gagauz masallarının tip ve motif yapısı bakımından incelenmesi

673 Pages·2004·2.31 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI
TÜRK HALK BİLİMİ ANABİLİM DALI

GAGAUZ MASALLARININ TİP VE MOTİF YAPISI
BAKIMINDAN İNCELENMESİ

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan:
Rabia KOCAASLAN UÇKUN

Danışman:
Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN

İZMİR-2003
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum
“Gagauz Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İncelenmesi” adlı
doktora tezimin tarafımdan bilimsel, ahlâk ve normlara uygun bir şekilde
hazırladığımı, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda
gösterdiğimi onurumla doğrularım.

01.04.2003
Rabia Kocaaslan
UÇKUN
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ…………………………………………………………………….. 1
KISALTMALAR …….....………………………………………………. 11
GİRİŞ
I. MASALLAR ………………………………………………………… 13
A. Masal Kavramı………………………………………………………… 13
B. Masalların Özellikleri………………………………………………….. 17
C. Masalların Diğer Türlerle İlgisi……………………………………….. 19
1. Masal – Destan …………………………………………………….. 19
2. Masal - Halk hikâyesi………………………………………………. 21
3. Masal – Efsane …………………………………………………….. 23
4. Masal-Fıkra………………………………………………………… 25
D. Masalların Fonksiyonları …………………………………………….. 26
1. Hoşca Vakit Geçirtme, Eğlendirme………………………….…….. 27
2. Öğüt Verme ve Eğitme…………………………………………….. 28
3. Kültürü Yansıtma ve Geleceğe Taşıma …………………………… 30
4. Birleştiricilik ve Dayanışmayı Sağlama …………………………… 32
II. MASALLAR ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR……………….. 33
A.Türk Masalları Üzerine Yapılan Çalışmalar …………………………. 33
1. Yabancıların Yaptıkları Çalışmalar ……………………………….. 33
2. Türklerin Yaptıkları Çalışmalar …………………………………… 35
a. Kitaplar …………………………………………………………. 35
b. Dergiler ………………………………………………………… 43
c. Tezler …………………………………………………………... 47
BİRİNCİ BÖLÜM
GAGAUZLAR VE GAGAUZ MASALLARI ÜZERİNE
I. Gagauzların Yaşadığı Yerler ve Nüfusları ……………………………... 56
II. Gagauzların Kökeni ……………………………………………………. 58
III. Gagauz Adı İle İlgili Görüşler …………………………………………. 62
IV. Gagauz Halk Kültürü ve Masalları Üzerine Yapılan Çalışmalar ……… 65
A. Türkiye Dışındaki Çalışmalar ………………………………………… 65
B.Türkiye`de Yapılan Çalışmalar ………………………………………... 71
V. Gagauz Masallarını İncelemede Kullanılan Metod ve Bazı Problemler… 77
VI. Gagauz Masallarının Alındığı Kaynaklar……………………………….. 80
A. Yazılı Kaynaklar ……………………………………………………… 80
B. Sözlü Kaynaklar (Kaynak Kişiler) …………………………………… 81
İKİNCİ BÖLÜM
GAGAUZ MASALLARININ TİP/KONU TASNİFİ
I. Dünya`da Yapılan Önemli Tip Çalışmaları …………………………….. 85
II. Türkiye`de Tip Katalogları ve Tip Tasnifleri ………………………….. 90
III. Dış Türklerde Masal Tasnifleri …………………………………………. 96
IV. Gagauz Halk Masallarının Tasnifi ……………………………………… 100
V. Gagauz Masallarındaki Önemli Tipler ………………………………...... 104
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GAGAUZ MASALLARININ EPİZOTLARI VE MOTİF YAPISI
I. Anlatıma Dayalı Türlerde Motif Çalışması …………………………….. 110
A. Motif Kavramı ……………………………………………………….. 110
B. Dünya`da Yapılan Önemli Motif Çalışmaları ……………………….. 113
C. Türkiye`deki Motif Çalışmaları ……………………………………… 115
II. Gagauz Masallarının Epizotları ve Motifleri ............... ……………… 118
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
GAGAUZ MASALLARININ FORMEL YAPISI
I. Formel ve Tekerleme Kavramı ………………………………………… 317
II. Gagauz Masallarındaki Formeller ……………………………………… 321
A. Başlangıç (Giriş) Formelleri ………………………………………… 322
B. Geçiş Formelleri …………………………………………………….. 327
C. Benzer Durumlarda Kullanılan Formeller ………………………….. 342
Ç. Bitiş Formelleri ……………………………………………………… 370
D. Çeşitli Formel Unsurlar ……………………………………………… 377
1. Sayılar …………………………………………………………….. 377
2. Zaman Formelleri …………………………………………………. 390
3. Renkler …………………………………………………………….. 392
4. Yer Formelleri …………………………………………………….. 394
SONUÇ ……………………………………………………………………. 395

GAGAUZ MASALLARININ METİNLERİ
1-TİLKİ KURT VE EŞEK ……………………………………………… 404
2-ARİF TİLKİ …………………………………………………………... 407
3-AYI HEM TİLKİ ……………………………………………………... 412
4-SİHİRLİ AYNA ……………………………………………………… 413
5-TRAKALI ÖKÜZ ……………………………………………………. 416
6-NÄGU-SARAK ……………………………………………………… 419
7-KARDAŞLAR ……………………………………………………….. 420
8-ÜVEY ANNE İLE KIZI ……………………………………………... 424
9-DOKUZ KURNALI ÇÖŞMÄ ……………………………………….. 425
10-KÜL PEPELEŞKASI ………………………………………………… 430
11-KÜLCÜ İLE CANAVAR …………………………………………… 440
12-AYI KULAKLI ……………………………………………………… 444
13-ÜÇ DEVİ ÖLDÜREN DELİKANLI ………………………………… 457
14-DÜNNÄ GÖZELİ …………………………………………………… 458
15-KURBAN ……………………………………………………………. 462
16-KAPLUMBAĞA KIZ ………………………………………………. 466
17-GÜMÜŞTÄN AŞIKLAR …………………………………………… 468
18-SIRTMAÇ ……………………………………………………………. 473
19-YUVANÇU ………………………………………………………….. 478
20-YILANLA EVLENEN PADİŞAHIN KIZI …………………………. 482
21-KIZA AŞIK OLAN GÜNEŞ …………………………………………. 483
22-HAİN KARDEŞ ……………………………………………………… 485
23-VAFTİZ EVLÂD ……………………………………………………. 486
24-KEŞİŞLE YOLCULUK EDEN MELEK ……………………………. 491
25-ANNESİ İLE EVLENEN ÇOCUK ………………………………….. 492
26-RÜYADAKİ DEFİNE ………………………………………………. 494
27-GENÇLİKTE Mİ KOCALIKTA MI? ……………………………….. 494
28-BAŞINA DEVLET KUŞU KONAN PADİŞAH ……………………. 495
29-DEV ADAMIN OOLU ………………………………………………. 496
30-YAKIŞIKLI İVAN VE YILANLAR ………………………………… 502
31-KEMENÇECİ HEM ŞEYTANNAR …………………………………. 505
32-PETRİ SODOM ………………………………………………………. 511
33-HOBUR …………………………….………………………………… 512
34-HOBURDAN KURTULAN AKILLI KIZ …………………………… 513
35-PELİVAN …………………………….………………………………. 513
36-MERCİMEK …………………………….…………………………… 518
37-PITIRAŞ …………………………….……………………………….. 520
38-KİM TAA GÖZÄL …………………………….…………………….. 530
39-ÖKÜZE DÖNÜŞEN ÇOCUK …………………………….…………. 531
40-AĞAÇTAN ELMA KOPARAN MOKAN ………………………….. 533
41-OF ADLI ŞEYTAN I …………………………….………………….. 536
42-YUVAN VE ŞEYTANLAR …………………………….…………… 537
43-OF ADLI ŞEYTAN II …………………………….…………………. 542
44-ALTIN YUMURTLAYAN TAVUK ………………………………… 543
45-İKİ MOÇUGA …………………………….………………………… 545
46-ÇOBANIN KAVALI …………………………….…………………… 547
47-BABASI İLE EVLENMEK İSTEMEYEN KIZ ……….....………….. 549
48-BALIKÇI OOLU ……….………………….………………….…….... 551
49-BEENİLMİŞ ÇİCÄÄ ……….………………….………………….…. 554
50-DAZLAĞIN MACERASI (KELOĞLAN`IN MACERASI) ………... 557
51-BÜÜCÜ PADİŞAA HEM DEV OOLU ……….………………….…. 562
52-PAPAZ İLE KIZI ……….………………….………………….…….. 565
53-ÜÇ KIZ KARDAŞ ……….………………….………………….…… 566
54-PADİŞAHIN OĞLU İLE EVLENMEK İSTEYEN ÜÇ KIZKARDEŞ 568
55-AYI VE POPAZDAN DOĞAN PEHLİVAN ……….………………. 569
56-ZENGİN VE FAKİR ……….………………….………………….…. 571
57-POPAZ KILIĞINDAKİ KOCA ……….………………….…………. 572
58-KISMETLİ ÇOCUK ……….………………….………………….… 573
59-HIRSIZ KUZ`MA ……….………………….………………….…… 576
60-İİ ÜREKTE OOL ……….………………….………………….……… 579
61-TRAK - TRAK, SUSACIIM! ……….………………….…………...... 581
62-BİLGİÇ DEDE ……….………………….………………….………... 587
63-ALTINNAR HEM POPAZ ……….………………….………………. 589
64-DELİCÄ ……….………………….………………….…………......... 590
65-BİR VEREN BİN ALIR ……….………………….………….............. 595
66-DÄDUNUN EVİ HEM BABUNUN EVİ ……….………………….... 596
67-AHİRETİ GÖRMÜŞ ADAM ……….………………….…………...... 600
68-HIRSIZLIK ……….………………….………………….………….... 601
69-KURNAZ KÖSYA (KURNAZ KÖSE) ……….………………….…. 602
70-BORÇLU VE EŞKİYA ……….………………….………………….. 604
71-TÜCCAR İLE KAZ SAHİBİ ……….………………….…………..... 604
72-ARABACI HEM HAYDUTLAR ……….………………….……….. 607
73-ŞAKACILAR ……….………………….………………….………… 608
74-İYİ HUYLU KARISI SAYESİNDE ZENGİN OLAN ADAM …….. 610
SÖZLÜK ……….………………….………………….…………………. 612
BİBLİYOGRAFYA ……….………………….………………….…… 632
DİZİN ……….………………….………………….………………….… 650
ÖNSÖZ

Bugün, çoğunluğu Güney Moldova’da Gagauz Yeri’nde yaşayan Gagauzlar,
Ortodoks Hristiyan olan bir Türk topluluğudur. Bu topluluk, Gagauz Yeri dışında
Bulgaristan, Ukrayna, Yunanistan, Romanya, Makedonya, Türkiye, Kazakistan ve
Özbekistan’a yayılmış bir coğrafyada yaşamaktadırlar. Gagauzlar, tarih boyunca
Bizans, Selçuklu, Osmanlı, Bulgar, Romen ve Rus egemenliklerinde yaşamış; bu
sebeple, sürekli olarak da din, dil ve kültürle ilgili yabancılaştırma ve baskı
politikalarına maruz kalmışlardır.
Din bakımından ana Müslüman kitleden uzak kalan Gagauzlar, yazılı
edebiyattan çok zengin bir sözlü edebiyata sahiptir. Dünya görüşlerini, dinî ve
ahlakî eğilimlerini, gelenek ve göreneklerini; kısaca kültürlerini karakterize eden
sözlü ürünler sayesinde, millî kimliklerini ve ana dillerini koruyabilmişlerdir.
Halk arasında yaşamaya devam eden bu sözlü edebiyat, ancak 20. yüzyıl
başlarında derlenmeye başlanmıştır. Bu tarihe kadar, Gagauz halk kültürü ile ilgili
birkaç derleme dışında bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Yayınlanmış Gagauz
masalları sayı bakımından çok olmasına karşılık bilimsel açıdan hiç incelenmemiş
olması, dikkatimizi çekmiştir. Daha önce yayınlanan ve bizzat derlediğimiz
masalları bir araya getirerek incelemenin, bu konudaki boşluğu kısmen
doldurabileceğini ve Türk kültür birliğine önemli katkılar sağlayacağını düşündük.
Bu amaçla, Moldova Gagauz Yeri’ne bizzat giderek masalları derledik. Moldova
Bilimler Akademisi ve Komrat Devlet Üniversitesi’ndeki bilim adamlarıyla
görüştük, yapılan çalışmaları inceledik. Derlediğimiz masalları, anlatıcının
ağzından çıktığı gibi, bölgenin ağız özelliklerini dikkate alarak yazıya aktardık.
Çalışmamız, Önsöz ve Giriş dışında beş bölümden meydana gelmektedir.
Giriş kısmında Masallar ve Masallar Üzerine Yapılan Çalışmalar adlı iki ana
başlık yer almaktadır. Bu kısımda masal tanımlarıyla masalların genel özellikleri
ve fonksiyonları ele alınmış, Türk masalları üzerine yapılan çalışmalara kısaca
temas edilmiştir.
Birinci Bölüm`de Gagauzlar hakkında bilgi verilmiş, Gagauz halk kültürü
ve masalları üzerine yapılan çalışmalar tanıtılmıştır. Ayrıca, Gagauz masallarını
incelemek için kullandığımız metot ve Gagauz masallarını aldığımız kaynaklar
üzerinde durulmuştur.
İkinci Bölüm Gagauz Masallarının Tip/Konu Tasnifi başlığını
taşımaktadır. Bu bölümde önemli tip/konu tasnifleri üzerinde durulmuş ve
Gagauz masallarının tasnifi yapılmıştır. Ayrıca masallarda geçen önemli tipler ele
alınmıştır.
Üçüncü Bölüm, Gagauz Masallarının Epizotları ve Motif Yapısı`na
ayrılmıştır. Burada her masalın tip numarası, mesajı ve alındığı kaynak
belirtilmiştir.
Dördüncü Bölüm`ün başlığı ise Gagauz Masallarının Formel Yapısı
şeklindedir. Bu bölümde formeller beş ana başlık altında incelenmiştir.
Beşinci Bölüm`de, Gagauz Masallarının Metinleri başlığı ile
çalışmamızda incelediğimiz masal metinleri verilmiştir.
Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılmış ve Gagauz
masallarıyla ilgili tespitlerimize yer verilmiştir.
Bibliyografya`da, çalışmamızı hazırlarken yararlandığımız kaynaklar
alfabetik olarak verilmiştir.
Bu Bölüm ve Kısımlardan sonra Sözlük ve Dizin eklenmiştir.
Eğitim hayatım boyunca beni daima teşvik eden, çalışmalarımla yakından
ilgilenen, tez konusunun belirlenmesinden sonuçlanmasına kadar engin bilgi ve
tecrübeleriyle karşılaştığım her problemde yardımlarını esirgemeyen değerli
Hocam Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN’e teşekkürlerim sonsuzdur.
Özel arşivinden yararlanmama izin veren Prof. Dr. Harun GÜNGÖR’e ve
Rusça kaynaklardan faydalanmamı sağlayan Muvaffak DURANLI’ya da teşekkür
ediyorum.
Rabia Kocaaslan UÇKUN