Fen Bilimlerinin Öğretiminde Laboratuarın Yeri Önemi Ve Biyoloji Öğretimi İle İlgili Temel Sorunlar

12 Pages·2017·0.38 MB·Turkish

Kafkas Üniv Fen Bil Enst Derg
2(2):61-72, 2009

Fen Bilimlerinin Öğretiminde Laboratuarın Yeri Önemi Ve
Biyoloji Öğretimi İle İlgili Temel Sorunlar

∗Mehmet Ali KIRPIK1, Ali Osman ENGİN2
1Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Kars
2Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü, Kars

Yayın Kodu (Article Code): 09-19A

Özet: Fen bilimlerinin en önemli işlevi, bireylerin bilim okur-yazarı olarak yetişmelerine olanak
sağlamasıdır. Bilim okuryazarlığı, bilimin doğasını ve bilimsel bilgiyi anlamaktır. Bilim okur-yazarı
olarak yetişen bireyler, günlük yaşamda karşılaştıkları sorunların çözümünde öğrendikleri bilgileri
kullanarak daha somut ve akılcı çözüm yolları önerirler. Bu nedenle fen bilimlerinin öğrencilere
etkili ve verimli olarak öğretilmesi büyük önem taşır. Laboratuar, öğrencilerin fen konularını daha
yeterli ve etkili olarak öğrenmeleri bakımından önemli bir işleve sahiptir. Bu çalışmanın amacı
laboratuar yönteminin fen bilimlerinin niteliğiyle uygun olduğunu ve fen bilimlerinin deneysiz,
yanlış ve yetersiz öğrenildiğini açıklamaktır. Bunun için öncelikle fen bilimlerinin niteliği
açıklanmış, daha sonra laboratuar uygulamalarının bu nitelikleri nasıl karşıladığı vurgulanmıştır.
Ayrıca spesifik bir örnek teşkil etmesi açısından MEB’e bağlı değişik lise ve ilköğretim okullarında
görev yapan biyoloji öğretmenlerinin biyoloji öğretimi ile ilgili olarak karşılaştıkları temel sorunlar
üzerinde durulmuş ve üniversiteye hazırlanan öğrencilerin aldıkları biyoloji derslerinin işlenişi,
anlaşılması ve sevdirilmesi konularında görüşlerine başvurulmuştur. Öğretmen ve öğrenci görüşleri
önceden belirlenen problem soruları ve alt problem soruları çerçevesinde belirlenmiştir.
Anahtar sözcükler: Fen bilgisi öğretimi, fen bilimlerinin niteliği, fen bilimleri öğreniminde
laboratuarın yeri, biyoloji öğretimi.

The Maın Problems Related To The Biology Teachıng and The Importance and Position
Of Laboratuar In Applied Sciences Teachıng
Abstract: The most important function of applied sciences is to make it easy for the people to be
graduated as science reader and writer. The profession of being science reader and writer is to
understand the scientific knowledge and its nature. The people who have been brought up being
science reader and writer, suggest objective and acceptable problem solving ways to manage to
solve the problems facing them by using the knowledge they learned. For that reason it is very
important to teach the experimental sciences to the students effectively and successfully. Labaratuar
has an important function for the students to learn the subjects of experimental sciences enough and
effectively.
The aim of this study is to explain that the learning of experimental sciences are not enough,
wrong and without experiments and on the other hand it is suitable to use labaratuar method to teach
the experimental sciences better because of the characterictic of it. For that reason it has been tried
to expalin the characteristic of experimental sciences firstly and then it has been tried to find out
how to use the labaratuar to develope these characteristics of the experimental sciences.
On the other hand it has been tried to find out the problems facing the biology teachers at some
different high and primary schools of Turkish National Education Ministry during the teaching
activities and to try to understand the idea of the students who are studying to be university students
about the teaching processes, enjoying the lessons and understanding well. By the way of finding
out and understanding them, it has been aimed and planned to manage to get rid of the problems.
Key words: the experimental sciences learning, the characteristics of experimental sciences, the
impportance of labaratuar in experimental sciences’ learning, biology teaching.
e-mail: [email protected]
62 Fen Bilimlerinin Öğretiminde ve Biyoloji Öğretimi …

Giriş yüzden laboratuar uygulamaları, fen
eğitiminin ayrılmaz bir parçası ve odak
Türk Milli Eğitiminde eğitim ve öğretim
noktasıdır (Özbay ve ark 2003). Bu
kavramları birbirinden bazı boyutlarıyla
yöntemle öğrenci fen bilimlerini kendi
ayrılan unsurlardır. Eğitim okul içi
yetenek ve algılama sınırına göre bireysel
programlı bilgi ve becerilerin öğrenildiği
olarak öğrenir.
öğretim boyutuyla beraber, okul dışını da
kapsayan ve rehberlik ve eğitsel etkinlikleri Laboratuar, öğrencilerin fen konularını
de sürece dâhil eden bir boyuta sahiptir. Fen daha etkili ve anlamlı olarak öğrenmeleri
bilimlerinin niteliği ve fen bilgisi bakımından önemli bir işleve sahiptir.
öğretiminde laboratuarın yerinin ne olduğu Laboratuar ortamında öğrenciler, ilk elden
ve bu deneyim ve yaşantıların niteliklerinin somut yaşantılar geçirir ve yaparak-
öğrenilmesi, işte bu okul içi programlı yaşayarak öğrenmeye dayalı etkinliklerde
süreçleri kapsayan öğretim ve öğrenme bulunurlar. Laboratuar, fen bilgisindeki
süreçlerini ifade etmektedir. Çalışmamızda karmaşık ve soyut kavramların
işin sadece öğretim boyutu üzerinde öğretilmesinde etkili olmasının yanında,
durulacaktır. öğrencilerin fenle ilgili etkinliklere
katılmalarına, bilimsel yöntemi tanıyarak
Doğanın gerçeklerini bulmaya, olayları
takdir etmelerine; gözlem yapma, düşünme,
açıklamaya, kontrol etmeye ve önceden
fikir üretme ve yorum yapma gibi
kestirmeye çalışan fen bilimleri;
yeteneklerinin gelişmesine katkıda bulunur.
insanoğlunun doğayı, bu arada kendini
Ayrıca öğrencilerin, fen bilgisiyle ilgili
anlama gayretlerinin ürünüdür (Güzel
laboratuar etkinliklerine katılmaktan
2002).
hoşlandıkları, dolayısıyla fen konularını
Fen bilimlerini diğer bilimlerden ayıran öğrenmeye güdülendikleri bilimsel
en önemli özellik; öncelikle deneye, araştırma sonuçlarıyla kanıtlanmıştır. Bu ve
gözleme, keşfe önem vererek öğrencinin benzeri nedenlerden dolayı laboratuar, fen
soru sorma, araştırma yapma becerisini öğretiminin ayrılmaz bir parçasıdır (Ayas
geliştirme, onlara hipotez kurabilme ve 2006). Fen eğitiminde kullanılan laboratuar
ortaya çıkan sonuçları yorumlayabilme yönteminin öğrenciye birçok getirisi olduğu
olanağı sağlamasıdır. Bilim ve teknolojinin ve deneysiz işlenen fen ve teknoloji dersiyle
öğrencilerin birçok eksik bilgiler ve
baş döndürücü bir hızla geliştiği
dolayısıyla birçok kavram yanılgısı edindiği
günümüzde fen bilgisi eğitimi çok farklı
bilinmektedir.
teknik ve yöntemlerle gerçekleştiril-
mektedir. Bu yöntemler içerisinde en etkili Laboratuarlı fen öğretimi bireylere soru
olanlardan bir tanesi de labora- sormayı, problem belirlemeyi ve
tuar yöntemidir. çevresindekilerle ortak çalışarak çözüm
aramayı öğretir. Buradan da fen derslerinin
Laboratuar yöntemi; fen bilimleri ile
iyi anlaşılabilmesi için laboratuarlı bir
ilgili temel bilgilerin, onları kanıtlayarak,
eğitimin şart olduğunu söyleyebiliriz (Ekici
deneylerin bizzat öğrenciler tarafından
ve ark. 2002).
yapılarak öğrenilmesini amaçlamaktadır.
Aynı zamanda, bu yöntemin öğrencilerde; Teknolojinin her geçen gün hızla
akıl yürütmeyi, eleştirisel düşünmeyi, ilmi ilerlediği çağımıza “Bilim Çağı”, “Uzay
bakış açısını, problem çözme yeteneklerini Çağı”, “İletişim ve Teknoloji Çağı” gibi
geliştirme başta olmak üzere pek çok isimler verilmektedir. Gelişen teknoloji ve
olumlu etki yaptığı bilinmektedir. Bu ortaya çıkan yeni bilgiler, özellikle fen
KIRPIK, ENGİN 63

bilimlerinin önemini ortaya koymuştur. Ve 1. Fen Bilimlerinin Niteliği
ülkelerin bu değişime ayak uydurmaları,
Genelde bir alandaki varlıkları ve
gelişmeleri, varlığını sürdürmeleri ve en olayları inceleme, açıklama, onlarla ilgili
önemlisi nitelikli eleman yetiştirmeleri için genellemelere ulaşma, bu açıklama ve
fen’e ve fen eğitimine ağırlık vermeleri genellemeler yardımıyla gelecekteki
gerekmektedir. olayları kestirme gayretleri bilim
kapsamındadır. Fen bilimlerinde de
Biyoloji dersi konularının ilköğretimin 6.
doğadaki varlıklar ve olaylar aynı amaçlarla
Sınıfından itibaren öğrencinin
incelenir. Örneğin fen bilimleri
anlayabileceği seviyede, lise son sınıfa
kapsamındaki biyoloji, zooloji, botanik ve
kadar olan sınıfların müfredat
anatomi gibi bilim dallarında canlı doğa
programlarında yerini almıştır. Biyoloji
konuları; fizik, kimya, jeoloji ve astronomi
bilimi fen bilimleri içerisinde gerçek yerini
gibi bilim dallarında da cansız doğa
alamamış olmasına rağmen, günümüzde
konuları incelenir. Ayrıca hem canlı hem
öğrenme adına insanın temel boyutlarından
cansız doğa konularının ele alınıp
birisini oluşturması nedeniyle öğrenme
incelendiği “Orman Bilimi” ve “Deniz
etkinliklerinde gittikçe gelişen bir öneme
Bilimi” de fen bilimleri kapsamındadır
sahiptir. Biyoloji bilimi son 30 yılda,
(Kaptan 2006). Genelde fen bilimler
teknoloji gelişimiyle beraber olağanüstü bir
denince ilk olarak akla fizik, kimya ve
gelişim ivmesi göstermiş, hatta adeta bir
biyoloji gelir; fakat fen bilimleri gözleme,
patlama gerçekleştirmiştir. Ancak bu
incelemeye, araştırmaya, deneye dayanan
gelişime paralel ağırlıkta müfredat
bütün bilimleri içine alır.
programlarına yansıtılamamıştır. Örneğin
son zamanlara kadar ÖSS sınavında fen Fen bilimleri bilimin diğer alanlarında
bilimleri ile ilgili sorular içerisinde biyoloji olduğu gibi insan ihtiyaçlarından
konularındaki soruların azlığı ve yetersizliği doğmuştur. Bir yerden başka bir yere
bu duruma örnek oluşturmaktadır. Biyoloji gitmek isteyen arabayı, evinde daha iyi
biliminin daha iyi anlaşılıp öğrenilmesi,
ısınmak isteyen insan yalıtım sistemini,
kullanılacak araç–gereç ve materyal ve
besinlerini daha uzun korumak isteyen
öğretim tekniklerindeki gelişmelerin
insan buzdolabını icat etmiştir. Bu buluşlar
desteğiyle olacaktır. Fen bilimleri eğitimi;
birer teknolojidir. Bu teknolojileri yaratan
öğrenci–öğretmen–öğretim araç ve
altyapı bilgidir, bilimdir (Korkmaz 2004).
materyalleri üçlüsünün eksiksiz ve uyumlu
Bu açıdan bilim, teknoloji ve fen
bir şekilde bir arada bulunması ile
birbirinden ayrı düşünülemez. Günümüzde
sağlanabilir (Cansaran 2004). Biyoloji ile
teknoloji ve fen’in etkilerini her alanda
ilgili konuların öğretilmesinde, Osborne ve
görmekteyiz. Ve artık toplumumuzda fen ve
Gilbert (1980) kendilerine göre yöntem
teknoloji eğitiminin gerekliliği kabul edilen
geliştirmişlerdir. Biyolojinin fen bilimleri
bir gerçek olmuştur.
içerisinde gerçek yerini alabilmesi iyi
öğretilmesine ve öğrenilmesine bağlıdır. Fen bilimleri büyük ölçüde gözlem ve
deneylerle ulaşılan genellemelere dayanır.
Milli Eğitim Bakanlığının hazırlayacağı
Bu nedenle fen bilimlerine deneysel
öğretim programları üniversitelerin
bilimler de denilir. Deneysel çalışmalarda
müfredat programlarıyla paralellik
varlıkların ve olayların belirli nitelikleri
göstermelidir. Ayrıca üniversitelerin
uygun koşullarda gözlenip betimlenir ya da
biyoloji öğretmeni yetiştiren bölümlerinde
ölçülür. Elde edilen sonuçlarla
uygulanan müfredat programlarında
genellemelere, genellemelerden de bilimsel
biyolojinin felsefesinin de öğretilmesi
yasalara ulaşılmaya çalışılır. Fen
gerekmektedir. Çünkü bu felsefe bir yerde
bilimlerinin bu niteliklerinden dolayı en
öğrenenlerin süreçle alâkalı hedeflerden
uygun öğretim yönteminin laboratuar
haberdar olmaları anlamına gelecek ve bu
yöntemi olduğunu söyleyebiliriz.
durum içsel bir motivasyon oluşturacaktır.
64 Fen Bilimlerinin Öğretiminde ve Biyoloji Öğretimi …

2. Fen Öğretimi pozitif yönde etkileyecektir. Fen bilgisinin
her konusu hayatın bir parçası olduğu için
Yukarıda verdiğimiz bilim kapsamı
öğrenilen bilgiler öğrenciler için daha
doğrultusunda, fen bilgisi dersleri de
değerli olacaktır. Çünkü bu bilgiler
doğadaki varlıkları ve olayları; açıklama,
sayesinde öğrencilerin kafasındaki bir çok
onlarla ilgili genellemelere ulaşma, bu
soru işareti ortadan kalkmış olacaktır.
açıklama ve genellemeler yardımıyla
gelecekteki olayları kestirme amaçları ile • Kullanma ve uygulama : Fen bilgisi
inceler. Fen, bilimsel düşünme ve bu öğretiminin en önemli amaçlarından birisi
bilimsel düşünmeyi uygulamaya koymadır. de öğrencilerin öğrendikleri bilimsel
Tanımlardan da anlaşılabileceği gibi Fen bilgileri günlük hayatta kullanmalarını
Bilgisi doğadaki olguları, kavramları, sağlamaktır. Bunun sonucunda bireyler bu
ilkeleri, doğa kanunlarını ve kuramları bilgileri yaşamlarında uygulayarak
anlama, yorumlama, uygulama ve hayatlarını kolaylaştırmaktadır.
bunlardan günlük hayatta yararlanabilme
Bu amaçları gerçekleştirmek ve fen
gayretleridir. Fen bilgisi öğretimin 5 temel
bilgisi derslerinin kalıcı bir şekilde
amacını Turgut ve diğerleri (1997)
anlaşılması bunların günlük hayatta
aşağıdaki gibi sıralamaktadırlar:
uygulanabilmesi için öğrenci yaparak,
• Bilimsel bilgileri bilme ve anlama: yaşayarak öğrenmeli ve yeni bilgileri
Öğrencilere bilgiler doğrudan günlük hayattaki bilgilerinin üstüne
aktarılmamalı, onlar bir bilim adamı gibi yapılandırmalıdır (İşman ve ark. 2002).
çalışıp bilimsel bilgileri kendileri bulmalı
3. Fen Öğretiminin Niteliği
ve bunları anlamaya çalışmalıdır.
Ülkemizde Fen Bilgisi dersi 2004-2005
• Araştırma ve keşfetme (Bilimsel
öğretim yılından itibaren Fen ve Teknoloji
Süreçler): Öğrenci karşılaştığı herhangi bir
dersi adı altında işlenmektedir. Bazı
problem karşısında çözüm üretirken belirli
ülkelerde fen ve teknoloji birbirinden
kalıplaşmış ipotezler doğrultusunda değil de
ayrılarak iki ayrı ders olarak işlenmektedir.
kendisi araştırarak gözlem ve deneyler
Buda gelişen ülkelerin fen bilimlerine
yaparak, yeni bilimsel bilgileri
verdiği ağırlığı göstermektedir.
keşfetmelidir. Öğrencinin öğrendiği
bilgilerin kalıcı olabilmesi için yaparak Türkiye fen programında TIMSS-R
yaşayarak öğrenmesi gerekir. Bu da (Third International Mathematics and
öğrencinin kendisinin bilinmeyenler Science Study) ’nin belirlediği fen
üzerinde araştırmalar yapmasını ve konularından bilimsel araştırma ve bilimin
keşfetmesini gerektirmektedir. doğasında belirlenen alt başlıkların
%67’sini öğretmeyi amaçlamaktadır. Buna
• Hayal etme ve oluşturma:
çoğu ülkede çok fazla önem verilmektedir.
Öğrenciler bilgi edinmek istedikleri konular
Öğretmen ve öğrencilerden toplanan veriler
üzerinde hipotezler kurabilmelidir. Bu
incelendiğinde Türkiye fen derslerinde en
hipotezler doğrultusunda inceleme,
az deney yapan ülkeler arasındadır. Türkiye
araştırmalar yapabilmeli, olasılıkları hayal
fen deneylerine verdiği önemde uluslararası
edip, tahminlerde bulunabilmelidir. Böylece
ortalamanın oldukça altındadır. Çok deney
elde edilen verilerle yeni bir şeyler ortaya
yapıldığını belirten ülkelerden Hong Kong
çıkarabilmelidir.
15., İngiltere 9., Singapur 2. ve Japonya 4.
• Duygulanma ve değer verme: olmuştur. Burada ilginç olan Tayvan’ın
Öğrencilerin öğrendikleri her yeni bilgi durumudur. Tayvan bizimle hemen hemen
karşısında merak ve heyecanları daha fazla aynı düzeyde deney yapıldığını belirttiği
artacak, bu da onların öğrenme isteklerini halde TIMSS-R’de birinci olmuştur.
KIRPIK, ENGİN 65

Öğretmenlerden fen derslerinde herhangi Günümüz teknoloji toplumunda bireyler
bir ayda bazı etkinliklere ayırdıkları zaman karşılaştıkları birçok bilimsel konu
sorulmuştur. Türkiye’deki öğretmenler
hakkında bilgi sahibi olmak zorundadır. Iyi
zamanın %41’ini sunuş yoluyla ders
bir fen dersi alan kişiler: karşılaştıkları
anlatmaya, %11’ini tekrar etmeye, %11’ini
problemler hakkında yorum yapabilir,
öğretmen rehberliğinde öğrencilerin
çözüm yolu bulabilirler; bilimsel konular
yaptıkları etkinliklere, %12’sini deney
hakkında yorum yapabilirler; hayatın
demonstrasyonuna, %8’ini sınavlara,
gerçeklerini öğrenir, daha akılcı çözüm
%7’sini ödev kontrol etmeye, %7’sini
öğrencilerin deney yapmasına, %7’sini ise yolları bulabilir; sorumluluk alır; yeni
öğrencilerin bağımsız etkinliklerine, %8’ini fikirler keşfedebilir; değişen çevre şartlarına
ise yönetim ve diğer işlere ayırdıklarını uyum sağlayabilirler.
belirtmişlerdir. Bu verilerle Türkiye en çok
4. Fen Öğretiminde Bilimsel ve
sunuş yoluyla fen anlatan ve öğrencilerin en
Teknolojik Gelişmeler
az deney yaptığı ülkelerdendir. Başarılı
Avrupa ülkelerine baktığımızda, öğretmen
Fen, fiziksel ve biyolojik dünyayı
sunumlarına çok daha az zaman ayrılmakta
tanımlamaya ve açıklamaya çalışan dinamik
ve öğrenci deneylerine ve öğretmenin
ve beşeri bir faaliyettir. Sadece dünya
deney demonstrasyonuna ve öğrencilerin
hakkındaki gerçeklerin bir toplamı değil
bağımsız etkinliklerine daha çok zaman
aynı zamanda deneysel ölçütleri, mantıksal
ayrılmaktadır. Örneğin, İngiltere’deki
düşünmeyi ve sürekli sorgulamayı temel
öğretmenler zamanın %13’ünü sunuma
ayırırken, %19’unu öğretmen rehberliğinde alan bir araştırma ve düşünme yoludur
öğrenci etkinliklerine, %13’ünü öğre-cilerin (MEB 2004). Teknoloji ise, karşılaşılan
bağımsız etkinliklerine %10’unu öğret- sorunların çözümü için yapılan teknik,
menin deney demonstrasyonuna ve yöntem ve bilgilerin tümüdür. Iki tanımda
%24’ünü öğrenci deneylerine ayırmak- gösteriyor ki fen ve teknoloji bir çok
tadırlar. Yani zamanın %56’sında öğrenciyi
yönden ortak özelliklere sahiptir ve
aktif kılmaktadırlar (Kılıç 2006). Modern
birbirinin tamamlayıcısı konumundadır. Bu
fen programı için en fazla yer verilmesi
bakımdan bilim ve teknoloji geliştiği
gereken yöntem üst düzey hedef
sürece, fen eğitiminin kaliteside artmalıdır.
davranışların kazandırıldığı laboratuar
yöntemidir. Fen ve teknoloji eğitiminin geliştirilmesi
ve bu alana yeniliklerin katılması sistematik
Ilköğretim süreci, öğrencilerin gelişim
eğitim reformlarının bir parçasıdır. Fen
düzeylerine ve bireysel özelliklerine uygun,
bilimleri eğitiminde en büyük gelişme
zengin uyarıcılar ve öğrenme-öğretme
ikinci dünya savaşı yıllarına dayanır. Ikinci
ortamları sağlayarak öğrencileri bir üst
dünya savaşında Amerikanın atom bombası
öğrenim kurumuna hazırlar. Bu süreçte
kullanması ile fenin önemi bir anda
Ilköğretim Kurumları Yönetmeliği’nin 48.
artmıştır. Ve buna bağlı olarak fen
maddesinde de belirtildiği gibi öğrencilerin
eğitimine verilen önemde artmış, yeni
bir dersten geçmesi değil bir bütün olarak
yaklaşımlarla çağdaş hale getirilmiştir
gelişimi esastır. Bu eğitim sürecinde
(Aydoğdu ve ark. 2005).
öğrencilerin bedensel, duygusal ve sosyal
yönden gelişmeleri desteklenmeli, var olan Öğrenci fen dersinde öğrendiği
araştırma sorgulama istekleri doğru konuların hayatta karşılaştığı olaylarla
yönlendirilerek, öğrenmeleri sağlanmalıdır. bağlantılı olduğunu kavrarsa yada öğretmen
Yani öğrencilerin feni en doğru almaları tarafından kavratılırsa, bilim ve teknolojiye
gereken zaman ilköğretim aşamasıdır. olan ilgisi artacak, gerekli bilgi ve beceriyi
66 Fen Bilimlerinin Öğretiminde ve Biyoloji Öğretimi …

kazanacaktır. Bu nedenle günümüz kavramları anlar, yaşam ve çevresiyle
programları, bilgi aktarımından ziyade ilişkilendirir. Hiçbir fen dalı deneyler
bilgiye ulaşma yollarını öğretmeyi olmadan öğretilemez, yani soyut bilgiler
amaçlamaktadır. Yani öğretmen bilgiyi somuta dönüştürülmeden anlaşılamaz.
vermede rehber konumundadır. Kısacası laboratuarda teorik bilgiler pratiğe
dönüştürülür, deneyim kazanılır, bilim
5. Fen Öğretiminde Laboratuvar
anlaşılır, el becerileri geliştirilir, öğrenciler
Kullanımı ve Önemi
birlikte çalışmayı ve paylaşmayı öğrenir.
Laboratuvar, öğrenilmek istenilen Bu açılardan baktığımızda fen
konunun veye kavramın yapay olarak laboratuarlarının önemi ortaya çıkar.
öğrenciye birinci elden deneyimle veya
Laboratuar uygulamalarının yararlarını
gösteri yoluyla verildiği bir ortamdır
şöyle sıralayabiliriz:
(Kesercioğlu ve ark. 2004). Fen ve teknoloji
derslerinin temelini oluşturan laboratuarın 1. Öğrenciler deney yaparken birden çok
bir çok kullanım amacı bulunmaktadır. duyu organını kullandıklarından öğretim
değeri çok büyüktür.
5.1. Fen Öğretiminde Laboratuvaar
Kullanım Amaçları 2. Öğrencilerin eşya olay ve varlıkları
doğrudan inceleyerek bilgi edinmelerini
1. Bilimin özü ve metodunun anlaşıl-
sağlar.
masında,
2. Problem çözme kabiliyetini geliştir- 3. Öğretmenden çok öğrenci aktiftir. Bu
mesinde, durum öğretimin temel ilkelerinden biridir.
3. Günlük hayatta karşılaşılan olayların Çünkü öğrenecek olan öğretmen değil
algılanıp incelenmesinde, öğrencidir.
4. Teknik ve bilimsel süreç becerilerinin
4. Öğrenciler, araştırma ve inceleme
gelişmesinde,
beceri ve alışkanlığı kazanırlar.
5. Analiz etme ve genelleme yapma
yeteneklerinin gelişiminde, 5. Laboratur öğrenciyi yaratıcı ve
6. Fen dersine olan ilgi ve motivasyon- eleştirel düşünmeye yöneltir.
ların artırılmasında,
6. Öğrencilerin bilim adamları gibi
7. Bilgilerin sıralı bir düzen dahilinde
davranmalarını ve bilim adamlarının
sunulmasında,
kullandığı bilimsel süreç becerilerini
8. Bilinen teori ve modellerin de
kazanmalarını sağlar.
zamanla değişebileceği fikrinin kazanılma-
7. Deneyle öğrenilen bilgilerin gerçek
sında,
yaşamda uygulanma imkanı daha fazladır.
9. Bilimsel araştırmaya ve bilim adamı
olmaya karşı öğrencilerin pozitif tutum 8. Gözlem her zaman yapılamamasına
kazanmalarında, katkılar sağlayabileceği karşılık, deneyin koşulları değiştirilerek
şeklinde sıralanabilir (Çepni ve ark. 2005). tekrar yapılabilir.
5.2. Laboratuvar Uygulamalarının 9. Her öğrenci, kendi bilgi ve becerisine
Önemi ve Yararları göre öğrenme durumlarını ayarlayabilir
(Karamustafaoğlu ve ark. 2006).
Laboratuar bilginin işlendiği, bilişsel,
psikomotor ve işlem yeteneklerinin arttığı Laboratuar, öğrencilerin bilimle ilgili
bir ortamdır. Laboratuar uygulamalarına doğrudan deneyim kazanabilecekleri,
öğrenci aktif olarak katılmalıdır. Bu sayede problemlerle karşılaşabilecekleri, hipotez
KIRPIK, ENGİN 67

kurma, test etmeyle problem çozümlerini hakkındaki bilgiler kendi koşulları içinde ve
tartışma fırsatlarına sahip olabilecekleri ve olduğu gibi verilmeye çalışılmıştır. Fen
bilimin araştırmaya dayalı doğasını bilgisi öğretiminde laboratuar kullanımının
anlayabilecekleri bir yerdir (Oğuzkan öğrenme başarısına katkısı hakkında genel
1981). Fen ve teknoloji dersinin en önemli bir yargıya varılmaya çalışılmıştır.
özelliği deney ve gözleme dayalı olmasıdır.
Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığının çeşitli
Bu yönüyle baktığımızda bu dersin
ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında
temelini labaratuar yönteminin oluşturduğu
biyoloji öğretiminde aksayan yönlerin neler
görülmektedir.
olduğu, belirlenen sorulara öğretmenler
Yöntem tarafından verilen cevaplar çerçevesinde
Fen bilimlerinin niteliği ve fen bilgisi anlaşılmaya çalışılmıştır. Kars, Erzurum ve
öğretiminde laboratuarın yeri ve önemi Ankara’da özel eğitim kurumlarında ve
hakkında bilgi verilmesinin amaçlandığı bu Ankara’da Milli Eğitim Bakanlığına bağlı
çalışmada, Tarama modeli kapsamında yer çeşitli liselerde okuyan öğrencilerin biyoloji
alan Genel Tarama modeli kullanılmıştır. dersi ve işlenişi ile ilgili görüşlerine
başvurulmuştur.
Tarama modelleri, geçmişte yada halen
var olan bir durumu var olduğu şekliyle Bulgular
betimlemeyi amaçlayan araştırma
Genelde bir alandaki varlıkları ve
yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan
olayları inceleme, açıklama, onlarla ilgili
olay, birey ya da nesne, kendi koşulları
genellemelere ulaşma, bu açıklama ve
içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya
genellemeler yardımıyla gelecekteki
çalışılır. Onları herhangi bir şekilde
olayları kestirme gayretleri bilim
değiştirme, etkileme çabası gösterilmez.
kapsamındadır. Doğadaki varlıklar ve
Bu model kapsamında ele alınan Genel olaylar, birbirleriyle olan ilişkiler
Tarama modeli kullanılmıştır. Genel bütününün oluşturduğu doğal sistem, fen
Tarama modelleri çok sayıda elemandan bilimleri disiplin alanının araştırma yöntem
oluşan bir evrende, evren hakkında genel ve teknikleriyle incelenir. Burada amaç, bu
bir yargıya varmak amacı ile evrenin tümü olay ve olguların kontrolünü ele alarak
ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da insan açısından daha yönetilebilir hale
örneklem üzerinde yapılan tarama getirmektir. Fen bilimleri insanın, canlı
düzenlemeleridir. Bu çalışmada Genel
olarak kendisini ve doğal çevresini
Tarama modelinin bir türü olan Tekil
keşfetmeye yönelik çalışmalarının ürünü
Tarama Modeli kullanılmıştır. Bu tür bir
olarak ortaya çıkmış ve gelişimini
yaklaşımda ilgilenilen olay, madde, birey,
sürdürmektedir. İşte fen bilimleri kendi
grup, kurum, konu vb. birim ve duruma ait
sistematik ve doğal kurallar bütünüyle ele
değişkenler ayrı ayrı betimlenmeye
alındığı zaman; bu yapı çerçevesinde,
(tanıtılmaya) çalışılır. Çeşitli (nüfus, tarım,
insanın dünyaya geldiği andan itibaren
endüstri vb.) sayımlar, madde ve daha genel
kendi başına kalsa bile, yine de öğrenmeye
içerik çözümlemeleri; beslenme sağlık,
açık bir varlık olarak etrafındaki eşya olay
eğitim, iş, boş zaman vb. durum ve
ve olguların farkına vararak, temel ve üst
alışkanlıkların saptanması gibi, pek çok
düzey ihtiyaçlarını giderebileceği ve
alanda, tekil tarama modelleri
kendisini meydana getiren asli boyutlarını
uygulanabilir.
ilgilendiren tutum, davranış ve bilgileri fen
Bu çalışmamızda fen bilimlerinin niteliği ve sosyal bilimlerin sistematik işleyiş ve
ve fen bilgisi öğretiminde laboratuarın yeri kurallar bütününden oluşan doğal ve sosyal
68 Fen Bilimlerinin Öğretiminde ve Biyoloji Öğretimi …

çevresiyle etkileşim içerisinde tecrübe ve de çevresel faktörleri araştıran nispeten yeni
deneyimler yoluyla yaparak ve yaşayarak bir alandır. Daha çoğaltabileceğimiz bu ve
öğrenmeye devam edeceği önemli benzeri doğal yapı içerisinde devam eden
sahalardan birisini oluşturmaktadır. Bir fen ve doğa bilimleri süreçleri, kendi
başka ifade ile insan kendisini içerisindeki sosyal ilişkilerle beraber
gerçekleştirmeye çalışırken doğal çevre de insanın kendini gerçekleştirmesi sürecinde
gerçekleşen olay, olguların, kanun, sosyal çevre sistemler yanında insanın
yasalarından yararlanarak kendi öğrenme çevresini oluşturur.
gerçekliğini, yasa ve değerler sistemini
Sonuç ve Öneriler
oluşturur. Ancak vardığımız sonuçlar
uygulamada bu mantık ve bakış açısının ön Fen bilimlerinin en önemli işlevi,
plânda olmadığı, fen bilimlerinin bireyleri bilim okur-yazarı olarak
öğretiminde bilgiler bu tarzda yetiştirmektir. Bunu başaran bireyler
yapılandırılmadan, her bir bilgi ünitesi doğayı ve doğal olayları anlama noktasında
tamamen birbirlerinden kopuk parçalar daha başarılıdırlar. Bu nedenle fen
olarak öğrenciye bir yerde ezberletildiği bilimlerinin öğrencilere etkili ve verimli
anlaşılmaktadır. Ezber, mekanik bir olarak öğretilmesi büyük önem taşır.
öğrenme ürünüdür, asla anlamlı öğrenme Anlamlı ve kalıcı öğrenme için en etkili
ürünü olarak bilginin yapılandırılarak yöntem laboratuar yöntemidir. Laboratuar,
işlenmesi ve anlamlı öğrenmeler olmadığı öğrencilerin fen konularını daha yeterli ve
bilinmektedir. Bugün doğru yapılandırıl- etkili olarak öğrenmeleri bakımından
mayan bir fen bilimleri öğretimi sonucu, önemli bir işleve sahiptir. Gerçekten dünya
gerektiği düzeyde bilinçlendirilemeyen kocaman bir laboratuar, her gün
bireyler tarafından sebep olunan birçok gerçekleştirilen deneyler, deneyim, yaşantı,
doğal felaketle karşı karşıyayız. Yakılan tecrübeleri yoluyla yeni yeni kazanımlar
ormanlar, doğaya salınan zehirli atıklar, elde etmekte, bilgi tutum ve davranışları
üretilen nükleer silahlar, kimyasal ve yapılandırarak yoluna devam etmektedir.
biyolojik silahlar açık örnekleri teşkil Laboratuar insana özgü öğrenme ve
etmektedir. sebeplere müdahale ederek sonuçlar
üzerinde söz sahibi olma adına çok önemli
Davranış genelde, uyaranlara yada
bir modeldir. Davranışçı öğrenme
çevreye karşı bir reaksiyon olarak
psikologlarının yapılandırdıkları öğrenme
tanımlanır. Daha kapsamlı bir ifade ile; her
kuramlarında temel yapı durumundadır.
etki reaksiyon ve tepki davranışın bir tipini
temsil eder. Bir yırtıcı varlığında hayvanlar Bu araştırma kapsamında varılan
kaçar, sessiz kalır yada karşı hücuma geçer; sonuçlar, fen bilimleri öğretiminde önemli
kuşlar karmaşık ve kendilerine özgü bir yer tutan laboratuar kullanımının
yuvalar yaparlar, meyve sinekleri maalesef yeterli düzeyde olmadığı,
anlaşılması oldukça zor olan kur yapma okullarda bu maksatla var olan teknolojik
törenleri gerçekleştirir, bitkiler ışığa doğru araç ve gerecin adeta çürümeye terk edildiği
yönelirler. İnsanlar zora koşullandıkları anlaşılmıştır. Aynı zamanda bu öğretim
zaman onları zora koşan, uyarandan teknolojilerinden olması gerektiği gibi
akılları, duyguları ve kültürlerinin yararlanabilecek öğretmen ve yeterlilikleri
yardımıyla, tepkisel olarak kaçınma noktasında da önemli sorunlar olduğu
davranışı gösterirler. İnsan davranış anlaşılmıştır.
genetiği, insan davranışlarında bireysel
Laboratuar hangi yaklaşımlar için
değişimleri etkileyen hem genetik ve hem
KIRPIK, ENGİN 69

kullanılırsa kullanılsın, yapılacak tüm gibi görmekte ve böyle kabullenmektedir.
deneylerin önceden bir planlamasının Öğrencinin kafasında bu olgu geliştikten
yapılması, deneylerle ilgili işlemlerin bu sonra öğretimde öğretmen faktöründen
planlara uygun olarak yürütülmesi ve yeterince faydalanamamaktadır. Öğrenci
sonuçlandırılması gerekir. Planlama kendi başına çalışarak biyoloji dersini
sırasında deneyin konusu, amacı ve yapabileceği kanaatine varmaktadır.
kullanılacak araç-gereçler belirlenir. Ayrıca Maalesef ÖSS hazırlık veren kurumlarda
planda, deney sırasında neyin, ne zaman ve bile durum böyledir. Fen Bilimleri
kim tarafından yapılacağı açık olarak içerisinde Biyoloji öğrenilmesi daha kolay
belirtilir. Deneylerin yürütülebilmesi için ve bilgileri daha kalıcıdır. Çünkü
planlama aşamasının eksiksiz biçimde öğrencinin öğrendiği çoğu bilginin kendi
tamamlanmış olması gerekir. Deney vücudunda ve çevresinde her an meydana
sırasında malzeme israfını engellemek için geldiği öğretilmemektedir. Maalesef
öğrencilerin dikkatli çalışmaları sağlanır ve öğrenciler bu nedenle ÖSS sınavlarında
öğrencilere gerektiği kadar rehberlik başarısız olmaktadır. Biyoloji öğretmenleri
yapılır. Deneylerin sonuçlandırılması sadece müfredat programına ve ders
sırasında, öğrencilerin kendi başlarına yada kitabına bağlı kalarak ders işledikleri,
grupça topladıkları veriler, elde ettikleri mevcut şartlarda en iyi, en verimli ders
sonuçlar yapılacak bir sınıf tartışmasıyla işlemenin yöntemlerini uygulamada ve
paylaşılır ve ortak yargılara varılmaya oluşturmada eksik oldukları görülmüştür.
çalışılır. Deneylerin gerçekleştirilmesi
Bu sebeplerden dolayı öğrenci ezbere
sırasında yapılması gereken işlemler de,
yönelmekte ve sınavlarda yorum ağırlıklı
deney verilerinin kaydedilmesi, işlenmesi
sorular sorulduğundan başarısızlığa sebep
ve sonuçların rapor edilmesi olarak
olmaktadır. Öğretimde görselliğin önemi
belirtilebilir.
kesin olarak benimsenmiştir. Biyoloji ders
Üniversitelerin gerek biyoloji konularının özelliğine göre görsellikten
bölümlerini gerekse biyoloji eğitimi uzak olarak işlendiği anlaşılmıştır. Daha
bölümlerinde okuyan ve biyoloji öğretmeni fazla görsellik yerine, teorik bilginin daha
olacak öğrencilerin temel biyoloji bilgileri fazla verildiği saptanmıştır. Her an bir
aldıktan sonra çeşitli biyoloji konularında biyolojik olayla karşılaşan öğrenciye bunu
karşılaşabilecekleri problemlerle ilgili fark edecek şekilde öğretimin
olarak çözüm önerileri geliştirip uygulama yapılamamaktadır. Belirtilen hususların
becerilerini geliştirmelerine fırsat giderilmesi için biyoloji öğretmen
verilmelidir. Böylece öğretmen adaylarının adaylarının bu konularda yeterince eğitim
biyolojik düzeyde düşünme kapasiteleri alamadıkları görülmüştür.
gelişmiş olacak ve bu süreçte nöro-
Biyolojinin Fen Bilimleri içerisindeki
biyolojik öğrenme adına yeni açılımlar
gerçek yerini alabilmesi ve daha iyi bir
gerçekleştirebileceklerdir.
biyoloji eğitim-öğretimi için var olan
problemlerin çözümü üç aşamada ele
Biyoloji öğretmenlerinin çoğu konuları
alınacaktır:
öğrenciye önceden ödev olarak verip, sonra
sınıfta anlattırdıkları veya sözel ve sosyal 1. Biyoloji Öğretmeninin Yetiştirilmesi:
içerikli bir ders gibi ders işledikleri Ders işlenmesi sırasında teorik bilgiler
gözlenmiştir. Bu sebepten dolayı öğrenciler verildikten sonra her ders için öğrenciye
Biyoloji dersini bir sözel veya sosyal ders muhakeme yeteneği kazandıracak tarzda
70 Fen Bilimlerinin Öğretiminde ve Biyoloji Öğretimi …

sorular sorularak cevap alınmalıdır. Eğitim daha kalıcı olacaktır. Hemen her konu ile
fakültelerinin beş yıla çıkarılması ilgili olarak pratik yapılabilir ve
biyolojinin daha iyi öğretilmesi konusunda öğretmenlerin bu pratiği yapabilecek
olumlu bir adım olarak değerlendirilmelidir. şekilde yetiştirilmesi gerekir.
Ancak bu programdan olabildiğince istifade
2. Teknoloji ürünü olan ders araç ve
edilerek biyoloji öğretmenlerinin
gereçlerinden en verimli şekilde
muhakeme yapabilen bir öğretmen olarak
faydalanma: İşman (2002), teknolojik ders
yetiştirilmeleri sağlanmalıdır. Ülkemizde bu
araç ve gereçlerinden genç öğretmenlerin
güne kadar uygulanan biyoloji ders
eski öğretmenlere göre daha fazla
programı öğretmen merkezlidir (Cansaran
yararlandığını belirtilmiştir. Ayrıca biyoloji
2004). Öğretmen kendisi muhakeme
öğretmen adaylarının günümüz teknoloji
yapacak şekilde yetiştirildiğinde öğrenciyi
ürünlerinden eğitimde kullanılan ders araç
de mantıklı düşünen ve ezberci değil
ve gereçlerini amacına uygun olarak
muhakeme yapan bireyler olarak
kullanmayı öğretmek ve biyoloji
yetiştirecektir. Öğretmen her konu ile ilgili
öğretmenlerini bu konu ile ilgili olarak
mevcut şartlarda teorik bilginin yanı sıra
belirli periyotlarla hizmet içi eğitim
görselliğe ağırlık vermelidir. İlköğretim
kurslarına tabii tutmak gerekir. Son
sınıflarından itibaren öğrencinin
günlerde Milli Eğitim Bakanlığının tüm
çevresindeki canlılığı anlaması, koruması
öğretmenlere bir diz üstü bilgisayar
ve geliştirmesi doğrultusunda, onların
kampanyası, eğitimin güncelliği ve
anlayabileceği ve yapabileceği ölçülerde
görselliği açısından son derece önemlidir.
yönlendirilmeleri gerekir. Örneğin: Her
Ancak öğretmenlere okulda veya evde
nefes alış verişimizde aldığımız oksijenin
internet imkânı sağlanmalıdır. Ayrıca
kaynağının yeşil bitkiler olduğu
internetten yararlanmaları konusunda
vurgulanarak her öğrenciye veya gruplara
öğretmenler bilgilendirilmelidir. Bu
imkanlar ölçüsünde saksılara bitki
aşamadan sonra eğitim-öğretim kurumunun
ektirilmelidir. Daha sonra bitkilerde
imkanları doğrultusunda olmak üzere,
büyüme ve gelişme bu saksılardaki
biyoloji ders konuları ile ilgili olan bilgi,
bitkilerin büyümesi takip edilerek
resim, fotoğraf vs. leri öğretmen önceden
anlatıldığında bilgiler çok daha kalıcı
hazırlamalı ve derste yeri geldikçe varsa
olacaktır. Hücre konusu işlenirken
projeksiyon cihazı ile yoksa bilgisayardan
öğretmenin tahtaya bir hücre şekli çizerek,
göstermelidir.
kartonlara öğrencilere çizdirdiği hücre
şekillerini tahtaya asarak ders işlendiğinde 3. Eğitimde ve öğretimde çağı
daha faydalı ve öğretici olacaktır (Tolga yakalamak için çağın teknolojisi ve
2000). Ortaöğretim okullarında mevcut biliminden imkânlar ölçüsünde en iyi
laboratuardan, görsel ve işitsel araçlardan şekilde yararlanılmalıdır. Bu bağlamda çok
yararlanmanın çok düşük olduğu hızlı gelişen biyolojideki bilimsel
belirtmiştir. Bununla ilgili olarak Örneğin: gelişmeleri öğrenmeleri için biyoloji
Protozoa konusu işlenirken daha önceden öğretmenlerine yaz tatili döneminde Milli
öğretmen tarafından hazırlanan protozoa Eğitim Bakanlığı ve Üniversiteler arasında
kültürünü laboratuarda incelettirmelidir. işbirliği yapılarak hizmet içi eğitim kursları
Çeşitli Protista örneklerini canlı olarak düzenlenmelidir.
gören öğrenci öğrendiği bilgileri hayvan

üzerinde gördüğünde bu bilgiler kesinlikle