Federal Alman İmar Yasası'nda, kent

14 Pages·2005·1.52 MB·Turkish

Federal Alman İmar Yasası'nda, kent- ile iyeliğin spekülatif değerlere el koy-
sel arsaları, planlamaya uygun kullanıma makta bir araç durumuna gelmesi ne ka-
zorlamak için belediyenin ayrıcalıklı dar insan haklarıyla bağdaşmazsa, yaşadı-
yetkileri bulunmaktadır (Seele 1994: 16). ğı ev mekanı ile ilişkisinin güvence altına
Sınırlayıcı koşullara bağlı olan yapıya alınması o kadar insan haklarının özü ile
zorlamaların ender uygulandığı bu du- ilişkilidir. Korunması ve güvence altına
rumlarda amaç, arsanın kabul edilebilir alınması gerekir.
yapısal kullanıma uygun olarak imar
3.5. İmar Planı Uygulamalarında
edilmesi zorunluluğudur. Bu zorunlulu-
Kamu Taşınmazlarının Durumu Ne-
ğun ilgilisine bildirilmesi ile arsa iyesi,
dir?
taşınmazının devralınmasını isteyebileceği
gibi, belediyeler de, kendi adına ya da 3402 sayılı Kadastro Yasası'nın 16/B
yapı isteklisi lehine kamulaştırmaya da maddesine göre, mera, yaylak, kışlak,
başvurabilir. otlak, harman yeri ve panayır yerleri gibi
orta malı taşınmazlar sınırlandırılır, bun-
Ülkemizde 6785/1605 sayılı yasa ile
lara parsel numarası verilerek yüzölçüm-
kentsel arsanın imar planına uygun yapıya
leri hesaplanır ve özel siciline yazılır. Bu
zorlanmasına ilişkin kurallara, 3194 sayılı
sınırlandırma, kütüktenim kapsamında
yasada yer verilmemiştir. Ülkemizde
değildir ve özel yasalar dışında, bu yerler
yapıya zorlamaya ilişkin yetki, belediye-
özel iyeliğe konu olamazlar. Ayrıca yasa-
lerin akçal olanakları ile sınırlı kaldığın-
nın 16/C maddesinde, devletin hüküm ve
dan, hemen hemen hiç kullanılmamıştır.
tasarrufu altında bulunan kayalar, tepeler,
Diğer yandan, yapıya zorlamaya ilişkin
dağlar v.b. gibi tanma elverişli olmayan
kuralların da, arsa iyelerini yapıya özendi-
iyesiz yerlerin de sınırlandırma konusu
rici yaklaşımlarla zenginleştirilmemiş
olamayacakları belirtilmiştir.
olması da başarısızlığı getiren nedenler
arasında sayılabilir. Yukarıda sözü edilen devletin hüküm
ve tasarrufu altındaki taşınmazlarla, tapu
Tarımsal toprağın arsaya dönüşerek ü-
kütüğünde maliye hazinesi adına kayıtlı
zerine yapı yapılması söz konusu olduğu
taşınmazların, imar planı uygulamaları
zaman, imar haklarının kamudan satın
açısından bağlı oldukları kurallar, 4 ayrı
alınması gibi bir zorunluluk ortaya ko-
yasa ile düzenlenmiştir. Bu özel yasalar
nulmalıdır (Güttler 1984). Ülkemizde de
şunlardır:
bulunan ve mülk satışlarında, kamuya
onalım (şuf a) hakkı tanıyan kurumun • 1580 sayılı Belediye Yasası
etkin olarak i$letilmesi, veraset vergileri-
• 775 sayılı Gecekondu Yasası
nin gerçek değer üzerinden alınması,
birden çok taşınmaza iye olmayı özen-
• 3194 sayılı İmar Yasası
dirmeyen bir vergi dizgesinin benimsen-
mesi, tarımsal amaçlı olmayan arazi üze- • 2981-3290-3366 sayılı İmar ve Gece
rinde iyelik hakkı yerine iyeliğin kamuya kondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uy
devri gibi yaklaşımlar iyelik hakkını tanı- gulanacak İşlemler Hakkındaki Yasa
yan liberal sistemlere ilişkin uygulama-
Kaşıkçı (1994: 24), var olan yasalar
lardır (Tekeli 1993: 230). Dizgenin ana-
karşısında, hazine arazileri ile devletin
malcı niteliği gözden kaçınlmamak kaydı
15

hüküm ve tasarrufu altındaki taşınmazla- kamu iyeliğindeki yerlerin, doğrudan
rın, kadastro çalışmaları sırasında beledi- belediye iyeliğine geçmesi öngörülme-
yeler adına kaydedilmesi olanağı bulun- miştir. Uygulamada yaşanan karmaşa
madığı gibi, hiçbir türdeki taşınmazın da nedeniyle konu yargıya geçmiş ve Danış-
(775 sayılı yasanın 3. maddesi dışında) tay 6. Dairesi, 10.2.1989 tarihli ve E.
doğrudan belediyelere geçmesinin söz 1988/328, K. 1989/19 sayılı kararında,
konusu olmadığı düşüncesindedir. Buna TBMM'nin 17.5.1934 tarihli ve 808 sayılı
karşm günümüzde, imar planı uygulama- 'Tefsir' kararı ile 1580 sayılı yasanın
ları aracılığıyla, yukarıda sözü edilen 159. maddesinde, belediyelere devredilen
taşınmazların, yasa kurallarına aykırı yetkinin meralann kullanım, yönetim ve
olmalarına karşın, belediyelerce edinil- gözetim hak ve sorumluluğu olduğu be-
melerine de rastlanılmaktadır. lirtilerek, yorum kararı ve yasada geçen
'tasarruf deyiminin tapu tüzesi ve yü-
1. 1580 ve 3194 Sayılı Yasalar Açı-
rütmeliğindeki 'iyelik hakkı' karşılığı
sından
olan teknik tanım değildir görüşüyle,
1580 sayılı Belediye Yasası'nın 70. "imar planı sınırları içindeki merala-
maddesinin 11. fıkrası, belediye ve komşu rın, planın onayıyla birlikte hukuki
alan sınırlan içindeki, iyeliği devlete ait bakımdan merahk niteliğini yitireceği,
olan (mera arazileri gibi) taşınmazların bu yerlerden genel hizmetlere ayrılan-
yararlanma ve kullanma şekillerini değiş- ların belediye veya özel idareye bedelsiz
tirme yetkisini, belediye meclislerine terkinin gerekeceği, genel hizmetler
vermiştir. Bu taşınmazların kullanma dışında özel mülkiyete konu olabilecek
şekillerinin değiştirilmesi, belediye mec- bir amaca ayrılan yerlerin onaylanmış
lislerince onaylanarak kabul edilen imar imar planıyla getirilen kullanma ama-
planlan (nazım plan ve uygulama imar cına konu ve tabi olacaktan, ancak bu
planı) ile gerçekleşmektedir. Bu durum, duranımı meralardan elde edilen yerle-
3194 sayılı yasanın 11. maddesinin son rin belediyeler adına tescilini gerektir-
fıkrasında, "Hazırlanan imar planı sı- meyeceği" kararını vermiştir.
nırları içindeki kadastral yollar, mey-
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü-
danlar ile meralar, imar planının onayı
p'nün (TKGM), TBMM'nin 'Tefsir'
ile bu vasıflarını kendiliğinden kaybe-
kararı ile 1580 sayılı yasanın 159. madde-
derek, onaylanmış imar planı kararı ile
sine dayanarak yayınlamış olduğu
getirilen kullanma amacına konu ve
7.11.1985 tarihli ve 1477 sayılı "imar
tabi olurlar" şeklinde düzenlenmiştir.
planı sınırları içine alınan mera, yay-
1580 sayılı yasanın 159. maddesi uyarın-
lak, kışlak gibi yerlerin belediye adına
ca, belediye sınırları içindeki iyesiz ta-
tescilini" öngören Genelgesi, Danıştay'ın
şınmazlardan olan seyrangah, harman
yukarıda belirtilen karan ile yasaya aykırı
yeri, çayır, mera, koruluk ve bataklık gibi
bulunmuştur. Ancak, TKGM' nün Genel-
yerlerin "tasarruf, yönetim ve gözetimi"
gesi'nin yol açtığı tüzel sorunlar ve bu
belediyelere devredilmiştir.
Genelgenin uygulandığı 1985-1989 yılları
Gerek 3194 sayılı yasa ve gerekse arasında belediyelere geçen mera arazileri
1580 sayılı yasa kuralları birlikte incelen- ile ilgili davalar, belediyeler ile Maliye
diğinde, imar planı kapsamına alman Hazinesi arasında yıllarca sürüp gitmiştir.
17
Danıştay karan karşısında, 3194 sayılı gerekçesiyle imar planı uygulaması iptal
yasanın 11. maddesi, mera arazilerinin edilmiştir.
imar planlarında öngörülen kullanma
2. 775 Sayılı Yasa Açısından
biçimlerine göre tahsislerinin değişeceğini
belirtmektedir. Örneğin, bu yerler imar Tapu kütüğünde Maliye Hazinesi adı-
planında yol, meydan, park, yeşil alan, na kayıtlı taşınmazların, belediyelerce
otopark, toplu taşıma istasyonu, terminal edinilmesinin en yaygın uygulanan biçi-
gibi kamusal hizmet alanlarına rastlamaları mi, 775 sayılı Gecekondu Yasası'nm 3.
durumunda, 11. maddenin 1. ve 2. fık- maddesinde yer alan kuraldır. 3. madde,
ralarındaki kuralların uygulanması duru- "yasanın yürürlüğe girdiği tarihte
munda, belediye ya da özel idareye bedel- (30.7.1966), hazine ve bazı katma büt-
siz terk edilmesine olanak sağlarken, çeli dairelerin iyeüğindeki arsa ve ara-
bunun dışında özel iyeliğe konu olabile- ziler ile devletin hüküm ve tasarrufu
cek konut, sanayi ve ticaret alanı olarak altındaki yerlerin belediyelere geçmesi-
belirlenmişse, bu alanların belediye ya da ni" öngörmektedir. Ancak bu geçme,
özel idareye terki söz konusu değildir. sınırsız ve koşulsuz değildir. Bunun ko-
şulu, "bu kanunla belirtilen amaçlarla
Özetle söylemek gerekirse, mera ni-
kullanılma" koşuludur. Yasanın 1. mad-
teliğini yitiren yer, imar planında özel
desinde amaç, "gecekonduların ıslahı,
iyeliğe konu olacak bir arsa türüne
tasfiyesi ve yeniden gecekondu yapımı-
dönüşmüşse, bu nitelikteki taşınmazın
nın önlenmesi ve bu amaçla gereken
iyesi belediyeler değil, Maliye Hazinesi
tedbirlerin düzenlenmesi" olarak belir-
olacaktır. Maliye Hazinesi adına tapu-
tilmiştir. Yasa koyucu bununla da yetin-
da kütüklenen bu yerler, 29.4.1969
memiş ve 11. madde ile belediyelerin bu
tarihli ve 1164 sayılı Arsa Ofisi Yasası
yasada yazılı amaçlara tahsis edilmek
kuralları dışında bir başka kuruma
üzere devraldıkları taşınmazları, bu a-
geçemeyecektir.
maçlar dışında tasarruf edemeyeceklerini
Kütüklenim dışı kalmış devletin hü- pekiştirmiştir.
küm ve tasarrufu altında bulunan yerlerin
Danıştay 6. Dairesinin E. 1991/2255,
özel iyeliğe konu taşınmazlarla birlikte
K. 1991/1909 sayılı kararında da belirtil-
düzenlemeye sokulması ancak, bu yerle-
diği üzere, "Hazine adına kaydedilen
rin tamamının DOP olarak düşülmesi
taşınmazların mülkiyetinin anılan ka-
karşısında, Danıştay 6. Dairesi'nin
nunun (775) 3. maddesine göre kendili-
9.11.1992 tarihli ve E. 1991/3280, K.
ğinden ilgili belediyeye geçmesinin
1992/4042 sayılı kararında, "Düzenleme
mümkün olmadığı, devir konusundaki
sırasında tescil harici kalmış yerlerin
yetkinin de Maliye ve Gümrük Bakan-
taşlık ve çalılık olarak nitelendirilerek,
îığı'na ait bulunduğu" anlaşılmaktadır.
öncelikle 1580 sayılı Belediye Yasa-
Yasanın yürürlük tarihi olan 30.7.1966
sı'nin 159. maddesi uyarınca belediye
tarihinden sonra, Maliye Hazinesi adına
adına tesciline karar verilmiş, sonra 18.
madde uygulamasına geçilmiş ise de, tapu kütüğüne kaydedilen taşınmazların
159. maddenin resen tescil yetkisini belediyelere geçmesi ise olanaksızdır.
İçermemesi nedeniyle, işlemde bu yön-
775 sayılı yasanın yürürlüğe girdiği ta-
den de hukuka uyarlık bulunmadığı" rihe kadar, Maliye Hazinesi iyeliğindeki
18
taşınmazların belediyelere geçmesinin laşma olmayan boş parsellerin ise Maliye
öngörülmesi, 1965 yılmda sayıları 1062 Hazinesi adına kütüklenmesi gerektiğine
iken 1995'te 2716'ya yükselen belediye değinilmektedir.
örgütlerinin %61'inin durumunun yasa
İmar planı uygulamalarında, kamu i-
karşısında ne olacağına ilişkin tartışmaları
yeliğindeki kadastral yol, yeşil alan, dere
da beraberinde getirdiği söylenebilir.
yatakları v.b. yerlerin bir imar adasına ya
3. 2981-3290-3366 Sayılı Yasa Açı- da parseline rastlayan kısımlarının dü-
sından zenlemedeki rolü tartışma konusu olmak-
tadır. Elibol'un (1990: 118), "Bazı bele-
3290-3366 sayılı yasalarla değişik
diyelerin yaptırdığı gibi, imar adalara
2981 sayılı yasanın 10. maddesinin son
çizildikten sonra, imar adaları içinde
fıkrasında, "Islah İmar planı yapılmış ve
kalan yol ve benzerlerinin, belediye
yapılacak bölgelerde, bu kanun kapsa-
adıma tescil edilip kadastro parseli ola-
mına giren ve tapu tahsis belgesi veri-
rak 18. madde uygulamasına sokula-
len hazine arsa ve arazileri, iktisap
mayacağının açıkça belirtilmesi gerek-
tarihine bakılmaksızın aynı amaçta
lidir" şeklindeki değerlendirmesi isabetli
kullanılmak üzere ilgüi belediyelere
(yerinde) değildir. 2644 sayılı Tapu Yasa-
devredilir" denmektedir.
sı'nın 21. maddesinde, "Köy ve belediye
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, sınırlan içinde kapanmış yollarla yol
2981-3290-3366 sayılı yasanın uygulan- fazlaları köy veya belediye namına
masına açıklık getirmek üzere yayınladığı tescil olunur" denmektedir. Yargıtay 8.
28.8.1986 tarih ve 1482 sayılı Genelge- Hukuk Dairesinin 22.3.1994 tarihli ve E.
sinde, üzerinde yapılaşma hakkı bulunan 1993/1432, K. 1994/3881 sayılı kararma
arsa ve arazilerin; göre, "Köy içerisinde bulunan yol faz-
lalıklarının kazandırıcı zamanaşımı ve
a. Evvelce yapılan kadastro çalışmala
zilyetlik yoluyla kazanılması mümkün-
rı sırasında tescil harici bırakılan veya
dür. İmar planı uygulamasına konu
sınırlandırılması yapılmakla birlikte tapu
olduklarında bu yerler köy tüzel kişiliği
kütüğüne tescil edilmeyen devletin hüküm
adına tespit ve tescil olunurlar".
ve tasarrufu altındaki taşınmaz mallardan,
üzerinde yapılaşma bulunanlar, valiliğin Danıştay 6. Dairesi de 9.12.1993 ta-
talebi üzerine 1278 sayılı Genelgeye göre rihli ve E. 1992/4612, K. 1993/5197 sayılı
belediye veya il özel idaresi adına, kararında, "imar planı uygulaması (ya
da ayırma-birleştirme işlemi) ile bedel-
b. Kadastrosu yapılmamış yerlerde, ü-
siz yola terk edilen taşınmazın, bu bö-
zerinde yapılaşma bulunan devletin hü
lümünün sonradan yol fazlası durumu-
küm ve tasarrufu altındaki yerlerin ise,
na gelmesi üzerine, eski iyestae bedelsiz
yine valiliğin talebi üzerine 1251 sayılı
geri verilemeyeceğT'ni öngörmüştür.
Genelgeye göre belediye veya il özel
idaresi adına kütüklenimlerinin yapılaca İmar ada ya da parseline rastlayan
ğı belirtilmiştir. Dolayısıyla, adı geçen kadastral yolların, belediye sınırları içinde
Genelgeyle üzerinde yapılaşma bulunan belediye adına, eğer mücavir alanda kalı-
yerlerin belediye ya da il özel idaresi yorsa bağlı olduğu köy tüzel kişiliği adına
adına kütüklenmesi öngörülürken, yapı- kaydedilmeleri gerekmektedir (Danıştay
19
6. Dairesi 23.10.1990 tarih, E. 1990/252, sunumunun sağlanamamasıdır. Bu süreç
1990/267). Buna karşın, dere, nehir v.b. öyle gelişmiştir ki, denetimin elden çık-
ihdas edilen yerlerin imar ada ya da par- ması sonucu kentsel alanlar bir yağma
seline rastlayan kısımlarının ise Maliye alanına dönüşmüşlerdir.
Hazinesi adma kaydedilmesi gerekmekte-
Kentsel alanlarda toprak mülkiyeti a-
dir.
çısından ortaya çıkan en önemli sorunlar-
Belediyelerce gerektiğinden büyük dan bir diğeri, arazinin kullanım türü
gösterilerek ve bir ölçüde şişirilerek, dü- değişikliği yaratılarak arsaya dönüştürül-
zenleme ortaklık payının artırılması ve mesidir. Terminolojik olarak bazı tartış-
dolayısıyla belediye adma daha fazla maların konusu olsa da, genel kabul gören
parsel üretilmesi gibi amaç dışı kullanılan nitelemesiyle arsa üretimi, bugün kent-
yoldan ihdas konusunun Tapu ve Kadast- leşmenin aldığı yeni boyutlar çerçevesin-
ro Genel Müdürlüğü'nün 6.4.1994 tarihli de güncel olduğu kadar stratejik bir ko-
ve 684 sayılı Tescile Konu Olan Harita numa gelmiştir.
ve Planların Kontrol Yönergesi ile de-
Ülkemizde 15 yıldan beri söylenen
netim altına alınması doğru ve yerinde
şudur: Yüzyılın sonuna kadar kentsel
olmuştur. Yönerge uyarınca, yoldan,
alanlarda 300.000 hektar yeni alanın
dereden ihdas durumlarında, bu kısımların
kentsel kullanıma açılması gerekmektedir.
değişiklik işlemleri beyannamesi düzen-
Yani bu kadar arsa üretimi yapılmalıdır.
lenerek haritaya bağlanması ve parsel
Eğer bu hedefe adım-adım yaklaşılmış
olarak tapu kütüğüne kaydedilmeleri
olsaydı, önümüzde kalan 4 yıllık süre
gerekmektedir. Bağımsız bir kadastro
içinde yalnızca 80.000 hektar yeni alanın
parseli durumuna getirilen bu yerlerden
arsaya dönüştürülmesi gerekecekti. Ancak
de, düzenlemeye giren diğer taşınmazlarda
geçen yıllarda düzenli ve planlı olarak
olduğu gibi eşit oranda DOP kesintisi
arsa üretimi yapılmadığından sorun daha
yapılması zorunludur.
da büyümüş olarak önümüzde durmakta-
3.6. İmar Planları ve Uygulamaları dır.
Yalnızca Kentsel Rantları Paylaştırma
Bugünkü çarpıklığın en önemli nede-
Aracı mı Olmalı?
ni, toprak politikası konusundaki politika-
Ülkemizde kent topraklarının iyeliğini sızlıktır. Ülke-bölge-kent düzeyinde birbi-
düzenleyen özel bir kurallar bütünü yok- rini eşgüdümleyen, birbirini destekleyen,
tur. Bu konu, değişik yasalarda ve yönet- birbirini bütünleyen, birbiriyle uyumlu bir
meliklerde düzenlenmeye çalışılmış ve bu toprak politikasının olmaması, kentleş-
da uygulamada karışıklık yaratmıştır. memizin kontrol dışı ve kaçak gelişmesi-
nin temel nedenidir. Çünkü toprak politi-
Kentsel alanlarla ilgili bir çerçevede i-
kası, toprağın, mekan düzenleme anla-
yelik kurumu irdelenirken, ele alınması
mında, en uygun kullanılmasıdır.
gereken önemli konulardan birisi arsa
sunumundaki sıkıntılar ve bu çerçevede Bu anlamda toprak politikasının en ö-
gelişen spekülasyon konusudur. Bugün nemli hedefleri,
gelinen noktada herkesin kabul ettiği
» Mutlak ve kutsal iyelik anlayışı yeri-
gerçek, artan yerleşme istemini emecek ve
sağlıklı yerleşme olanakları sunacak arsa ne, toprak kullanımında sosyal adaleti
20
sağlamaya yönelik yaklaşımların etkili etkenler, kent planlaması ve kamu tara-
kılınması, fından yapılan yatırımlardır. Kentsel arsa-
nın üzerinde artan imar haklarının yarattı-
• Yerel yönetimlerin uygun yerde, uy
ğı değer artışlarının toprak malikinin
gun zamanda ve uygun ederlerle, düzenli
hakkı olarak görülmesi, özel mülkiyetin
arsa üretmesi,
toplum yaran doğrultusunda denetlene-
• Toprak spekülasyonunun en aza indi memesinin bir sonucudur. Ve ülkemizde
rilmesi ve kabul edilebilir sınırlarda tu kent planlarının yaygın biçimde uygula-
tulması, namamasındaki zorlukların temel nedeni,
yürürlükteki taşınmaz iyeliği sistemidir,
• Sağlıklı kentleşmeyi sağlamak için iyeliği yüceltme konusunda geliştirilen
kamunun arsa stoku yapması söylem, tapunun deldirilmemesi v.s.,
iyeliğin toplum yararına aykırı sonuçlarını
olarak sıralanabilir.
kamufle etmenin kılıfı olmaktadır. Bu
Bu açıdan bakıldığında ülkemizde kısır döngüden kurtulmanın yolu, toprak
bunlarla bütünüyle ters bir gelişmenin politikası ile planlama konusunda getirile-
olduğu gözlenmektedir. Kentlerde kendi- cek toplum yararına uygun bir kurumsal
liğinden ve yasal olmayan gelişmeler yaklaşımın ısrarla uygulanmasına çalış-
olmakta, kamu arazileri işgal edilmekte, mak ve bunun denetim düzeneklerini
rantlar kentlerimizi oraya-buraya çekiş- (mekanizmalarını) kurmaktır. Bu çerçe-
tirmekte, ormanların insan eliyle tahrip vede kent planlan artık, vurguncuların
edilmesi sonucu açılan yerler orman reji- (spekülatörlerin) arsalarının değerini
mi dışına çıkarılmakta, kıyılarda inanıl- güvenceleyen ve artıran bir araç olmaktan
maz bir yağmalama sürmekte, tarım ara- çıkartılarak, değer artışlarının kamuya
zileri gelişigüzel yapılaşmaya açılmakta, aktarılmasının aracı durumuna getirilme-
ortaya çıkan kirli-gürültülü kent ortamla- lidir.
rında insanca sürdürülebilir yaşam ola-
Görüldüğü gibi konunun çok daha ge-
nakları ortadan kalkmaktadır.
niş boyutlarda ele alınması gerekirken,
Toprak politikasının önemli bir uygu- bizde dar anlamıyla arsa üretimi bile dü-
lama aracı olan arsa düzenlemesi yoluyla zenli yapılamamaktadır. Dar anlamıyla
arsa üretilmesi salt konut alanı üretmek arsa üretimi, imar planlarının uygulanma-
olarak algılanmamalıdır. Arsa üretimi, sıdır. Ülkemizde nüfusu 10.000'i geçen
kentsel mekanın yeniden üretilmesi yo- yerleşme birimlerinde kent planlannın
luyla, sağlıklı kentleşmenin gelişiminin çok büyük oranlarda yapıldığı bilmiyor.
denetim altında tutulmasının sağlanması- Ancak bu planların bütüncül olarak (18.
dır. madde benzeri uygulamalar anlamında)
uygulanma oranının çok düşük olduğu da
Kentsel toprak parçası, ya da kısaca
bir gerçektir. Bu konularda ne yazık ki
arsa, bir imar planı uyarınca imar parseli
kesin bilgiler yok. Gerek 6. ve gerekse 7.
durumuna getirilmek üzere yapı alanı
Beş Yıllık Kalkınma Plam'nm Harita-
olarak tanımlanmış, üzerinde imar hakları
Tapu-Kadastro Sektörü Özel İhtisas Ko-
belirlenmiş, kentin altyapı sistemlerine
misyonu Raporlan'nda, belediyelerle
bağlanmış topraktır. Arsanın tarımsal
ilgili hiçbir bilginin elde edilemediğinin
topraklardan farklı olarak değerini artıran
21
belirtilmesi düşündürücüdür. İmar uygu- çeşitliliğe yanıt vermelidir. Ancak, "arsa
lamaları konusu da bu belirsizlik içinde kimin icra üretilmelidir?" sorusunun
bulunmaktadır. İmar planlan konusunda yanıtı, öncelikle dar ve orta gelirlilerin
ağırlıklı uygulama, isteme bağlı olarak konut sorununun çözümünü hedeflemek
yapılan parsel ölçeğindeki uygulamalar- biçiminde anlaşılmalıdır. Çünkü, ülke-
dır. 1984 sonrası dönemde ise, özellikle mizde üst gelir grupları ile alt gelir grup-
büyük kentlerde imar planı uygulamala- larının (gecekondulaşmada özellenebilir)
rının yerine ıslah imar planı uygula- önemli bölümü arsa sorununu kendileri
maları geçmiştir. Islah imar planı uygu- çözmektedirler. Üst gelir gruplarının bir
lamaları süreci duracağa benzememekte- bölümü gelir kategorilerinin kendilerine
dir. Bunun 3 önemli nedeni vardır: sağladığı ilişkilerle, alt gelir gruplarının
önemli bölümü ise yasal olmayan yollarla
1. 3290-3366 sayılı yasalarla değişik
sorunlarını çözme yoluna gitmektedirler.
2981 sayılı yasanın, 3194 sayılı yasadan
Bu koşullar karşısında yasalara saygılı ve
bir ölçüde farklı bir yaklaşımla paylı iye
olanakları kıt kesimler ortada kalmakta-
liğin paylara ayrılmasına olanak tanıması,
dırlar. O nedenle çözümlemede dar ve
2. Gecekondu ve imar yürütmeliğine orta gelirlilerin bir önceliğe sahip olmaları
aykırı olarak yapılan yapıların bir türlü normal karşılanmalıdır.
önüne gecikmemesi.
Tüm bu gerçekler ortada iken, sessiz-
3. 3030 sayılı Anakent Belediyeleri sedasız yürürlüğe giren Rekabeti Önleme
nin Yönetimi Hakkındaki Yasa'mn, Yasası'ndaki (Anti-Tekel Yasa) meta
planlamaya ilişkin kurallarından farklı bir üretimi ile ilgili mantığın tersine, toprak-
biçimde, ıslah-imar planlarının onaylan taki tekelleşmeyi önleyecek hiçbir önlem
ması ve değiştirilmesi yetkisinin yalnızca getirilmemektedir. Tersine KiT'ler, te-
ilçe belediye meclislerine ait olması. sislerinden çok arazilerine ağzı sulananla-
ra haraç-mezat satılmaktadırlar. Özelleş-
Öte yandan, 3194 sayılı İmar Yasası'-
tirme Yasası ile bazı tekelci gruplara
nın getirmiş olduğu hisseli arazi satışları
toprak tekelciliği oluşturma ortamları
ve özel parselasyon yasağı bugün delin-
sunulmaktadır. Özellikli bölgelerde,
miş bulunmaktadır. Özellikle Borçlar
(GAP, kıyılar, metropoliten kentler gibi),
Yasası'ndan ve yasalardaki veraset-intikal
bu tür eğilimler gözlenebilmektedir.
hükümlerinden yararlanarak bu yasak
delinmekte, hatta hissedarlar bu yasağı Bu çerçevede yaklaşıldığında arsa ü-
delmeye teşvik edilmektedirler. Bunun retimi konusundaki artık bir master plan
sonucunda önlenmeye çalışılan düzensiz yapma noktasında olduğumuzu özellikle
yapılaşmalar kentin çevresinde sürmekte- vurgulamak gerekmektedir.
dir. Belki de özellikle yerel yönetimlerin
Tam da bu noktada, başta HABİTAT
arsa üretimi konusundaki yetersiz ve
zirveleriyle kabul edilen ve Birleşmiş
başarısız politikaları, paydaşları bu sürece
Milletler Örgütü ve bu örgütün öncülü-
zorlamaktadır.
ğünde uluslararası metin durumuna gelen
Bugün kentsel alanlarımızda çeşitle- değerlendirmelere ve yayınlara ülkemiz-
nen arsa isteminden söz etmek gerek- deki tüm kurum ve kuruluşların sahip
mektedir. Arsa üretimi politikaları, bu çıkması çağrısında bulunuyoruz!..
22
Çünkü 1975 yılında Birleşmiş Millet- konu olan toprak olmuştur. Bu gerçek,
ler Örgütü tarafından yayınlanan 7 ciltlik ülkemiz kentsel alanlarında yüzyıllar
URBAN LAND POLICIES AND LAND sonra yeniden keşfedilmişe benzemekte-
USE CONTROL MEASURES başlıklı dir.
kitaplarda şunlar söylenmektedir:
Rantın özünde yer alan ise, toprağın
• Toprak üzerindeki iyelikten değil, kendisi değil, onu elde bulundurma hak-
topraktan yararlanmadan söz etmek doğ kıdır. Dolayısıyla, rantın kaynağı özel
ru olur (Cilt II, sayfa 36). iyeliktir. Kuramsal olarak yaklaşıldığında
özel iyeliğin olmadığı koşullarda toprak
• "Toprak ülkenin doğa! kaynağıdır"
rantları oluşmaz. Ancak ülkemizde, Ana-
gerçeği benimsenirse, kamunun iyeliğinde
yasal düzlemde özel iyeliği kabul eden bir
olacak, bu nedenle satılamayacak, kiraya
toplumsal yeğleme söz konusu olduğun-
verilecektir (Cilt III, sayfa 199).
dan, irdelenmesi gereken nokta, rantın en
aza indirilmesi ve toprak değerlerinin
• Toprak da tarım arazisi ve arsa anla
spekülatif artışının önlenmesi ve de-
mında, çeşitli işlemlerle geliştirilebilir.
netlenmesi, sonuçta da kamusal yatı-
Ancak onun aslı su ve hava gibidir (Cilt
rımlarla artan kentsel toprak rantları-
III, sayfa 35).
nın kamuya geri döndürülmesidir.
• Gelişmekte olan ülkelerdeki arsa vur
Çünkü toprağın değil de toplumun ü-
gunculuğu (spekülasyonu) göstermiştir ki,
rünü olan rantlar, birkaç yönden özellikle
bundan elde edilen gelirler, vurguncular
önem kazanmaktadır: Öncelikle toprak
(spekülatörler) tarafından, ulusal ekono
rantları emeğin değer yitirmesine yol
miyi destekleyecek alanlara yatırılma-
açmaktadır. Hem düşük emek ederi hem
maktadır (Cilt VII, sayfa 3).
de konut çevresi de içinde olmak üzere
Ülkemizde, ne yazık ki, canı isteyince emeğin yeniden üretiminin koşullan kö-
uluslararası sözleşmelere atılan imzalara tüleşmektedir. Öte yandan, rantlar, plan-
sığman bir siyaset kültürü yerleşmiştir. lama düzenini bozmakta, alt üst etmekte-
Ama yukarıda sıralanan görüşler ülke- dir. Kent formunu oluşturmada, kentsel
mizdeki arsa politikasının, toprak politi- işlevlerin mekandaki dağılımım ve ko-
kasının kaim çizgileri olamamıştır. Bu numlanmasını yönlendirmede, toprak
anlamda Anayasa'nm 35. maddesindeki kullanım türlerinin yer seçimlerine ilişkin
hüküm, Palandöken Dağlarındaki bir kararlarda belirleyici olmaya başlamışlar-
kardelen çiçeği gibi yalnız durmaktadır. dır. Diğer bir deyişle, rantlar kentlerin
gelişiminde bir otorite durumuna gel-
Aslına bakılırsa toprak tek basma hiç-
mişlerdir. Kent planları, yüzen rantları
bir değer yaratmadığı gibi, kendisinin de
kent düzlemine konumlandırmanın araçları
hiçbir değeri yoktur. Değeri yaratan, bir
durumuna geldiklerinde bu mekanlardaki
malın üretimi için harcanan insan emeği-
yaşam, tüm yanlarıyla bundan olumsuz
dir. Toprak da, diğer tüm nesneler gibi,
etkilenmeye başlamıştır. Doğal ve tarihi
insan emeğinin doğal bir nesnesidir. İnsa-
çevrenin yok edilmesi sürecinin
nın ilk üretim aracı, eş deyişle insansal
hızlanmasında rantlar katalizör görevini
emeğin ilk uygulama alanı topraktır. Bu
üstlenmektedir. Önemli bir diğer nokta,
yüzdendir ki, ilk ele geçirilen ve iyeliğe
rant beklentileri nedeniyle toprağa artık
23
spekülatif yaklaşılmasıdır. Bunun sonucu Bunların tehlikeli gelişmeler olduğu-
anaparanın önemli bölümünün taşınmaza nu, sınırlandırılması, denetlenmesi gere-
yönelmesidir. Bu koşullarda kapsamlı ken gelişmeler olduğunu, geleceğimizi
planlama etkinliklerine yönelme olanağı tehdit eden yönelmeler olduğunu özellikle
zora sokulmaktadır. vurgulamak gerekmektedir. Bu nedenle
de toprak kullanımı kararlarının artık
Bu çerçevede, kentsel topraklar bugün
sağlanacak rantın büyüklüğü hesaplanna
sahiplerine, yani onu ellerinde bulundu-
göre verildiği bir ortamda, sürece dur
ranlara, ya da onu gasp edenlere arsa
diyecek toplumcu bir karşı duruşun ör-
piyasasında ve kent yaşamında üstünlük
gütlenmesi gerekmektedir.
sağlamaya başlamışlardır. Dizgenin ken-
disi bu üretim dışı etkinlikler sonucu Rantların kentlerimiz ve içinde yaşa-
oluşan kazançları yaratmaya, büyütmeye, yanlarımız açısından ortaya çıkardığı
bunları özendirmeye ve geçerli kılmaya olumsuzluklar zincirinin kırılabilmesi
(meşrulaştırmaya) başlayınca siyasal, için, toplumsal yatırımlar sonucu gerçek-
sosyal ve kültürel değerlerin de tıkanması leştiği açık olan bu rantların kamuya geri
sonucunu yaratmış olmaktadır. döndürülmesi düzenekleri üzerinde ö-
nemle durulması gerekmektedir.
Rantla yaşamayı bir yaşama tarzı ola-
rak kabul edenlerin sayısının arttığı bir Mülk edinme hastalığı, yaşam tarzla-
ortamda, sonuçta bir kıtlık rantı olan top- rımızda paylaşmacılığı ortadan kaldır-
rak rantından beslenmenin, taş atıp kol maktadır. Oysa kentlerimiz paylaştırılacak
ağrıtmadan, kolay edinilen kazancın tadı- ve kapışılacak değil, paylaşılacak alanlar-
na erenlerin kol gezdiği bir arenada, so- dır. Buna yönelik bir birlikte yaşama
nuçta mafya türü yaklaşımlar ve örgüt- modelini temellendirmek zorundayız.
lenmeler kaçınılmaz olacaktır. Çünkü Üzerinde yaşadığımız topraklar, yaşamı-
rantın oluştuğu mekan sabit kalırken mız için bir güvence unsuruna dönüştü-
ranttan nasiplenenlerin sayısı artarsa bu rülünce, devlet ve yönetenler toplumsal
sonuç normal olacaktır. eşitsizlikleri küçültecek modeller uygu-
lamaymca toprak-insan ilişkileri bireyci
Tehlikeli olan bir diğer önemli nokta-
niyetlere göre biçimlenmektedir.
nın, kamu yönetiminin bazı birimlerinin
ve bu birimlerdeki bazı yetkililerin de bu Gerek kentler biçimlendirilirken, ge-
süreçlerin içinde doğrudan yer almaları rekse toprak kullanım kararlan verilirken
olduğunu da özellikle vurgulamak gerek- mutlaka bir çıkar tanımı üzerinden gidile-
mektedir. Özellikle belediyelerin ellerinde cektir. Sorun burada, hangi çıkara yö-
olan olanaklar ve yetkiler, bu kurumlan nelik bir politika? sorusunun yanıtına,
bir rant oluşturma ve paylaştırma arenası- daha doğrusu bu konuda yapılacak temel
na dönüştürmüşe benzemektedir. Bu ku- yeğlemeye bağlıdır. Temel yeğleme,
rumsal yozlaşma da mekana ilişkin ka-
• Özel çıkarlar
rarlarda, kentin ve gelecek kuşakların göz
ardı edilerek bugüne dönük çıkarcı, köşe • Kamusal yarlr
dönücü, vurdumduymaz, bireyci ve egoist
• Toplum yararı çerçevesinde bunla
eğilimlerin ön plana çıkması sonuçlarını
rın dengelenmesi
doğurmaktadır.
24