FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ

290 Pages·2007·3.45 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ
DOKTORA TEZİ
Danışman
DOÇ.DR. İLHAN ERDEM
Hazırlayan
BEKİR BİÇER
KONYA-2005

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ
DOKTORA TEZİ
TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. İLHAN ERDEM
TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ
Adı Soyadı İmzası
1-.................................................. ..............................
2-.................................................. ...............................
3-................................................... ...............................
4-................................................... ................................
5- ................................................... ...............................
Tez Sınavı Tarihi:........../........./.......
i
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ......................................................................................................V
KISALTMALAR......................................................................................IX
GİRİŞ.........................................................................................................1
I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması................................................1
II- Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı................................................4
III- Firdevsî-i Rûmî Hakkındaki Kaynaklar ve Araştırmalar. ................9
BİRİNCİ BÖLÜM
FİRDEVSÎ-İ RUMÎ’NİN HAYATI (1453-?) ve ESERLERİ
A- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI
1- Adı ve Ailesi......................................................................................14
2- Eğitim ve Öğretimi............................................................................16
3- Düşünce Dünyası ve Kaynakları.......................................................23
4- Edebî Şahsiyeti..................................................................................27
5- Sarayla İlişkileri................................................................................32
a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzade Korkut ile İlişkileri........................33
b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkileri................35
c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan II.Bayezit Han ile İlişkileri...............36
d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile İlişkileri..................40
6- Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yılları ve Vefatı.........................................42
B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİ.................................................48
1- Süleyman-nâme-i Kebir.....................................................................50
2- Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam..............................................56
3- Süleyman-nâme Muhtasarı................................................................56
4- Silahşor-nâme (Musallah-nâme)........................................................56
5- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem.................................................................58
6- Davet-nâme......................................................................................59
7- Satranç-nâme....................................................................................60
8- Kutb-nâme .......................................................................................61
9- Barak Baba Risalesi.. .......................................................................63
10- Velâyet-nâme - Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî....................65
11- Tuhfetü’l – Hâdî (Hâkâyık- nâme- Hakikat- nâme).........................69
12- Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l- Dakâyık............................................71
13- Hayât-u Memat veya Hayat-nâme....................................................71
14- Teşhisü’l- İnsan..............................................................................72
15- Câmeşûy-nâme...............................................................................72
16- Belkıs-nâme....................................................................................72
17- Gülistan Tercümesi.........................................................................73
18- Pend-nâme-i Eflâtun.......................................................................73
i
19- Firâset-nâme...................................................................................74
20- Tercüme-i Hadis-i Erbain...............................................................74
21- Kitabü’l- Mevâiz............................................................................74
22- Muhtar-nâme..................................................................................74
23- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat................................................................75
24- Kur’an-ı Kerimden Tefe’üle Dâir Bir Risâle...................................75
25- Risâle fi’n- Nahv............................................................................75
26- Hadîkatü’l- Hakâyık.......................................................................76
27- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir.....................................................................76
28- Hadîs-i Ahsen.................................................................................76
29- Tecnîsât-ı Süleyman.......................................................................76
İKİNCİ BÖLÜM
OSMANLI TARİHÇİLİĞİNE GİRİŞ
A- Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri .......................................76
1- Karahanlılar Devri Tarihçileri...........................................................79
2- Gazneliler Devri Tarihçileri..............................................................79
3- Harzemşahlar Devri Tarihçileri.........................................................79
4- Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri.................................................79
5- Anadolu Selçukluları Devri Tarihçileri.............................................80
6- Selçuk-nâmeler.................................................................................81
7- Menâkıb-nâmeler ve Velâyet-nâmeler..............................................81
8- Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği.............................................83
9- Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu.........................................................84
B-İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri
1- Yarı Destânî Olanlar............................................................................87
a-Ahmedî..............................................................................................87
b-Yahşi Fakîh.......................................................................................88
c- Hamzavî...........................................................................................88
2- II. Murat Dönemi..........................................................................89
a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler........................................................89
b- Saray Takvimleri..............................................................................90
C- Klasik Osmanlı Tarih Yazıcılığına Doğru
1. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği...........................................92
2. Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği............................94
a- Şükrullah....................................................................................96
b- Enverî.........................................................................................96
c- Karamânî Mehmet Paşa..............................................................97
d- Tursun Bey.................................................................................98
e- Aşıkpaşa-zâde.............................................................................98
f- Oruç b. Adi..................................................................................99
ii
g- Mehmet Neşrî.............................................................................100
h- Kemal..........................................................................................100
i- Sinan Çelebi (Bihiştî)...................................................................101
j- Kemalpaşa- Zâde (İbn-i Kemal)...................................................102
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİNDE TÜRK TARİHİ
A-Süleyman-nâmede İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi...............................103
1- Mitolojik Bir Yaklaşım. .........................................................................103
2- Konunun Kapsamı..................................................................................108
a- Efrâsiyâb kimdir ?.............................................................................109
b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yararlandığı Kaynaklar.. ...................113
c- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’te Zaman ve Mekan. ......114
d- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’ün Konusu.....................115
e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri...........................................................117
f- Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı................................................................118
g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki Sarayı............................................................120
h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı...........................................................121
ı- Komutan Efrâsiyâb ve Ordusu...........................................................122
i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası.........................................................124
j- Destandaki Kahramanlar....................................................................127
k-Devlet ve Halk....................................................................................128
l- Kavimler ve Ülkeler...........................................................................129
m-Efrâsiyâb ve Araplar.........................................................................130
n- Efrâsiyâb ve Turan............................................................................131
o- Savaş ve Zafer Sahneleri ..................................................................133
B- MENAKIB’TA TARİHÎ VE EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER .............137
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE İSLÂMİ DÖNEM TÜRK
TARİHİ
1- Velâyet-nâme’nin Tarihi Tahlili..........................................................144
2- Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi...............................................148
A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Akınlar ve Battal Gazi.....151
B-Büyük Selçuklular................................................................................155
C- Türkiye Selçukluları............................................................................158
1- Süleyman Şah (1075-1092)...............................................................160
2- Sultan I. Kılıçarslan (1092-1107).. ...................................................161
3- Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236)........................................162
4- Sultan Gıyâseddin Keyhüsrev (1266-1284).......................................165
5- Anadolu’da Fethedilen Şehirler.........................................................167
D- Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri ..........................169
iii
a- Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren.. ....................................................169
b- Hacı Bektâş-ı Velî ve Fatma Bacı......................................................174
c- Hacı Bektâş-ı Velî ve Hoca Ahmed Yesevî.......................................181
d- Hacı Bektâş-ı Velî ve Resul Baba......................................................177
e- Hacı Bektâş-ı Velî ve Muhlis Paşa.....................................................179
f- Hacı Bektâş-ı Velî ve Barak Baba......................................................181
g- Hacı Bektâş-ı Velî ve Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî. ..........................183
h- Hacı Bektâş-ı Velî ve Yunus Emre...................................................184
i- Hacı Bektâş-ı Velî ve Sarı Saltık.......................................................187
E- Abdalân-ı Rum......................................................................................189
BEŞİNCİ BÖLÜM
FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ VE OSMANLI DEVLETİ TARİHİ
A- Velâyet-nâme’de Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu...............................194
a- Osmanlıların Soyu...........................................................................195
b- Firdevsi-i Rûmî’ye Göre Osmanlıların Soy Kütüğü. ........................195
c- Kayı Boyu.........................................................................................196
d- Ertuğrul Alp (1231-1281 )................................................................197
e- Osman Bey (1281-1324)...................................................................201
B- Kutb-nâme Adlı Eserde Osmanlılar
1- Eser ve II. Bayezit Dönemi Hakkında Genel Bir Yaklaşım.. ............212
2- Kutb-nâme’ye Göre II. Bayezit Dönemi Fetihleri ve Siyasî Olayları.221
a- Modon (Motun) Adasının Fethi için Yapılan Hazırlıklar. ...........221
b- Modon (Motun) Adasının Fethi. .................................................224
c- Koron Adasının Fethi. ................................................................226
3- Osmanlılara Karşı Oluşan Haçlı İttifakı............................................227
4- Haçlı İttifakının Midilli Adasını Muhasara Hazırlıkları. ...................229
5- Haçlılar ve Şehzade Korkut.... .........................................................231
6- Sultan II.Bayezit’in Haçlılara Karşı Tutumu. ...................................232
7- Haçlıların Midilli Adasını Kuşatmaları.............................................237
a- Midilli Adası Önlerinde Haçlılarla-Osmanlılar Arasındaki İlk Büyük
Deniz Savaşı . ................................................................................237
b- Midilli Destanı ve Haçlıların Mağlup Olması. ............................239
SONUÇ......................................................................................................243
KAYNAKLAR..........................................................................................249
EKLER......................................................................................................268
iv
ÖNSÖZ
Tarih, toplumsal süreklilik ve değişim içinde, eski bilgi ve belgelerin
yeniden ele alınıp yorumlandığı bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Bilgi
toplumuna kaynaklık eden, yeni bilgilerle bilgi birikimini besleyen tarih bilimi,
insanlığın kendinden emin olarak ileriye dönük adımlar atmasına hizmet
etmektedir. Üretilen her bilgi, kültürel kaynaklarımızı zenginleştirecek ve bilgi
çağına katkı sağlayacaktır.
Firdevsî-i Rûmî, yaşadığı dönemde, bir sanatçı, bilim adamı, kültür tarihçisi
ve aydın sıfatı ile Osmanlı toplumuna ciddî kültürel katkılar sağlayan bir birey
olarak üzerine düşen sorumluluğu gereğince yerine getirmiştir. Biz de bu yazarın
hayatını araştırarak te’lif ve tercüme ettiği eserleri ortaya çıkarmış ve yazarın tarih
bilimine katkılarını tespit ederek, bilim dünyasına kazandırmış bulunmaktayız.
Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği adını taşıyan çalışmamızda yazarın İslâmiyet
Öncesi Türk Tarihi, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı bütün bilgi
ve belgeleri, kronolojik olarak inceleyip sıraladıktan sonra, tahlil ve tenkidini
yaparak, tarihçiliğini ortaya koymaya çalıştık. Tarihçimizin, tarihle ilgili, bütün
yazdıkları menâkıb-nâme (destan) mahiyeti taşımaktadır. Menâkıb-nâmeler,
tarihsel hikâye, masal ve efsane anlamına gelmektedir. Menâkıb-nâmeler,
yazıldıkları döneme ait olup, toplumun faaliyetlerini, düşünce tarzını yansıtan ve
insanlığın ruhunda binlerce yıldır yaşayan yarı tarihî vesikalardır.
Bu eserler, bir devrin ve toplumun iç dinamiklerini ve karanlık dönemlerini
aydınlatmada tarihe yardımcı kaynak niteliği taşımaktadır. Ancak destan özelliği
taşıyan bu tür eserlerin tahlili, tenkidi yapılarak, doğru ve yanlış bilgileri
birbirinden ayırmak gerektiği için kolay olmamaktadır. Bu güçlükler
çalışmamızın bütün bölümlerine yansımış, ancak doğru bilgiler tespit edilerek,
bilimsel sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.
Çalışmamız beş bölümden oluşmuştur:
I-Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı ve Eserleri
v
Yazarın hayatının ve eserlerinin tespitinde, yazarın kendi eserleri birinci
elden kaynak olarak kullanılmış ve daha çok kendi eserlerinden hareketle adı,
ailesi, eğitim ve öğretimi, düşünce dünyası, Osmanlı sarayı ile ilişkileri, nerede ne
zaman öldüğü hususu ciddî olarak araştırılmış, bu güne kadar bilinenlerden farklı
olarak yeni bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır.
Eserleri tanıtılırken ise kendisinin kullandığı isimler ve mahlaslar birer birer
belirlenmeye çalışılmış, herhangi bir karışıklığa meydan verilmeden yazdığı
kitaplar, risâleler, mücelledler, tercümeler, istihraçlar ve yaptığı şerhler ortaya
konulmuştur. Eserlerinin mevcut hâlleri, farklı ya da aynı nüshaları, kayıtlı
bulunduğu kütüphaneler, üzerinde bilimsel çalışma yapılanlar ve yapılmayanlar
ayrı ayrı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil ve tanıtımları yapılmıştır.
Bilhassa tanınmayan eserleri üzerinde daha titizlikle durulmuş, muhtevası
kapsamlı olarak tanıtılmaya çalışılmıştır. Ayrıca hakkında herhangi bir bilgi
bulunamayan ya da hiç ulaşılamayan kitaplarının da kısa bir dökümü yapılmıştır.
Müellifin sadece tarihe dair müstakil veya bir fasıl şeklinde on civarında
eseri mevcuttur. Diğer eserleri ise doğrudan tarihe dair olmamakla birlikte tarihe
kaynak olarak kullanılabilecek türden eserlerdir. Örneğin; Dâvet-nâme;
Astronomi ve Astroloji tarihi açısından, Satranç-nâme; satrançın tarihi, kullanımı
ve tarihsel gelişimi için, Silahşor-nâme; savaş ve silahların tarihi açısından,
Hakâyık-nâme; tasavvuf tarihi ve Anadolu sûfiliği araştırmaları için birinci elden
kaynaklar değerindedir. Müellifin en meşhur ve muhteşem eseri üç yüz altmış cilt
olarak yazmayı tasarladığı Süleyman-nâme ise ansiklopedik mahiyette bir eser
olup Türk kültürü ve tarih araştırmaları için müracaat kitabı türünden bir eserdir
ve bir kültür hazinesi değeri taşımaktadır.
II. Bölüm: Osmanlı Tarihçiliği’ne Giriş
Osmanlı Tarihçiliği’ne Giriş başlığı altında, İslâmiyet öncesi Türk
toplumunda yazı ve tarih yazıcılığından başlayarak, İlk Müslüman Türk
devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Harzemşahlar ve Selçuklular
dönemlerinde yazılan ya da Türk tarihi için kaynak olarak kullanılan tarih
kitaplarının ve tarihî eserlerin kısa bir dökümü yapılmıştır. Amacımız, Firdevsî-i
Rûmî’nin tarih yazıcılığını ortaya çıkarmak olduğu için, Firdevsî-i Rûmî’ye kadar
olan dönemde Osmanlı tarihçiliğinin doğuşu, Osmanlı tarihinin kaynakları,
vi