fahruddîn er-râzî'nin tefsîri'nde i'câzu'l-kur'ân

355 Pages·2016·2.1 MB·Turkish

T.C.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı

Doktora Tezi

FAHRUDDÎN ER-RÂZÎ’NİN TEFSÎRİ’NDE
İ‘CÂZU’L-KUR’ÂN

Mehmet Emin Yurt

Diyarbakır 2016

T.C.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı

Doktora Tezi

FAHRUDDÎN ER-RÂZÎ’NİN TEFSÎRİ’NDE
İ‘CÂZU’L-KUR’ÂN

Mehmet Emin Yurt

Danışman
Prof. Dr. Ali Akay

Diyarbakır 2016
TAAHHÜTNAME
SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Dicle Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre
hazırlamış olduğum “Fahruddîn er-Râzî’nin Tefsîri’nde İ‘câzu’l-Kur’ân” adlı
doktora tezinin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak
gösterdiğimi ve tez yazım kılavuzuna uygun olarak hazırladığımı taahhüt eder,
tezimin kâğıt ve elektronik kopyalarının Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım.
Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin
yapılmasını arz ederim.
Tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir.
Tezim sadece Dicle Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.
Tezimin … yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin
sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin tamamı her yerden
erişime açılabilir.
15/03/2016
Mehmet Emin YURT
KABUL VE ONAY

Mehmet Emin YURT tarafından hazırlanan “FAHRUDDÎN ER-
RÂZÎ’NİN TEFSÎRİ’NDE İ‘CÂZU’L-KUR’ÂN” adındaki çalışma, 07/03/2016
tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda jürimiz tarafından Temel İslam
Bilimleri Anabilim Dalı, Tefsir Bilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak oybirliği /
oyçokluğu ile kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Muhammed Çelik (Başkan)

Prof. Dr. Şadi Eren

Prof. Dr. Nazım Hasırcı

Prof. Dr. Ali Akay

Doç. Dr. Abdurrahman Ateş
ÖNSÖZ

Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Her türlü övgü ve sena O’na
aittir. O, her türlü eksiklikten ve kusurdan münezzehtir. O’na nasıl hamd edilmesi
gerekiyorsa o şekilde hamd ederiz. Hz. Muhammed (s.a.v.)’e salât ve selam olsun.
Onun şahsında bütün Peygamberlere de salât ve selam ederiz. Nüzûl döneminde,
i‘câzu’l-Kur’ân şeklinde bir isimlendirme yapılmamış olsa da tehaddî ayetleri ve
Kur’ân’da çelişki olmadığını bildiren ayetlerle, i‘câzın maksadı olan Kur’ân’ın Allah
kelâmı oluşu meselesi üzerinde oldukça durulmuştur. Kur’ân’ın ilk muhatapları onun
sahip olduğu mucizevî özellikler karşısında hayranlıklarını gizleyememişlerdir. Onun
bu özellikleri, daha sonraki dönemlerde i‘câzu’l-Kur’ân başlığı altında ele alınmış,
bu konuda çok sayıda görüş beyan edilmiş ve pek çok eser meydana getirilmiştir.
İ‘câzu’l-Kur’ân ilmi, Kur’ân’ın sahip olduğu üstün edebî özellikler ve muhtevasıyla,
beşer sözü olmayıp ancak Allah kelâmı olabileceği konusuna odaklanır. Bu açıdan
i‘cazu’l-Kur’ân, Kur’ân ilimleri arasında önemli bir yer işgal etmektedir. Fahruddîn
er-Râzî (ö.606/1210), i‘câz konusuyla ilgili olarak önce Nihâyetu’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-
İ‘câz adında müstakil bir eser telif etmiş, daha sonra Mefâtîhu’l-Gayb tefsirinde bu
konuyu detaylı bir şekilde işlemiştir. Başta i‘câzu’l-Kur’ân ilminin temel konuları
olan tehaddî, muaraza ve sarfe konuları olmak üzere Kur’ân’ın fesâhat ve belâgat
yönüyle i‘câzı, Kur’ân’ın nazım yönüyle i’câzı, ayrıca îcâz ve itnâb, temsîl ve teşbîh,
muhtevasının kapsamlılığı, gaybî konular ihtiva etmesi gibi pek çok konu Râzî
tarafından i‘câz bağlamında ele alınmıştır.
I
Râzî, özellikle tefsîr alanında yazmış olduğu eseriyle meşhur olmuştur. Onun
Mefâtîhu’l-Gayb adlı tefsiri, yazıldığı günden beri birçok kişi üzerinde derin etkiler
bırakmıştır. Kâdî Beydâvî, İbn Kesîr, Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî ve Elmalılı
Muhammed Hamdi Yazır gibi müfessirler Mefâtîhu’l-Gayb’dan etkilenmişlerdir.
Günümüzde de Râzî’nin tefsiri üzerine değişik yönlerden çok sayıda akademik
çalışma yapılmıştır. Muhsîn Abdülhamîd’in er-Râzî Müfessiren, Süleyman Uludağ’ın
Fahrettin Râzî, Hayatı/Fikirleri/Eserleri ve Abdülhakim Yüce’nin Râzî’nin
Tefsirinde Tasavvuf isimli çalışmaları bunlardan bazılarıdır. Ayrıca Mefâtîhu’l-Gayb
üzerine Michel Lagarde tarafından Index du Grand Commentaire de Fahr al-Din al-
Razi adıyla bir indeks hazırlanmıştır. Ankara, Atatürk ve Marmara başta olmak üzere
Türkiye’deki birçok üniversitede Râzî ve tefsiri üzerine çok sayıda doktora ve
yüksek lisans tezi yapılmıştır. Biz de bu çalışmamızda Râzî’nin tefsirinde i‘câzu’l-
Kur’ân konusunu ele aldık. Çalışmamız bir giriş, iki bölüm ve sonuç kısmından
meydana gelmektedir. Giriş kısmında çalışmanın konusu, kapsamı ve amacı
hakkında bilgi verdik. Daha sonra Râzî’nin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri: i‘câz ve
mucize kavramlarının tanımları, i‘câzu’l-Kur’ân ilminin ortaya çıkışı, tarihsel
gelişimi ve bu alanda yazılan eserler hakkında genel bilgiler sunduk. Birinci
bölümde, tehaddî, muaraza ve sarfe gibi i‘câzu’l-Kur’ân ilminin temel kavramlarının
Râzî tarafından nasıl ele alındığını; ikinci bölümde ise îcâz ve itnab, temsîl ve teşbîh,
üslûp, muhteva, nazım, gaybî haberler ve Hz. Peygamber (s.a.v.)’in şahsiyeti gibi
konuların Râzî tarafından ne şekilde değerlendirildiğini ortaya koymaya gayret ettik.
Çalışmam boyunca bana layıkı vechiyle rehberlik eden danışman hocam Prof.
Dr. Ali Akay’a, bu konuyu belirlememde yardımcı olan ve tezimin izleme
komitesinde yer alan değerli hocam Prof. Dr. Muhammed Çelik’e, katkılarını
esirgemeyen tez izleme komitesinin diğer üyesi muhterem hocam Prof. Dr. Nazım
Hasırcı’ya teşekkür ederim. Yapmış oldukları katkılardan dolayı Prof. Dr. Şadi Eren,
Yrd. Doç. Dr. Musa Çetin, Yrd. Doç. Dr. Cemal Işık ve Yrd. Doç. Dr. Zeki Tan’a;
kaynak temininde ve metin tercümelerinde yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Emre Çavdar
Arş. Gör. Adem Eryiğit ve Arş. Gör. Nurullah İrven’e ayrıca teşekkür ederim.
Mehmet Emin Yurt
Iğdır – 2016
II
ÖZET

Çalışmamızın konusu Fahruddîn er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-Gayb adlı tefsirinde
İ‘câzu’l-Kur’ân’dır. Dînî ilimlerin hemen her alanında eser veren Râzî, tefsir
alanında da büyük bir eser ortaya koymuştur. Mefâtîhu’l-Gayb adlı bu eser, yazıldığı
günden itibaren birçok kişi tarafından okunmuş, üzerinde önemle durulmuş ve
hakkında kapsamlı çalışmalar yapılmıştır. Biz de çalışmamızda bu tefsiri, İ‘câzu’l-
Kur’ân yönüyle ele aldık.
Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden meydana gelmektedir. Giriş kısmında
Fahruddîn er-Râzî’nin hayatı ve eserleri hakkında özet bilgiler verdik. Daha sonra
İ‘câzu’l-Kur’ân kavramı, bu kavramın tarihsel gelişimi ve bu ilmin gelişmesine
katkısı olan âlimlerin görüşleri hakkında bilgi verdik.
Çalışmamızın birinci bölümünde, Fahruddîn er-Râzî’nin İ‘câzu’l-Kur’ân’la
alakalı temel konulara yaklaşımını inceledik. Bu bölümde; Mucize, kerâmet ve sihir
kavramları, geçmiş Peygamberlerin mucizeleri, tehâddî, muaraza ve sarfe gibi temel
konuları ele aldık.
İkinci bölümde Fahruddîn er-Râzî’ye göre Kur’ân’ın belâgat ve fesâhat
yönüyle mucize olması konusunu ele aldık. Kur’ân’ın i‘câzıyla bağlantılı olarak;
Îcâz, itnâb, temsîl, teşbîh ve Kur’ân’ın üslûbu gibi temel belâgat konularının Râzî
tarafından nasıl ele alındığını inceledik. Ayrıca bu bölümde nazım düşüncesi
bağlamında Fahruddîn er-Râzî’nin Kur’ân’ın bütünlüğünü nasıl ele aldığını
inceledik. Ayrıca Râzî’nin Kur’ân’ın gaybî haberler ihtiva etmesi ve vahyin
III
kaynağını tespit etme noktasında Hz. Peygamber (s.a.v.)’in şahsiyeti gibi konuları
nasıl ele aldığını inceledik.
Sonuç kısmında ise çalışmamız boyunca elde ettiğimiz bütün bilgilerin
hülasasını verdik.
Anahtar Kelimeler
Kur’ân, İ‘câz, Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb.
IV
ABSTRACT

The subject of our study is the Miraculous of Qur’ân in the Fahr al-Dîn al-
Râzî’s tafseer “Mefâtîhu’l-Gayb.” al-Râzî who work in almost every area of
theology, has put out a great work in the field of commentary. This work named
Mefâtîhu’l-Gayb, was read by many people since it was written, it has been
accentuated over and done extensive work on. In the present study, we dealt with this
commentary the Miraculous of Qur’ân direction.
Our study is composed of an introduction and two sections. İn the
introduction, we give concise information about the life and works of Fahr al-Dîn al-
Râzî. Then we have provide information about Miraculous of Qur’ân concept,
historical development of this concept and about the opinions of the scholars who
contributed to the development of this science.
In the first section of our study, we have examined the approach of Fahr al-
Dîn al-Râzî to the key issues related to the Miraculous of Qur’ân. In this chapter; We
have examined basic issues such as miracle, oracle and magic concepts, the miracles
of the previous prophets, challange (tehâddî), imitating and prevent (sarfe).
In the second section, we dealt with the issue of the miraculous of the Qur’an
in terms of rhetoric (belâgat) and perfect expression (fesâhat) according to Fahr al-
Dîn al-Râzî. Connection with miraculous of the Qur’an; We have examined how it
was examined the basic rhetoric issues such as terse, hyperbole, parable, allegory and
style of the Qur’an by Fahr al-Dîn al-Râzî. Also in this section, we have examined in
V