¤mur ile ‹lgili Tasavvurlar: Gagauz (Malac›l› 2002:82) inan›ld›¤›n› da belirtmeli- Türkleri’nin tasavvurlar›na göre bulutlar, yiz. flimflekler, gök gürlemesi, ya¤mur Aziz ‹l- Ya¤mur ya¤d›rmak için günümüzde Ga- ya’n›n kudreti ve iradesine ba¤l› hadiselerdir. gauz Türkleri ya¤mur duas›na ç›kmaktad›r- Bulutlar›, Gagauzlar iki çeflide ay›rt- lar. Genellikle May›s veya Haziran aylar›nda maktad›r: Beyaz ve siyah. Manof’un yapt›¤› uzun zaman ya¤mur ya¤mazsa, kurakl›k teh- tespitlerine göre, Gagauzlar›n inançlar›nda likesi varsa, Gagauzlar papaz ile birlikte ya¤- siyah bulutlar Az. ‹lya’ya, beyazlar ise Ejder- mur duas›na ç›karlar. ‹nsanlar›n ellerinde ha’ya –“Gagauzlar buna Evrem derler” (Ma- ikonalar, haçlar ilahiler okuyarak, dua ederek nof 1939:65)– ait oldu¤una inan›lmaktad›r. tarlalar› dolafl›rlar. Ayr›ca eskiden kurakl›k Bu iki çeflit bulut karfl›lafl›nca kap›fl›rlar. Si- zamanlar›nda “Germanço” veya “Pipiruda” tö- yah bulutlar daima beyazlar› ma¤lup ederler, reni de düzenlenmekteydi (Manof 1939:91). neticede de ya¤mur ya¤ar (Manof 1939:65). XIX. yüzy›ldan beri ise, bu tören halk takvi- Ayr›ca, bulutlar üzerinde üç k›r at›n kofluldu- minde 14 May›s tarihinde düzenlenmektedir. ¤u ateflten arabas›yla Az. ‹lya’n›n seyahat et- Törende Gagauz Yeri’nin her bölgesinin katt›- ti¤ine inan›lmaktad›r. ¤› farkl› özellikler olmakla beraber, tören ge- fiimflek, Gagauz Türkleri taraf›ndan nel olarak flu flekilde yap›lmaktad›r: Sabah “çimçirik” olarak adland›r›lmaktad›r. Çimçi- vakti 13-14 yafl›ndaki k›z çocuklar›, 6-8 kiflilik rik, Az. ‹lya’n›n fleytana karfl› att›¤› ok olarak gruplar halinde toplan›r, aralar›ndan birini tasavvur edilmektedir. Bu esnada fleytan ev- –genellikle öksüz olan›– “gelin” seçerler. Gelin lerde, insanlarla hayvanlar›n arkas›nda giz- olan k›z ince elbiseler giyer, bafl›na çiçekler- lendi¤inden, çimçirik çak›p gök gürledikçe den yap›lm›fl taç konulur, bir eline kovayla su, ba¤›r›fl ça¤›r›fl, gürültü ile kedileri ve köpek- di¤erine otlardan yap›lm›fl bir buket verilir. leri kovalarlar (Manof 1939:64). fiimflek çak›p K›zlar, evleri teker teker dolaflarak türkü söy- gök gürlerken ba¤›r›p ça¤›rma inanc› Bulgar- ler, oynarlar. Gelin olan k›z, buketini suya ba- lar, Uryank›tlar ve Uygurlarda da mevcut- t›rarak ev sakinlerine ve gruba su serper. Bu tur11. Günümüzde bu uygulama görülme- esnada grup flu türküyü söyler: mektedir. Pipiruda gezerim Gök gürlemesi hakk›nda Gagauz Türk- Allah’a dua ederim: leri aras›nda muhtelif tasavvurlar mevcuttur. “Ver Allah’›m ya¤murcuk, 212 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 Tarlalara çamurcuk, Ayr›ca Pipiruda ile “Çömçe Gelin” oyunu bü- Teknelere hamurcuk, yük benzerlikler göstermektedir13. Sinilere kolaçç›k, Germanço kuklan›n törende yer alma- F›r›nnara ekmecik, s›yla ilgili muhtelif görüfller vard›r. Baz›lar›- Ver, Boje, ya¤murcuk”. na göre Germanço, do¤an›n geliflmesini engel- Evin han›m› “gelinin” üstüne su döker, leyen afet suretidir, baz›lar›na göre ise, hal- k›zlara ise un, yumurta, ya¤, pirinç gibi ar- k›n afetlerden kurtulmas› için verilen bir ma¤anlar verir. K›zlar, ayr›ca, dolaflt›klar› kurband›r. Baflka bir görüfle göre de, Ger- her evden bir torba içine toprak biriktirirler. manço’nun suretinde halk, kurakl›¤›n sonuç- Bu topraktan çamur, çamurdan da “German- lar›n› canland›rmakla, Tanr›y› merhamete ço” denilen kukla yaparlar. Asl›nda, XX. yüz- getirmeyi amaçlamaktad›r (Kvilinkova y›lda, k›zlar gezmeye ç›kmadan önce bu kuk- 1999:103). lay› ya çamurdan, ya da ottan yaparlar ve Gagauz Türkleri’nin ya¤mur ya¤d›rma kukla ile birlikte gezerler (Derjavin 1914:166; pipiruda törenine benzer tören; adet veya Malac›l› 2002:229). Ertesi gün gruptaki k›zla- oyun fleklini alarak Balkan-Karpat bölge r›n birinin evinde toplanarak Germanço’ya halklar›ndan baflka, Orta Asya, Kafkasya, cenaze töreni düzenlenir. Toplanan erzaklar- Türkiye halklar›nda ve ayn› flekilde Do¤u ve dan yemek yap›l›r. Germanço’yu bir dere veya Bat› Slavlarda, Hindistan’da da mevcuttur ve su k›y›s›nda gömerken, ya da suya atarken bodi, bodi bostan, dodu, dodole, gode, gelin herkes a¤lar ve flu sözleri söylerler: “German- gok, çömçe gelin, kepçe gelin, ya¤mur gelin, ço, Germanço, biz sana a¤l›yoruz, sen de Al- mindaki vb. gibi isimlerle adland›r›lmakta- lah’a a¤la ve söyle, yalvar bize ya¤murcuk d›r14. ‹. Baflgöz (1986:13-23) kendi çal›flma- versin”. Defin esnas›nda, bütün haz›r bulu- s›nda bu adlar›n “kurba¤a, kurba¤a yavrusu” nanlar, birbirlerini suyla ›slat›rlar ve bundan anlam›na gelen kelimelerden olufltu¤unu ileri sonra haz›rlanan yemekleri Germanço’nun sürmektedir. Ayr›ca, Asya’n›n Çin ve Hindis- flerefine yerler (Malac›l› 2002:228-229). tan gibi memleketlerinde kurba¤an›n ya¤mur Pipiruda kelimesi, “kelebek” anlam›na tanr›s› olarak tan›nd›¤›na dair bilgiler sun- gelen “peperuda” Bulgarca kelimesinden gel- maktad›r (Baflgöz 1986:13-23). mifltir (Derjavin 1914:166). Pipiruda törenini Bu tören tek merkezden mi ç›k›p yay›ld›, inceledikten sonra, bu törenin içinde iki ayr› yoksa farkl› yerlerde, benzer kültür koflullar› tören oldu¤u anlafl›lmaktad›r (Kvilinkova içinde mi ortaya ç›kt› söylemek zordur. Ancak 1999:102). Pipiruda ve Germanço törenlerinin birbiriyle yak›n mesafelerde; ticaret, savafl, kökenleriyle ilgili de¤iflik görüfller mevcuttur. göç gibi nedenlerle iliflki içerisinde olan; kö- Bulgar araflt›rmac›lara göre, bu törenlerin kenleri ayn› olan veya ayn› inanç yap›s›na kökenleri Balkan halklar›n›n putperest geç- mensup olan toplumlarda benzer mitolojik miflinde sakl›d›r. Zira Kaloyan ve German tö- motiflerin olmas› hiç de flafl›rt›c› de¤ildir. renlerinin yay›ld›¤› bölge, Trak kavimlerinin Rüzgâr: Gagauz Türkleri, rüzgâr›n yer- Kuzey grubunun yay›ld›¤› bölge ile ayn›d›r den ç›kt›¤›na inan›rlar (Manof 1939:65; Ar- (Kvilinkova 1999:103). Rus Etnografi Okulu gunflah 1991:47; 1998:135). fiiddetli rüzgâr›n (B. R›bakov, V. ‹vanov, V. Toporov, N. ‹. Tols- felaket getirdi¤ine inan›lmaktad›r. Bu ba¤- toy ve S. M. Tolstoy gibi araflt›rmac›lar) ise, lamda, fliddetli bir rüzgâr ç›k›nca, bir yerler- “peperuda” törenin kökeninin Slavlar›n gök de cinayet ifllendi¤ine veya intihar edildi¤ine ve flimflek Tanr›s› Perun ile ilgili oldu¤u dü- inan›l›r (Malac›l› 2002:82). Kas›rgaya “vet- flüncesindedirler (‹vanov 1974:106,108-109; ruflka” diyen Gagauzlar, onu canl› bir varl›k Tolstoy 1978:97). Pipiruda törenin temelinde olarak ve fleytan›n ufla¤› olarak tasavvur tüm Balkan-Karpat bölgesinde (Bulgarlar, ederler. Ayr›ca kas›rga ile birlikte fleytan›n Arnavutlar, Romenler, Moldovanlar, Yunanl›- uçtu¤una, kas›rgan›n içine düflen kimsenin lar, S›rplar, Makedonlar vs.) bilinen ölüp diri- mutlaka hastalanaca¤›na inan›lmaktad›r. len do¤a tanr›s› ile ilgili inanc›n yatt›¤› dü- Bundan dolay›, kas›rgadan kurtulmak veya flüncesi de mevcuttur (Tokarev 1978:201,224- onu korkutmak için “Verin b›ça¤›, verin! Ke- 226,244,262,265,275; Zelençuk 1976:195-196). seyim ben bunu!” diye ba¤›r›rlar. Burada Ga- http://www.millifolklor.com 213 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 gauz Türkleri’nde olan demir kültü izleri ön 2. Hayvanlar ve hayvan ile insan›n plana ç›kmaktad›r. aras›ndaki münasebetleri yans›tan mit- Ayn› flekilde Gagauzlarda, fleytan›n gön- ler ve inan›fllar derdi¤i fena rüzgarlardan insanlar› korumak Gagauz Türkleri’nin mitleri ve inan›flla- için Allah’›n, Yerin dört bafl›na birer melek r›nda, hayvanlar›n yarat›lmas› ço¤u zaman koydu¤u inanc› da mevcuttur (Manof 1939:67). insanlar›nkine benzemektedir. Günümüzde, Fena rüzgarlar veya hastal›k getiren rüzgarlar dinin etkisiyle, Gagauzlar ço¤unlukla hay- ile ilgili inançlar baflka halklarda da mevcut- vanlar›n Allah taraf›ndan yarat›ld›¤›na inan- tur15. maktad›r. Bununla birlikte, hayvanlar›n ya- Atefl: Gagauz Türkleri, iki çeflit atefl ol- rat›l›fl›n› anlatan mitler inan›l›rl›¤›n› nere- du¤u inanc›ndad›r. Böyle inanç Altayl›lar ve deyse yitirip masala dönüflmüfl olmalar›na Saha Türklerinde de mevcuttur (Argunflah ra¤men, varl›¤›n› henüz kaybetmifl de¤iller- 1998:47). Atefl çeflitlerinden biri “canl›”, di¤eri dir. Gagauzlarda, hayvanlar›n yarat›l›fl› ile il- “cans›z”d›r. Cans›z atefli kullanarak yemek gili varolan anlat›lara ve inan›fllara örnek ve- piflirilir, ›s›n›l›r. Canl› ateflin ise, ruhu oldu- recek olursak afla¤›daki örnekleri verebiliriz. ¤undan dolay›, sadece kutsal yerlerde kulla- Köstebek (körköstebek): Köstebe¤in n›lmaktad›r. Bu ba¤lamda, canl› atefl, kötü insandan olufltu¤u anlat›lmaktad›r: “Bir va- ruhlar› kovmak için kullan›l›r. Lo¤usan›n kitler bir adam›n dört o¤lu varm›fl. Bunlar yatt›¤› oda kap›s›n›n önüne kor halinde bu daima toprak kavgas› yaparm›fl. Onlar› uz- atefl konur. Maslenitsa bayram›nda, dü¤ün laflt›rmak için babalar› herkese kendi pay›n› sabah›nda, Toprak’›n ›s›t›lmas›nda, ölmüfl vererek topra¤› bölmüfl. Fakat onlar kavgala- olan atalar›n uyand›r›lmas›nda vs. canl› atefl r›na hep devam etmifller. Büyük öfkeye kap›- kullan›lmaktad›r (Kvilinkova 2001a:3; lan babalar›: “Çocuklar›m, Allah sizi durmak- 2001c:16; Malac›l› 2002:83). s›z›n toprak kazd›¤› halde doymak bilmeyen Türk inan›fllar›n›n en köklülerinden bi- yarat›klar suretine çevirsin!” diye beddua et- risi olan ateflin ar›nd›r›c› oldu¤u inanc›, Ga- mifl. Allah da onlar› köstebek suretine çevir- gauzlarda da mevcuttur. Ar›nd›r›c› olma özel- mifl. fiimdi de her köstebe¤in 40 tane toprak li¤i canl› atefle aittir. Bu ba¤lamda, ateflin bü- y›¤›n› olmas›na ra¤men, bunlar onlara yine yülü kuvvetine Gagauzlarda günümüzde ha- dar gelir”. Köstebe¤in insandan olufltu¤u len inan›lmaktad›r. Ayr›ca, gün batt›ktan son- inanc› di¤er Türk halklar›nda da mevcuttur ra evden atefl verilmez inanc› da halen yafla- (Boratav 1994:63). maktad›r. Bu inanç Anadolu halk›nda da Kurba¤a: Kurba¤alar›n, Allah taraf›n- mevcuttur (Argunflah 1998:136). dan yarat›ld›¤›na ve ya¤mur ile beraber gök- Atefl yarat›l›fl› ile ilgili mitlerin Gagauz- ten düfltüklerine inan›lmaktad›r. Ayr›ca su lar aras›nda tespit edilmemesine ra¤men, kurba¤as›n› öldürmenin günah oldu¤una ina- atefl ile ilgili inan›fllar mevcuttur. Örne¤in, n›l›r, çünkü Allah kurba¤ay› sular› ac› ve ze- ateflle oynamak tabusu vard›r. Tabuyu çi¤ne- hirden temizlesin diye yaratm›flt›r (Manof yip ateflle oynayanlar cezaland›r›l›r. Mesela, 1939:71). Kurba¤ay› öldürmenin büyük gü- ateflle oynayan çocuklar›n sidikli olaca¤›na inan›l›r (Malac›l› 2002:83). nah say›ld›¤›na olan inanç halen mevcuttur. Yukar›da sözü geçen mitler ve inan›fllar Kaplumba¤a: Kaplumba¤a, Gagauz ile Gagauz Türkleri tabiattaki birçok olay›n ne- Türkleri’ne göre, bir zamanlar yeni evlenen den nas›l oldu¤una yan›t vermektedirler. Bu bir gelinmifl. Bu gelin kaynatas›ndan çok uta- ba¤lamda, efsane, masal, töre ve inan›fllarda n›rm›fl. Bir gün kaynatas›n›n iste¤i üzerine, mitlerin d›fla vurumunu görmekteyiz. ‹nsan›n gelin pide piflirmifl. Pidenin yar›s›n› kendi ye- topraktan yarat›lmas› Gagauz Türkleri’nde, bir mifl, di¤er yar›s›n› ise, köpek kapm›fl. ‹flten çok baflka halklarda da oldu¤u gibi, bir inanç dönen kaynatas› pide isteyince, gelin utanc›n- olurken, ilkelin bu konuya bak›fl› mit olur. Ga- dan saklanacak yer bulamayarak, ele¤i yere gauz Türkleri’nin kozmogoni mitolojisi motifle- koyup üzerine oturmufl ve üzerine de hamur rinin, di¤er Türk boylar›n›nkiyle benzer oldu¤u teknesini çekmifl. Kaynatas› bu olay› görünce aç›kça ortadad›r. çok k›zm›fl ve geline lanet okumufl: “fiimdi ol- 214 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 du¤un gibi ebediyen kalman› Allah’tan dile- Gün baflka bir k›z getirerek dü¤ün haz›rl›kla- rim” demifl. Ve böylece de kaplumba¤a olmufl. r›na bafllar. ‹ki k›z aras›nda kavga ç›kar ve Y›lan: Y›lan›n yarat›l›fl› ile ilgili Gaga- birbirlerini lânetlerler. Lânet sonucu biri k›r- uz Türkleri’nde bir anlat› yoktur. Fakat y›la- lang›ç, di¤eri de kedi olur. O günden beri kedi na halk, büyük bir esrarengizlik atfetmekte- k›rlang›c› kovalar, Gün bugün de evleneme- dir. Gagauzlarda y›lan, hayvan fleklinde ta- yip bekar gezer”. Bu mit baflka mitoloji motif- savvur edildi¤i gibi, insan fleklinde de tasav- leriyle de kar›flarak masal olarak da anlat›l- vur edilmektedir. Bir çok masal, ballad ve maktad›r18. K›rlang›ç ötmesini Gagauzlar, türkülerde y›lan, k›z veya o¤lana afl›k olarak kad›nlarla konuflmas› olarak görmekteler. bunlarla evlenir veya onlar› kaç›r›r16. Ayr›ca, K›rlang›ç, geçen k›fl süresinde kad›nlar›n faz- insanlarla y›lan›n böyle bir iliflki kurabildi¤i la çal›fl›p çal›flmad›klar›n› flöyle sorgular: “‹fl- inanc› halk aras›nda da çok yayg›nd›r (Derja- lediniz mi, dokudunuz mu, getir ben keseyim vin 1914:177; Manof 1939:71). Halk aras›nda g-rrr…ts (makas›n ç›kard›¤› sesin taklidi)” yayg›n olan baflka bir inanç da, her mal ve (Manof 1939:70). mülkün bir “y›lan sahip”i olmas›d›r. “Y›lan Karga: Kargan›n neden çok yaflad›¤› so- sahip”, gözleriyle insanlar› ve hayvanlar› bü- rusuna Gagauz Türkleri flu mit ile cevap ve- yüler. Y›lan 40 yafl›n› doldurunca ayakl› ve rirler: “Allah, insanlar›, hayvanlar›, bütün kanatl› bir ejderha olur (Manof 1939:71). Bu dünyay› yaratt›ktan sonra peygamberlerden mitolojik motif masallarda çok yayg›nd›r17. birini diri su getirmesi için göndermifl. Pey- Ayr›ca bu motif di¤er Türk halklar›nda da gamber gitmifl ve diri su çeflmesinden bir tes- mevcuttur (Seleznev 2001:229-236). ti su doldurup geri yola koyulmufl. Yolda yo- Leylek: Leyleklerin yarat›l›fl› ile ilgili rulunca dinlenmeye oturmufl ve uyuyakalm›fl. Gagauzlarda flöyle bir mit bilinir: “Leylekler O esnada testi yanlam›fl ve su akm›fl. ‹ki kar- bir zamanlar insan imifller. Bir defas›nda ga konarak bu sudan içmifl. ‹flte bundan son- bunlar Allah’›n huzurunda çok günah iflledik- ra kargalar 300-er y›l yaflamaya bafllam›fl”. leri için Allah onlar› s›rt›nda kocaman bir Baz› hayvanlar veya kufllar ile ilgili mit- sand›k tafl›makta tecziye etmifl. Bir yere ge- ler günümüze kadar yetiflmemekle birlikte lince, meraklar›ndan sand›¤› açm›fllar. ‹çin- birçok masalda, efsanede vs. bu tür mitolojik den kurba¤alar, y›lanlar f›rlam›fl. Allah, onla- motifleri bulmak mümkündür. Örnek olarak ra kaçan bütün y›lanlarla kurba¤alar› topla- Kalina, Üdüle masallar›n varyantlar›nda sü- d›klar›nda, yine insan olacaklar›n› söyleyerek tün kaçmamas› için masal›n kahraman› olan cezaland›rm›fl. Bu nedenle leylekler sürekli k›z Kalina (=Üdüle) süte atlar ve süt ile bir- kurba¤a ile y›lan toplar” (Manof 1939:69). likte pifler. Bu olaya üzülen keçi kendi kuyru- K›rlang›ç ve kedi: Leyle¤in arkadafl› ¤unu kemirir; kaz, üzüntüsünden konufla- olarak görülen k›rlang›c›n yarat›l›fl› ile ilgili maz, sadece ga-ga-ga ba¤›r›r hale gelir; k›r- bir mitin iki versiyonu mevcuttur. Birine göre lang›ç üzüntüsünden kuyru¤unu yolar. O K›rlang›ç, vaktiyle mutsuz bir gelin imifl. Fa- günden beri keçiler k›sa kuyruklu, kazlar ko- kat Allah’a kendisini neye olursa olsun çevir- nuflamaz, ga-ga-ga ba¤›r›r ve k›rlang›c›n kuy- mesini ve böylelikle uçmas› için yalvarm›fl. ru¤u “k›skaç”(mandal) fleklindedir. Ayr›ca Çünkü kaynatas› bir haydut ve harami imifl hayvanlar ve kufllarla ilgili bir çok inan›fl ve ve o¤lu ile birlikte yolcular›n önünü keser so- âdet halen yaflamaktad›r (örne¤in: Canavar yar ve öldürürmüfl. Allah da onu k›rlang›ç yortular›, kufl bayram› vs.)19. yapm›fl (Manof 1939:70). Di¤er versiyonuna XX. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar Gagauz göre ise, k›rlang›ç yine bir gelindir. “Gün, bir Türkleri taraf›ndan yap›lan, günümüzde ise, k›z› görünce, ona afl›k olur. Günefl anas›, o¤lu sadece anlat›lar› yaflayan bir kurban töreni Gün’e k›z› denemesini söyler. Gün, k›z› muh- dikkat çekicidir. Gagauzlar›n inan›fl›na göre, telif s›navlardan geçirdikten sonra, Günefl Kolada orucu bitince hiç baflka bir et yenilme- anas›n›n tavsiyesi üzerine bir sal›ncak yapar. den serçe kuflu kesilip yenilmeliydi. Serçenin Bu k›z o sal›nca¤a binince, Gün onu gökyüzü- etini yiyenin, serçenin hafifli¤ine ve h›z›na ne çeker. Fakat bu ifle sinirlenen k›z, Gün ile sahip olaca¤›na inan›lmaktad›r. Bu âdetin te- 7 y›l konuflmaz. ‹fllerin bu flekli ald›¤›n› gören melinde “temas büyü”nün oldu¤u görülmek- http://www.millifolklor.com 215 Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 tedir. Serçe suretinde, ayr›ca, bereket sembo- sonuçlar do¤uraca¤› bilinmedi¤i için, kurt ke- lünü görmektedirler. Serçe, bereket sembolü limesini kullanmaktan çekinirler. Araflt›rma- olarak kolada türkülerinde ve Balkan-Karpat c›lara göre, bu inan›fl milletlerin avc›-çoban- bölgenin halklar›n›n folklorunda da yer al- l›k döneminde oluflmufltur. Gagauzlardaki maktad›r (Kvilinkova 2000a:10). Kurban ku- kurtla ilgili yeminlerin oluflunu yine bu döne- flu olarak serçenin kullan›lmas› Altay ve Po- me ait izler olarak düflünebiliriz (Kvilinkova voljie halklar›nda da mevcuttur (Kvilinkova 2000c:83). 2000a:10). Serçe kuflu ile ilgili inan›fl ve yap›- “Canavar Yortular›” bir hafta sürmekte- lan pratik, Gagauzlar›n atalar›nda kufl kültü dir. Bu bayram Kas›m (11-17 Kas›m) ay›nda- olabilece¤i ve bu pratik, kufl kültünün günü- d›r. Fakat kurt flerefine düzenlenen bayram- müze izleri olarak görülebilece¤i ihtimalini lar bu bayramla kalmamakta, y›l›n muhtelif vermektedir. Bu konuda kesin sonuçlara ula- zamanlar›nda yap›lmaktad›r. Örne¤in, Topal flabilmek için ayr› ve derin bir araflt›rma ya- Canavar günü 21 Kas›m, Canavar Günleri p›lmas› gerekir. 14-16 fiubat, 7 May›s vs. “Canavar” bayram- At: Gagauz Türklerinde at›n, tabiatüstü lar›nda yün ile ilgili bir ifl yapmak (örmek, niteliklerini belirten pek çok inan›fllara rast- dokumak, dikmek vs.) ve sivri, kesici alet kul- lamak mümkündür. At; baladlarda, türküler- lanmak yasakt›r. Yayg›n olan inan›fllara göre, de, masallarda vs. insan›n bir arkadafl› ola- bu bayramlarda dikilmifl, örülmüfl bir k›yafet rak terennüm edilmifltir. Bir çok milletin mi- giyen insana kurt sald›r›r. Ayr›ca bu bayram- tolojisinde örnekleri olan “kanatl› at”, Gagauz larda et yemek de yasakt›r. Canavar bayram- halk masalar›nda da mevcuttur. At; Gagauz- lar›yla ilgili tabular, insanlar› ve evcil hay- lar›n inanc›na göre, cinler, periler, ejderler vs. vanlar› y›rt›c› hayvanlar›n sald›r›s›ndan ko- için yaklafl›lmaz biridir. Bu yüzden gece vakti rumak amaçl›d›rlar (Kvilinkova 2000c:83). bunlar, at üzerinde bulunan bir insana doku- Kurt, Gagauz Türkleri’nin inan›fllar›nda namazlar (Manof 1939:68). At›n büyülü güçle- Tanr› temsilcisi oldu¤u için öldürülmez. Ayr›- riyle onun nal› da iliflkilidir. At›n nal›, evlere ca kurt, k›l›k de¤ifltirebilir ve insanlara yar- nazarl›k veya da u¤urluk olarak konulmakta- d›m edebilir, kehanette bulunabilir, adetlere d›r. At flerefine, eskiden beri düzenlenen me- uymayanlar› da cezaland›rabilir. Bu ba¤lam- rasim ve bayramlar, Gagauz Türkleri’nin geç- da, kurtlar›n koruyucusunun, Tanr›n›n ta miflinde at kültü oldu¤unun bir göstergesi kendisi oldu¤una inan›lmaktad›r. Kurtlar›n olabilir. Gagauzlar, Todur gününde (fiubat- yemeklerini Tanr› belirlemektedir (Kvilinko- Mart aylar›nda olur; bu gün sabit de¤ildir, va 2000c:83-84). Gagauzlarda, Kuzey Kafkas- Paskalya bayram›na göre de¤iflmektedir) at- ya halklar›nda da oldu¤u gibi (Kvilinkova lar›n flerefine koflu düzenlerler. Halk aras›n- 2000c:84), kurt sureti iyi alamet sembolüdür. da yayg›n bir inanca göre, bu kofluya kat›l- Örne¤in, tarla ekimine gidenlerin yoluna tav- makla atlar, hastal›klardan korunmufl olurlar flan rast gelirse, bu bir kötü alamet olarak (Kvilinkova 2001d:6). kabul edilir ve ekimi baflka bir güne b›rak- Kurt: Hayvanlardan flerefine merasim mak tavsiye edilir ve tam tersi yollar›na kurt veya bayram düzenlenen yaln›zca at de¤ildir. rast gelirse, çok iyi bir alamet oldu¤una ina- Gagauz Türkleri’nde at kadar, hatta attan n›l›r, u¤urlu kabul edilir. daha fazla da diyebilece¤imiz, kurt da kut- Di¤er Türk halklar›nda mevcut olan sanmaktad›r. Tüm Türk kavimlerin geçmiflin- kurttan yarat›l›fl mitinin Gagauzlarda olma- de olan kurt kültü, günümüz Gagauz Türkle- mas› (hiç de¤ilse bu güne kadar kurt-ana ve- ri’nde “canavar yortular›” olarak adlanan ya kurt-ata gibi bir inanca, mite, efsaneye vs. bayramlar›yla izlerini b›rakmay› sürdürmek- Gagauzlarda rastlan›lmam›flt›r) dikkat çeki- tedir. Kurdu, Gagauz Türkleri “canavar”, “ya- cidir. Bu konu üzerinde yeterince çal›fl›lmad›- bani”, “bozkumi”, “bozbey” olarak adland›r›r. ¤› ve araflt›rma yap›lmad›¤› kanaatindeyiz. Kurt kelimesinin kullan›lmas›na ise tabu ko- Yukar›da hayvanlar›n ve kufllar›n olu- nulmufltur. Çünkü “kurt” denildi¤inde, Gaga- flumu ile ilgili mitleri, inan›fllar› aktarm›flt›k. uzlar›n inanc›na göre, kurdu davet etmifl Bu oluflumlarda, insanlar›n, hayvanlar›n olursun ve o hemen gelir. Gelmesinin ne gibi kendi öz niteliklerini yitirip birinden ötekine 216 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68 geçmelerini gördük. Bununla birlikte böyle saklamal›d›r. Bu civcivin fleytan›n ta kendisi bir dönüflüm cans›z varl›klardan da olmufltu. oldu¤una inan›l›r. Civciv büyünce kesilip ya¤› Örne¤in: “Adem ve Hava’n›n çok çocu¤u var- ile tüm vücut ya¤lan›r. Bu ya¤› yard›m›yla m›fl. Bu çocuklar, biri hariç, hepsi erkekmifl. cad› olabilece¤ine inan›l›r. Cad›lar, insanlara Bütün erkek çocuklar› o k›z ile evlenmek iste- kötülük yapan varl›klard›r. Bunlar k›ymetli mifller. Adam da “Durun, ben size kar› getiri- besin maddelerini çalar, ailelerin saadetini rim” demifl ve bir çuval alarak k›ra ç›km›fl. y›k›p yok edebilir, kötü büyüleriyle insan› ve K›rda ne tür kemik (kurt, köpek, kedi, s›¤›r, hayvanlar› öldürebilir21. Günümüzde cad› ay›, at kemikleri) gördüyse hepsini alm›fl, çu- kelimesi ile birlikte “Baba – Yaga” Rus keli- val›na toplam›fl. Eve gelince çuval› aç›p, Al- mesi de kullan›lmaktad›r. lah’a o kemikleri o¤ullar›na kar› yaps›n diye Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu ve yalvarm›fl. Allah, kemiklerden k›z yaratm›fl. Pazar Ana: Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu Bu k›zlarla Adem’in o¤ullar›n› evermifller. ve Pazar Ana gibi mitolojik varl›klar›n gökyü- Bundan dolay› flimdi kad›nlar›n de¤iflik huy- zünde yaflad›klar› tasavvur edilir. Bu üç mito- lar› vard›r: Kimileri köpek gibi, kimileri de lojik varl›k, kad›n fleklinde ve beyaz elbiseli, kedi gibi, kimileri s›¤›r gibi, kimileri de her- elinde de¤nekli ihtiyar insanlar olarak tasav- gele gibi” (Moflkof 1914:27-28). vur edilir (Moflkof 1914:41-43; Manof ‹nsanlar›n, hayvanlar›n, cans›z varl›kla- 1939:57-58; Malac›l› 2002:74). Bu varl›klar r›n öz niteliklerini yitirip birinden ötekine ba¤larda, ormanlarda, çöllerde yaflar; ifllen- geçmeleri, di¤er Türk halklar›nda da mevcut- mez günlerde (bayramlarda) çal›flan, kavga tur20. eden veya sarhofl olan birisini görünce, onu 3. Mitolojik varl›klarla ilgili mitler “tekdir eder, nasihat verir, hatta tecziye ey- ve inan›fllar lerler” (Manof 1939:58). Bu varl›klara inanc› Gagauz Türkleri’nin mitolojisinden, eski olan Gagauzlar, Çarflamba ve Cuma günleri kültüründen, dininden miras al›p kendi ça¤›n oruç tutar, çamafl›r y›kamaz, ciddi ifl görmez- flartlar›na uygulayarak yaflatt›klar› yeni kül- ler. Cuma babusu’nun, ki Cuma günüdür, türünde, dininde, yaflam flartlar›n›n gerektir- Aziz Paraskovya taraf›ndan himaye oldu¤una di¤i ölçüde yeni biçimler, yeni içerikler ve an- inan›rlar (Manof 1939:57). lat›l›fllarla oluflan mitler ve inan›fllar vard›r. Mogucu: Gagauz Türkleri aras›nda Mo- Gagauzlar, genellikle insan fleklinde tasavvur gucu, Gogucu veya Gogu gibi mitolojik varl›k- ettikleri bir çok mitolojik varl›¤a inanmak- lar hakk›nda kesin bir kal›p tasavvur yoktur. tayd›. Bu mitolojik varl›klar› flöyle s›ralayabi- Bunlar için siyah elbiseler giydikleri, uzun liriz: Cad›, Çarflamba Kar›s›, Cuma Babusu, kar›fl›k saçlar› oldu¤u, korkunç gözüktükleri Pazar Ana, Mogucu (veya Gogucu), Rusali, ve çocuk kaç›rd›klar› söylenmektedir (Malac›- T›ls›m, Devler, Çuma, Lohusac›. Bu mitolojik l› 2002:75). Günümüzde, bu yarat›klar›n ad- varl›klar› baz› insanlar gördüklerini ileri sür- lar› telaffuz edilerek çocuklar korkutulur. Ör- se de, iki kifli bir aradayken bunlar çok nadir ne¤in, çocuk yaramazl›k yapt›¤›nda, “dinle, görülmekte (Moflkof 1914:27,32-39), genellik- yoksa seni Mogucu gelip al›r” denmektedir. le insana, tek bafl›na oldu¤u zaman, çeflitli k›- Gogu’ya Arnavutlar aras›nda “Goga”, l›klarda kendilerini göstermektedir. Günü- Romenlerde “Gâgâ’ese”, Macarlarda “Gagag”, müzde bu mitolojik varl›klar inan›l›rl›¤›n› Ruslarda “Gogotat” fleklinde rastlan›r (Manof kaybetmeye yüz tutmufllard›r. Bunlardan ba- 1939:58). z›lar›n› (örne¤in Mogucu, Çuma gibi) sadece Rusali: Rusaliler, insanlarla çeflitli su- çocuklar› korkutmak için kullan›l›r. retler alt›nda münasebette bulundu¤u inan›- Cad›: Cad›lar; Gagauzlar›n tasavvurun- lan mitolojik varl›klard›r (Kvilinkova da, kötü ruhlarla temasta olan kad›nd›r. Bu- 2000b:16). “Rusali”, Hristiyanl›k öncesi Slav- nunla birlikte, genellikle kad›nlardan oldu¤u- lar›n, ›rmaklarda bulunan perilere verdikleri na inan›lan cad›, flartlar›n› tafl›yan herkesin add›r (Kurat 1948:12). Rusaliler sarhofl, din- (erkekler de dahil) olabilece¤i bir yarat›kt›r. siz veya deli kifli suretinde görünebilirler. Ay- Cad› olmak isteyen bir kimse tavuk yumurta- r›ca, Rusali Çarflambas› (Paskalya bayram›n- s›n› 40 gün, civciv ç›kana kadar, koltuk alt›na dan sonra gelen dördüncü çarflamba günü- http://www.millifolklor.com 217