Table Of Content

TTTTuuuussssiiii 1111 TTTaaauuusssaaagggaaa 111111 GGGaaagggaaannnaaa SSSaaammmoooaaa nzaid © Samoa Department of Education 2003 - Gagana Samoa Tausaga 11 Tusi Muamua - - - MALO O SAMOA - - MATAGALUEGA O A’OGA - - Agaga Fa’amalo - - E momdi atu le fa’amalo a le Matagaluega i tusitala mo manulauti, - onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei tusi taua. Tusitala: - Elaine Ufagafa Lameta Agafili Tuitolova’a Fa’atonu o Tusitusiga: Agafili Tuitolova’a Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the Samoa Secondary Education Curriculum and Resources Project for: Government of Samoa Department of Education 2003. Funded by the New Zealand Agency for International Development, Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti. Printed through Egan-Reid Ltd. Managing Contractor: Auckland UniServices Limited. ISBN 982–517–036–0 ANOTUSI - Autalaga 1: Gagana Fa’amauina 5 - Autalaga 2: Sa’ili’iliga 64 - Autalaga 3: Ala fa’asalalau fa’aleaganu’u ma le natura 84 - Autalaga 4: Faiva o le vao 97 - GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 - Autalaga 1: GAGANA FA’AMAUINA - - ALAFUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA - - Fa’anaunauga ia ‘Ausia Alafua E tatau ona mafai e tamaiti ona: GAGANA Fai fuaiupu eseese, ma ia sologa lelei, ¡noa ma fesoota‹ manatu i soo se tulaga. Faalautele manatu i se matäfipu i le aumaia o ni faamatalaga faaopoopo e faamälamalama ai. §mata fesuia‹ le fa⁄aogäina o le gagana ina ia talafeagai ma se ⁄utü, ⁄ufaitau, ma le ⁄uFaalogologo. Fa⁄aogä lelei le gagana faauigalua, ma le gagana valiata e teuteu ai tusitusiga ma fa⁄matalaga. A’OINA O GAGANA Iloilo o latou iloa o le gagana ma tomai e tatau ona latou mauaina, ona fa⁄ta⁄tia lea ma fa⁄tino se polokalame a le tagata lava ia mo le a›ina o tomai olo› mo›mia. Mautinoa fa⁄tulagaga o upu o le fau o le gagana (kalama) i totonu o le fuaiupu ma fa⁄ta‹ta‹ feliua‹ga eseese ia talafeagai ma se ⁄utü, ma faalelei atili ai se taumafaiga. Taga‹ toto⁄ i auala e fetufina‹ tatau ai se fuaiupu, auala e feso›ta‹ ai fuaiupu ma palakalafa ma fa⁄aogä tatau ina ia logomälie se taumafaiga. Tagai toto⁄ i le fesuia‹ina o le gagana ona o mea e tutupu i aso uma ft. ⁄gana, upu fou, upu nonö mf. FA’AMAUMAUGA Iloïlo vaega täua o tala ufimi eseese (talatuu, tala fa⁄fägogo) ma fai ni o MA FETUFAA’IGA latou manatu i faiä o nei vaega ma le ⁄utü o le tala. Fetufaä‹ i uiga ma le ⁄utü o äta faalemäfaufau o fa⁄aogäina i tala fa⁄fägogo, ma talatufi. Folasia ifiga o ni su¤su¤ga sa faia i se matäfipu i ni faaupuga logolelei e talafeagai ma ë o faalogologo ft. seminä, lipoti. Fa⁄ali ni manatu i matäfipu talanoaina ma ia aumai ni mau e lagolago ai manatu. Ia mafai foi ona tali fuaitau atu i manatu fa⁄alia ma manino ni faamaoniga e te¤na ai pe lagolago i se mau. Ia fausia ma fa⁄aogä - GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 5 - AUTALAGA 1 faaupuga logolelei ma logomälie e talafeagai ma e o faalogologo. Faitau ma maua le agaga fiafia ma naunau i tusitusiga ma ni faamaumauga i le gagana faamauina: ft. tala fa⁄fägogo, talatufi, pese, ma ia mälamalama i le loloto o faitaugalaulu o moomia. Ia maua e tamaiti mälamalamaga i: - mamanu, mafua⁄ga ma le täua o talatufi, tala fa⁄fägogo, pese. - tagata o le tala: uiga, manatu, lagona, amioga, talitonuga, itü tagata, itü sauali‹ mf. - feso›ta‹ga i le va o tagata o le tala. - ⁄uga. - fatuä‹ga o talatufi, fägogo, pese. - lagona po o le leo o le tusitala. - fete¤na‹ga o i le tala. - fofö o fe¤se¤sea‹ga. - feso›ta‹ga o le taimi, nofoaga na tusia ai le tala ma lona fa⁄sologa, ma le gagana fa⁄aogäina. Mälamalama i aga a tusitala, ma ë faamatala, ma ni mafua⁄ga o le fa⁄aogäina o ia aga i talatufi, fägogo, pese: - faaataataga (imagery) ma faatusatusaga (symbolism). - talanoaga/felafolafoa‹ga. - tagi a le fägogo. - fa⁄‹la. - faatagataola. - gagana o alagafipu ma muägagana. - pä¢ (rhythm). - itu¡iga fuaifipu. - upu täutü (toe tafi po o le toe fai o upu, fuaitau). Mälamalama i le ¤se¤sega o talatufitufi gutu mai e ö tatou tua¡ ma tala tusitusia. Fa⁄äli ni manatu, ma ni faaifiga i tala eseese ua latou faalogologo ma faitau i ai:ft. tulaga e lagolagoina, pe teena, matäfipu e lelei pe lë lelei foi, eseesega o matäfipu ua aofia i talatufi, fägogo ma le soifuaga ineiponapo. Fa⁄tino talatufi, ma fägogo. Fatu ni ä latou fägogo. Fa⁄tino vaiaso o fägogo. AGANU‚ MA Faamatala le pese: mafua⁄ga, ⁄utü, vaogagana, aga. AGAIFANUA Mälamalama i aga ma foliga o pese fa⁄sämoa, tafi mai ni suiga ua iai nei ma fa⁄ali manatu i ia suiga. - 6 GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 - AUTALAGA 1 Upu §mata O le Gagana Fa⁄mauina i le Tausaga 9 ma le Tausaga 10 sa fa⁄aogä ai tala fatu pupufi ma le anoano o galuega e au‹li‹li ai mamanu o ia fätuga ma aga faatusitala. E matuä fa⁄mamafaina le täua o la tou galulue mäe⁄e⁄ i le fa⁄taunufiina o galuega o le Gagana Fa⁄mauina olo› i Tusi 2 a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10 auä olo› aofia ai tomai fa⁄vae o lea matäfipu. O le Gagana Fa⁄mauina i le Tausaga 11 i le tusi lenei ua vaevaeina i ni vaega se tolu ua fa⁄aogä ai Talatufi –Vaega 1, Tala Fa⁄fägogo – Vaega 2, ma le Pese – Vaega 3, o ni fätuga mo iloiloga ma galuega fai. Ua fa⁄täuaina ⁄utü ma mamanu o nei fätuga ona olo› afïfï ai ni isi o ›a o la tatou aganufi. Fa’atinoga 1 Toe Fa’amanatu O ni isi nei o tala fatu pupufi sa fa⁄aogäina i le Tusi 2 a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10. O le Galu Lolo Koke fli›no Tifaga O La ma Malaga ma Lafi Pua⁄ Emma Kruse Va⁄i Fagotaga Alapati Wendt O le Tufiga Fautasi Peggy Dunlop Mäunu mai Loimata o flpaula Tunumafono Apelu fliävao O se olaga puapuagatia e ifi manuia Koke fli›no Tifaga Salote ma Lemalie Laamalefolasa Agafili Tuitolova⁄ Olo› avatu i le pusa o fa⁄maumauga o i lalo ni isi o vaega e aofia i tala fatu, ma aga fa⁄tusitala sa auiliili ma faalautele i fa⁄ta‹ta‹ga mai i tala ua täfia faapea ma galuega sa fa⁄tino. 1. Galulue ta‹to⁄tasi. Faitau le lisi ma mafaufau i uiga ma ni fa⁄ta‹ta‹ga mai tala ua täfia po o ni isi tala. Fa⁄maumau au tali i se pusa pei ona avatu i lalo. E mafai fo‹ ona filifili se tala se tasi e aumai ai fa⁄ta‹ta‹ga. 2. Galulue i vaega ta‹to⁄fä e fa⁄talanoa a tou tali. 3. Fa⁄talanoa tali a le tou vasega ¡toa ma teuteu i se fa⁄lautelega a le faiä›ga. Mo le faiä›ga E täua le mätau ma fa⁄maumau tulaga o iai le iloa o tamaiti i le ¡mataga. Ia üna‹a i latou e toe fo‹ e auiliili Tusi 2 a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10 pe afai olo› tele ni vaega e lë › mautinoa. E mafai ona toe fa⁄aogä le pusa pe ¡ uma le autalaga e toe iloilo ai po ua iai se suiga i le iloa o tamaiti i vaega olo› täfia. - GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 7 - AUTALAGA 1 Vaega o tala ma aga Uiga Fa⁄ta‹ta‹ga faatusitala ⁄uga o le tala nofoaga ma taimi o le tala tagata o le tala fa⁄sologa o le tala ¡mataga o le tala fa⁄ifiga o le tala mea e tutupu i le tala faamatala fatuä‹ga o fuaifipu ma pä¢ upu täutü po o le toe fai lea o ni upu, fuifipu ma fuaifipu tepa i tua talanoaga Gagana ‘k’ uigä fa⁄aogäina o le gagana: soänauna, soäveape, upu si‹, muägagana, alagäfipu taimi olo› fa⁄aogä i le tusiga o le tala fa⁄tusatusaga fa⁄ataataga fete¤na‹ga fa⁄tagata ola agana po o upu tausua - 8 GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 - AUTALAGA 1 Fa’atinoga 2 Fafaguina o tulaga ua iloa O le vaega muamua o le autalaga o Talatufi ona soso› ai lea ma le vaega lonalua o Tala Fa⁄fägogo ma fa⁄ifi ai i le vaega lonatolu, o le Pese. E täua ona manatunatu muamua i tulaga ua iloa i ia fätuga, ma tulaga olo› fia iloa. A mäe⁄ fo‹ le autalaga e mafai ona toe manatunatu po o ä tulaga ua iloa talu ai galuega sa fa⁄tino. O le galuega olo› soso› mai e fesoasoani i le fafaguina o tulaga ua iloa i se matäfipu, tulaga olo› fia iloa i le matäfipu, ma tulaga ua iloa pe ¡ mäe⁄ le autalaga. 1. Galulue i ni vaega ta‹to⁄fä. 2. Va⁄i i le pusa ua vaevaeina i ni vaega se tolu: O tulaga ua iloa i le taimi nei i le matäfipu ⁄utü; O tulaga e fia iloa i le matäfipu ⁄utü; O tulaga ua iloa i le matäfipu ⁄utü ina ua mäe⁄ ona a›a›ina. Fa⁄tumu e le tou vaega pusa muamua e lua faapenei: – Talanoa le tou vaega po o ä ni mea ua tou iloa i le matäfipu ⁄utü: Talatufi, i le taimi nei. Tusi ni fuifipu po o ni fuaifipu i le va o le tolu i le lima i le pusa muamua. – Toe talanoa la tou vaega po o ä ni mea tou te fia iloa i le matäfipu ⁄utü: Talatufi. Tusi ni ä tou fesili (3 i le 5) e faatatau i ni tulaga olo› tou fia maua ni tali i le taimi o a›a›ina le ⁄utü lenei. Fa⁄aogä le pusa lonalua e tusi ai a tou fesili. – O le pusa mulimuli ole¡ fa⁄tumu pe ¡ mäe⁄ le ⁄utü. O tulaga ua iloa i O tulaga olo› fia O tulaga ua iloa le taimi nei i le iloa i le matäfipu ina ua mäe⁄ matäfipu ⁄utü. ft. ⁄utü. ft. le a›a›ina o le O ä ni mea ua tou O ä ni mea olo› tou ⁄utü iloa i le taimi nei i fia iloa i Talatufi? O ä mea ua tou iloa? Talatufi? Tusi ni ä tou fuiupu Tusi ni ä tou fesili Fa⁄tumu pe ¡ mäe⁄ po o ni fuaiupu pe pe tusa ma le tolu ona a›a› le ⁄utü. tusa ma le tolu i i lima. le lima. - GAGANA SAMOA TAUSAGA 11 TUSI 1 9