Gaeilge gan dua. Ceachta cainte, do dhaoine óga agus do dhaoine fásta

93 Pages·1956·40.075 MB·Irish

by  Séamus Ó Maoileóin

nne Yeats a dhearaigh an clúdach An Chéad Chló 195Ó
SAOTHAR EILE LEIS AN UDAR
CEACHTA CAINTE DON PHOBAL
(I gcomhar le Pádraig O Domhnaill)
886 6 10
ama chur i gcló do
Sháirséal agus Dill Teoranta
ag Ó Gormáin Teoranta
U 1 0 0 0 2 2 7 2 6*
Gaillimh
GAEILGE GAN DUA
CEACHTA CAINTE
DO DHAOINE ÓGA AGUS DO DHAOINF. FASTA
SÉAMAS Ó M AOILEÓIN
OIDE LE GAEILGE I gCOI.AISTE MHUIRE,
RÁTH MAONAIS, BAlLE ÁTHA CI.IATH
CATHAL Ó CEALLAIGH
A RINNE N A LÉARÁlDÍ
/ ]) U C A ** j
' Whose bed is this ? '
' Is liomsa í.'
SÁIRSÉAL AGUS DILL
' Well, lumps or no lnmps, get into it.'
(lch. 135) BAILE ÁTHA CLIATH
51
C L ÁR
REAMHRÁ 9
CUTD A hAON
FOCLA GAEILGE ATÁ BEO SA NGALLTACHT 13
CUID A DÓ
CEACHTANNA
1 Orduithe agus Gníomhartha 19
2 Cur síos ar na gníomhartha san aimsir chaite uatha 20
3 Ar ? Níor. Gur. Nár ? 21
4 Gníomhartha na maidne san aimsir chaite uatha 23
5 Ar ? Níor. Gur. Nár ? 25
6 Gníomhartha an lae san aimsir chaite uatha 26
7 Gníomhartha an tráthnóna san aimsir chaite uatha 27
8 Éirigh. Abair leis éirí. Dúirt sé liom éirí 28
9 Gníomhartha na maidne san aimsir ghnáthláithreach
uatha 29
10 An ? Ní. Go. Nach ? 30
11 Gníomhartha an lae san aimsir ghnáthláithreach
uatha 32
12 Inniu, Inné, Amárach. Gníomhartha san aimsir
fháisteanach 33
13 Gníomhartha san aimsir fháisteanach uatha 35
14 An ? Ní. Go. Nach ? 37
15 Gníomhartha an lae san aimsir fháisteanach 39
16 Gníomhartha an tráthnóna san aimsir fháisteanach
uatha 40
17 Orduithe san uimhir iolra 42
18 Ar ? Níor. Gur. Nár ? 43
19 Gníomhartha san aimsir ghnáthláithreach iolra 45
20 Gníomhartha san aimsir fháisteanach iolra 47
21 Cad é sin ? Is bosca é. Sea agus Ní hea 48
22 Cad í sin ? Is cailc í. Sea agus Ní hea 49 50 Comhaireamh. Uimhreacha Pearsanta. Dátaí.
Codáin 86
23 Sea. Ní hea. B'ea. Níorbh ea. Gur. Nach ? Nár ? 50
24 Sea. Ní hea. Is é. Ní hé. Is mé, mise 51 51 An Teach a Thóg Seáiníii 87
25 Gur (gurb). Nach ? Gur (gurbh). Nár (nárbh) ? 53 52 An Aidiacht, ginideach uatha agus ainmneach iolra 88
26 Gníomhartha na maidne san aimsir ghnáthchaite 54 53 An Gairmeach 90
54 Guidheanna (an Modh Foshuíteach) 92
27 An ? Ní. Go. Nach ? 56
28 Ag éirí. Ag dúnadh an dorais. 57 55 Má agus Dá 93
29 Dúirt sé leis teacht. Tá sé ag teacht 58 56 Am. Laethanta na seachtaine. Na míosa. Na
séasúir 95
30 Dúirt sé Ieis gan teanga an namhad a labhairt 59
57 Agam, Liom agus Orm 97
31 An bhfuil ? Tá. Níl: An raibh ? Bhí. Ní raibh :
58 Na Fcrainmneacha Réamhfhoclacha 98
An mbeidh ? Beidh. Ní bheidh 60
59 Cad tá déanta ag Bríd ? 99
32 Go (nach) bhfuil. Go (nach) raibh. Go (nach)
mbíonn 62 60 Gaolta 101
61 Na Céimeanna Coinneilge 102
33 Bhí, Tá, Beidh agus Bíonn san uimhir iolra. Bheadh.
62 Úsáid Nithe. Ceardaithe 104
Ní bheadh. Dá mbeadh. 63
63 Beannachta. Samhlaoidí 105
34 Suas, Thuas, Anuas. Síos, Thíos, Aníos. Anonn,
64 Mothuithe. Galair. Leighis 107
Thall, Anall, Abhus 64
35 Na hAirdeanna 66 65 Fuinneamh a chur i gcaint 109
36 & 37 Ainmíhocla Firinscneacha—ginideach uatha agus 66 Na Briathair Rialta 111
ainmneach iolra 68 67 Na Briathair Neamhrialta 112
38 Ainmfhocla Baininscneacha—ginideach uatha agus CUID A TRÍ
ainmneach iolra 70
AGALLAIMH
39 Cad de a deineadh é ? Cé dhein é ? 71
I Ag éirí ar maidin 113
40 Beannachta 72
II 'Mol an óige agus tiocfaidh sí' 114
41 Ar an gcapall. Ar na capaill 73
III 'Is geal leis an bhfiach dubh a ghearcach féin ' 115
42 Abairtí a rá gan an gníomhaí a lua. An Briathar
IV Ag ól tae 116
Saor, aimsir chaite agus aimsir ghnáthláithreach 74
V Ag ól tae (ar leanúint) 117
43 An Briathar Saor, aimsir ghnáthchaite agus aimsir
VI Na Baitsiléirí 118
fháisteanach 75
VII Cluiche Cártaí 119
44 An Briathar Saor, foirm dhiúltach agus foirm cheiste 77
VIII 'Ní thagami an crúiscín slán ón tobar i gcónaí' 120
45 Gniomhartha na maidne sa modh coinniollach 78
IX Leathscéal Bhuachaill Scoile 121
46 An mbeadh? Go mbeadh. Nach mbeadh 79 X Am Dinnéir 123
47 Éin. Ainmhithe. Éisc. Bláthanna. Crainn. Feithidí. XI Tíreolaíocht 124
Fiailí. Glasraí. Torthaí 80 XII Ceacht Staire 125
48 Feic, Faigh, Abair, Bí 82 XIII Ag Rince 127
49 Na Bun-Uimhreacha 84
XIV Ag Siopadóireacht 128
XV Cluiche Iománaíochta 130
RÉAMHRÁ
CUID A CEATHAIR
CÉAD SEANFHOCAL 131 T
Á AN OIREAD SAOTHAIR caite ar obair na Gaeilge
CUID A CUlG
le trí scór blian go mba chóir go mbeadh sí á
SCÉILÍNÍ labhairt ag formhór na ndaoine um an dtaca seo.
I Codladh go moch agus éirí i dtráth 135 Ní hamhlaidh atá. Bhí go leor deacrachta ann ar ndó.
II Ní buan cogadh na ngaolta 136 Ach caithfear admháil gur ar an modh múinte is mó atá
III Múineann gá beart 137 an locht. Dar liomsa, is iad na trí nithe is mó atá ag
IV Is mairg nach bhféachann roimhe 138 loiteadh na hoibre ná i) go gcuirtear caighdeán ró-ard
V Mo dhearmad is mo chuimhne 139 ar fad roimh na daltaí; 2) go ndéantar teanga mharbh
VI Is túisce deoch ná scéal 140 den Ghaeilge trí bheith ag múineadh gramadaí in ionad
VII Tugann an bodhar lán a chluasa de rud éigin cainte; 3) gur rómhinic nach ndéantar iarracht lán-
leis 141 dúthrachtach ar an spiorad Gaelach a mhúscailt sa lucht
VIII Is fearr an t-aighneas ná an t-uaigneas 142 foghlamtha.
IX Ní bhíonn an rath ach mar a bhíonn an Is é cuspóir an leabhair seo, dóthain Gaeilge chun
smacht 143 gnáth-ghnó an tsaoil a dhéanamh a thabhairt don aos
X Níl aon seanbhróig nach bhfaigheann seanstoca 144 foghlamtha gan dul thar míle focal. Tá daoine óga
XI Is fearr éan ar láimh ná dhá cheann ar tor 145 ann a bhfuil na scóir de leabhair Ghaeilge léite acu, na
XII Tá fios nach feas 147 céadta cor cainte de ghlan-mheabhair acu, rialacha gram-
XIII Ní raibh cuíosach ina thíosach maith riamh 148 ' adaí ar bharr a dteanga acu—ach maidir le labhairt na
XIV Is fearr rith maith ná drochsheasamh 149 teanga, iad nach mór ina mbalbháin.
XV Is cuma nó muic duine gan seift 150 Beatha theanga a labhairt. Bíodh caint agus síor-
XVI Bhí dhá shreang ar a bhogha aige 151 chaint ann ó thosach go deireadh. Níl sna ceisteanna
XVII An rud a bhailíonn an cníopaire scaipeann an ráb- a ghabhann leis na ceachtanna agus leis na scéalta ach
aire é 152 samplaí. Beidh na céadta eile ag an múinteoir. B'fhearr
XVIII Bíonn adharca fada ar na ba thar lear 154 na scoláirí féin na ceisteanna a chur (le cabhair an
XIX Is dóigh le fear na buile gurb é féin fear na mhúinteora) agus na horduithe a thabhairt. Moltar dóibh,
céile 155 go minic, pé beagán Gaeilge atá acu a úsáid lasmuigh
XX Filleann feall ar an bhfeallaire 156 den scoil, gan scáth gan náire. Sármhúinteoir adúirt : ' Ní
múintear Gaeilge anseo, labhartar í! ' Ná bíodh aon
AGUISÍN
trácht ar ghramadach go mbeidh a bhfuil sa leabhar
NA BRIATHAIR RIALTA 158
seo de ghlan-mheabhair ag na mic léinn. Má tosnaítear
NA BRIATHAIR NEAMHRIALTA 172
9
de réir mhodh na gramadaí ní thiocfaidh rith cainte gan bhíodar in ann an Ghaeilge a labhairt.
mórán dua. Tosnú maith leath na hoibre. Ní fearr tosnú ar bith
Na gníomhartha a bhfuil trácht orthu sna ceachtanna ar mhúineadh na Gaeilge ná tabhairt le lánchroí fé ghrá
ba chóir iad a dhéanamh sa rang. Is treise gníomh ná don Ghaeilge agus spiorad na saoirse a mhúscailt sna
focal, go mórmhór le leanaí. Bíodh na ceachtanna go daltaí. Ní bhíonn sé ródheacair, de ghnáth, é seo a
bríomhar taitneamhach i gcónaí agus ná bíodh rian na dhéanamh. Bíonn formhór na leanaí ceanúil ar an
scoile róláidir ar an obair. Tá scéalta beaga agus agallaimh nGaeilge, go mórmhór má bhíonn na ceachtanna tait-
sa leabhar leis ar eagla go n-éireodh obair na gceachtanna neamhach, spéisiúil. Má bhíonn spiorad sa múinteoir
tuirsiúil. Scoláirí scoile agus baill de ranganna do dhaoine féin beidh sé i bhfad níos fusa. Ach fiú má bhíonn sé
fásta a cheap idir agallaimh agus ceachtanna agus a deacair, má tá an múinteoir dáiríre agus má tá teacht
bhailigh na scéalta agus na seanfhocla dom. aniar ann éireoidh leis diaidh ar ndiaidh.
Bíodh ceacht amháin de mheabhair go cruinn agus Tá na céadta focal Gaeilge beo fós i measc Béarlóirí i
go baileach sar a dtugtar fén gcéad cheann eile. D'fhonn gceartlár na Galltachta. Bhailigh leanaí scoile i mBleá
líofacht agus cruinneas cainte a fháil ní foláir go leor Cliath breis agus trí chéad dom anuraidh. Cuireann na
Gaeilge a fhoghlaim de ghlan-mheabhair. Ba chóir leanaí an-spéis i mbailiú na bhfocal seo, tugann sé
roinnt filíochta a fhoghlaim leis, go mórmhór dánta go misneach dóibh agus músclaíonn sé suim na dtuistí san
bhfuil spiorad na náisiúntachta iontu. Ná déantar obair. Tá cuid de na focla sin i gCuid a hAon den leabhar
mórán scríbhneoireachta go mbeidh fiche ceacht ar a seo.
laghad foghlamtha, ar eagla go gcuirfeadh an peann Gabhaim buíochas le daltaí na scoileanna seo, a
srian leis an teanga. chuidigh liom an leabhar a chur in eagar : Meánscoil
Bheadh an leabhar seo oiriúnach do leanaí sa séú rang i Tomás Dáibhis, Scoil Daltún, Coláiste Stratford agus
mbunscoileanna, don chéad nó don dara nó don tríú bliain i Coláiste Mhuire, Ráth Maonais. Táim fé chomaoin ag
meánscoileanna agus i ngairmscoileanna, agus do ranganna na daoine seo a thug comhairle agus cúnamh dom:
dhaoine fásta. Obair bhliana atá ann do dhaoine a bhfuil Pádraig Ó Domhnaill (nach maireann), Máirín Bean Uí
roinnt Ghaeilge acu cheana, agus dhá bhliain b'fhéidir Chadhain, Máirtín Ó Cadhain, Seán Ó Braonáin, Diarmuid
do thosnaitheoirí. Tá na ceachtanna in úsáid agam féin Ó Murchadha, Proinsias Mac Éamoinn, Harry Lush,
sna scoileanna, i ranganna Chonradh na Gaeilge agus Tomás Ó Siadhail, Pádraig Ó Cruadhlaoich agus Donncha
Ghlún na Buaidhe agus sna Coláistí Gaeilge le dathad Ó Laoire.
bliain anuas, agus bhí toradh maith ar an obair i gcónaí.
Leanaí meánscoile a bhí ar bheagán Gaeilge, nó gan
focal uaireanta, i ndiaidh bliain nó dhá bhliain a chaith-
eamh ar na ceachtanna seo agus bliain amháin ar na
téacsleabhair oifigiúla d'éirigh leo an mheánteistiméireacht
a bhaint amach agus ghnóthaigh cuid mhór díobh onór-
acha. Rud is tábhachtaí i bhfad ná toradh scrúduithe, 7
10
C U ID A h A ON
FOCLA GAEILGE ATÁ BEO SA nGALLTACHT
I
fáilíe Céad míle fáilte romhat.
féirín Fuair mé féirín lá an aonaigh.
bata Fuair sé bata agus bóthar.
amadán Amadán is ea é.
óinseach Óinseach is ea í.
I MBITHCHUIMHNE
fáinne Fáinne óir ort!
MO MHÁTHAR AGUS MO BHEAN CHÉILE bóithrín Tá an bóithrín cam.
banbh Cheannaigh mé banbh inné.
lán Bhí lán an mhála acu.
crúiscín Bhí an crúiscín lán.
praiseach (bhuí) Bhí an gort lán de phraiseach.
buacalán (buí) Tá nimh sa mbuacalán.
seoinín Ní maith leis an seoinín Gaeilge.
grá Grá mo chroí thú 'Éire.
bean (sí) Bhí an bhean sí ag caoineadh aréir.
anarn T'anam ón diabhal !
deoch ÓI deoch an dorais.
céilí Beidh céilí ann anocht.
brách Éire go brách !
8
II III
clábar Bhí clábar ar an mbóthar. muic Tá muic sa ngairdín.
teampall ' An timpeall chun teampaill is an gé Tá gé sa bpáirc.
comhgar chun bídh.' gabhar Tá an gabhar ag ithe cabáiste.
reilig Bhí cam reilige air. gabhairin bui Cloistear an gabhairín buí san oíche.
raic Thóg sé raic inné. rún Is tusa mo rún.
driseoig Fásann sméara ar an driseoig. maidrín rua Bíonn an maidrín rua glic.
seal saor Bhí seal saor againn aréir. mada (madra) Gabh amach, a mhada !
meitheal Tá meitheal aige ag baint choirce. leipreachán Is é an leipreachán gréasaí na síóga.
sceach Cuir sceach sa mbearna. síobhra Tháinig síobhra sa ngleann.
draighneán Chan sí An Draighneán Donn. taisce Seo dhuit, a thaisce !
slíomadóir Ná creid é, an slíomadóir ! taise Taise mhuice a chonaic sé.
seó Is seó bóthair thú sa ngúna sin ! cábóig Níl ann ach cábóig.
gíoc Ná bíodh gíoc asat. croí Tá mo chroí briste.
páltóig Thug sí páltóig sa gcluais dom. tír Gan teanga gan tír !
scraith Chaith sé scraith liom. tráithnín Ní fiú tráithnín tú !
bogán Chuaigh sé go tóin sa scraith bhogáin. muileann Thóg sé muileann gaoithe.
bogán Tá bogán sa nead. margadh réidh Fuair tú margadh réidh.
brídeoig Dhein mé brídeoig Lá 'le Bríde. brosna Bailigh beart brosna don tine.
fear Bhí fear bréige sa ngort. stumpa bata Faigh stumpa bata dom.
práiscín Bhí práiscín ar bhean an tí. stríog Thóg sí an stríog dheireannach ón
páircín Cuir an bhó sa bpáircín. mbó.
goirtín Can An Goirtín Eornan dúinn !
14 15
IV V
truslóig Chaith sé céim, léim is truslóig. bodhradh Ná bí am bhodhradh.
peata Nach tú peata do Mhaimí ? ciseán Cuir na huibhe sa gciseán.
peataireacht Éirigh as do pheataireacht! cliabh Cuir an mhóin sa gcliabh.
méirin Tá méirín ar an méir thinn aige. gad Gearr an gad is giorra don scornach.
láimhín Bhí láimhín ar a láimli chlé aige. gilmín Níl ann ach gilmín.
tráithnín tiiosach An drúcht a chuireann an tráithnín briste Táim briste glan.
triosach ar an bhféar. cearc Is olc an chearc nach scríobann di
caiscin Is fearr caiscín ná arán bán. féin.
maistin Maistín beag crosta atá ann. cailín Cailín deas is ea í.
lios Tá síóga sa lios. Póg T'r'om póg, a chailín óig !
síbin Bhí sé ag ól sa sibín. airgead síos Airgead síos, más é do thoil é !
póirin Chuir mé prátaí ach níor fhás ach ciotóig Buail leis an gciotóig agus cosain leis
póiríní. an deasóig.
Dia Go bhfóire Dia orainn. botháinín Cónaíonn sé i mbotháinín sléibhe.
ainniseoir Tá an t-ainniseoir bocht an-lag. geab Tá geab go leor aige.
buachaill Buachaill báire is ea é. cipin T'r'om cipín led thoil.
braoinin Tá braoinín ólta aige. caonach liath Tá caonach liath air le haois.
féar gortach Cuireann an féar gortach ocras ar caisearbhán Tá leigheas sa gcaisearbhán.
dhaoine. crios Chaill sí a crios.
fuadar Cad é an fuadar atá fút ? copóig Is deacair copóig a stoitheadh.
brúitín Is blasta an béile an brúitín. poitín Díoltar poitín sa síbín.
driodar Níl ann ach dríodar.
brónacli Tá tú ag féachaint go brónach.
1(3 17