FAHRÎ'NİN HUSREV Ü ŞÎRÎN'İ Metin-Gramer-Sözlük

710 Pages·2008·1.86 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK DİLİ BİLİM DALI

FAHRÎ’NİN HUSREV Ü ŞÎRÎN’İ
(2317-4683)
Metin-Gramer-Sözlük

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN
Doç. Dr. Yakup KARASOY

HAZIRLAYAN
Mevlüt GÜLMEZ

Konya, 2003
İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖN SÖZ............................................................................................................... 8
KISALTMALAR............................................................................................... 10
GİRİŞ.................................................................................................................. 12
ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ........................................................................... 13
SELÇUKLULAR DÖNEMİ TÜRKÇESİ......................................................... . 13
BEYLİKLER DÖNEMİ TÜRKÇESİ................................................................. 14
OSMANLI TÜRKÇESİNE GEÇİŞ DÖNEMİ................................................... 16
ESER HAKKINDA............................................................................................ 16
FAHREDDİN YÂKÛB BİN MEHMED .......................................................... 18
ESERİN KONU BAŞLIKLARI......................................................................... 20
KAYNAKLAR.................................................................................................. 23
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ................................................................... 28
METİN.............................................................................................................. 29
DİL ÖZELLİKLERİ ..................................................................................... 176
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M
S E S B İ L G İ S İ
I. ÜNLÜLER .................................................................................................. 177
A.ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ ............................................................................. 177
1. e/ i değişmeleri ................................................................................. 177
1.1. Metnimizde “i” imlâsıyla olanlar....................................... 178
1.2. Metnimizde “e” imlâsıyla olanlar...................................... 182
2. o/u, ö/ü değişmeleri ......................................................................... 183
3. ö, u, ü / i değişmeleri......................................................................... 185
4. ı/u, i/ü değişmeleri............................................................................ 185
5. ı /a değişmeleri................................................................................. . 186
6. e / ö değişmeleri................................................................................ 186
B.ÜNLÜ UYUMU........................................................................................... 187
2
1. İncelik-kalınlık bakımından ünlü uyumu...................................................... 187
2. Yuvarlaklık-düzlük bakımından ünlü uyumu............................................... 188
2.1. Kelimelerde yuvarlaklaşma................................................ 189
2.2. Eklerde yuvarlaklaşma........................................................ 196
2.3. Düz ünlü taşıyan ekler ....................................................... 200
C. ÜNLÜ TÜREMESİ..................................................................................... 204
D. ÜNLÜ DÜŞMESİ........................................................................................ 205
1. Kelime başında ünlü düşmesi............................................................ 205
2. Kelime ortasında ünlü düşmesi.......................................................... 205
2.1. Kelime bünyesinde ünlü düşmesi........................................ 205
2.2. Eklerde ünlü düşmesi...................................................................... 206
2.3. i- fiili düşmesi...................................................................... 207
2.4. Yardımcı fiillerin getirilmesiyle meydana gelen düşmeler.. 207
E. KELİME BİRLEŞMELERİ .................................................................... 207
II. ÜNSÜZLER ............................................................................................... 211
A. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ......................................................................... 211
1. ḳ / ḫ değişikliği ......................................................................................... 211
2. k / g değişikliği ......................................................................................... 212
3. ġ ve g seslerinin gelişmesi ...................................................................... 214
3.1. Birden fazla hece taşıyan kelimelerin sonunda............................. 215
3.2.Yapım eklerinin ve hecelerin başında........................................... 216
3.3. Çekim eklerinin başında............................................................... 217
3.4. Çekim eklerinin sonunda.............................................................. 217
4. g / ğ, v, y değişmesi .................................................................................. 218
4. 1. Yuvarlak ünlü bulunduran kelimelerde (hece sonunda)......................... 218
4.2. Kelime ortasında ve hece başında................................................ 218
4.3. Düz ünlülerde.............................................................................. 218
5. ġ / v değişmesi ......................................................................................... 219
6. b / v değişmesi ......................................................................................... 219
6.1. Kelime başında............................................................................. 219
3
6.2. Kelime arasında ve sonunda......................................................... 219
6.3. Hece başında................................................................................. 219
7. ñ / ġ ................................................................................................ 220
8. t / d değişmesi .............................................................................. 221
9. d / y, z değişmesi........................................................................... 225
9.1. d / y değişimi.................................................................. 226
9.2. d / z değişimi................................................................... 227
10. ng / ñ değişmesi .......................................................................... 227
11. v / f değişmesi............................................................................ . 228
12. b / p değişmesi.............................................................................. 228
13. ñ / n değişmesi............................................................................. . 229
B. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ........................................................................... 229
1. İmlâsı kalıplaşmış ekler................................................................. 229
2. Kelime içinde sedâlılaşma............................................................. 229
C. GÖÇÜŞME (YER DEĞİŞTİRME)...................................................... 231
D. ÜNSÜZ TÜREMESİ............................................................................... 232
1. -y- ve -n- yardımcı ünsüzleri......................................................... 232
2. ses ikizleşmesi............................................................................... 233
E. ÜNSÜZ DÜŞMESİ.................................................................................. 234
1. l düşmesi....................................................................................... 234
2. v düşmesi...................................................................................... 234
3. r düşmesi...................................................................................... 234
4. y düşmesi...................................................................................... 234
F. HECE DÜŞMESİ..................................................................................... 236
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
Ş E K İ L B İ L G İ S İ
I. İSİM............................................................................................................ 237
A. ÇOKLUK ................................................................................................ 237
B. İYELİK EKLERİ ................................................................................... 238
C. İSİM TAMLAMALARI.......................................................................... 240
1. Belirtili isim tamlamaları............................................................... 241
2. Belirtisiz isim tamlamaları............................................................. 241
4
D. İSİM ÇEKİMİ ........................................................................................ 241
1. İlgi hâli ekleri.................................................................................. 241
2. Yönelme hâli eki............................................................................. 242
3. Yükleme hâli ekleri......................................................................... 242
4. Bulunma hâli eki............................................................................. 243
5. Ayrılma hâli eki............................................................................... 244
6. Eşitlik hâli eki.................................................................................. 245
7. Vâsıta hâli ekleri ............................................................................ 246
8. Yön (cihet) ekleri ........................................................................... 247
E. SAYI İSİMLERİ....................................................................................... 248
1. Asıl sayı isimleri ............................................................................ 248
2. Yabancı kökenli sayı isimleri ........................................................ 249
F. İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ......................................................... 249
G. FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ......................................................... 254
H. FİİLDEN FİİL YAPMA EKLERİ.......................................................... 256
II. ZAMİR....................................................................................................... 259
1. Şahıs Zamirleri........................................................................................... 259
2. İşâret Zamirleri ......................................................................................... 262
3. Dönüşlülük Zamirleri ................................................................................ 264
4. Belirsizlik Zamirleri .................................................................................. 265
5. Soru Zamirleri ........................................................................................... 265
6. Bağlama Zamirleri ..................................................................................... 266
7. İlgi (Vasfiyet) Zamiri.................................................................................. 267
III. SIFAT ................................................................................................... 268
1. Niteleme Sıfatları ...................................................................................... 268
2. Sıfatlarda Berkitme, Küçültme ve Karşılaştırma……………………....... 268
2.1. Berkitme sıfatları ....................................................................... 268
2.2. Küçültme sıfatları ..................................................................... 268
2.3. Karşılaştırma sıfatları.................................................................. 269
3. Belirtme Sıfatları ...................................................................................... 269
3. 1. İşâret sıfatları ........................................................................... 269
3. 2. Belirsizlik sıfatları ................................................................... 270
IV.Z A R F ................................................................................................... 271
5
1. Zaman Zarfları .......................................................................................... 271
2. Yer Zarfları ............................................................................................... 273
3. Mikdar Zarfları .......................................................................................... 273
4. Suret Zarfları ........................................................................................... 274
5. Soru Zarfları ............................................................................................. 275
V. E D A T ................................................................................................... 276
1. Bağlama Edatları ...................................................................................... 276
1.1. Şart bildirenler ........................................................................... 276
1.2. Sınırlama bildirenler .................................................................. 276
1.3. Sebep bildirenler ........................................................................ 276
1.4. İstisnâ bildirenler ....................................................................... 277
1.5. Cümle bağlayıcılar .................................................................... 277
1.6. Bağlama (atıf) edatları ............................................................... 277
1.7. Bağlama vavı .............................................................................. 277
1.8. Karşılaştırma edatları ................................................................. 277
1.9. Benzetme edatları ........................................................................ 278
2. Son Çekim Edatları .................................................................................... . 278
3. Soru Edatları................................................................................................ . 278
4. İşâret Edatları............................................................................................... . 278
5. Berkitme (Kuvvetlendirme) Edatları ......................................................... . 278
6. Çağırma Edatları ........................................................................................ . 279
7. Ünleme Edatları ......................................................................................... 279
8. Cevap Edatları ........................................................................................... . 279
VI. F İ İ L ....................................................................................................... 280
1. BİLDİRME EKLERİ .................................................................................... 280
1.1. Görülen geçmiş zaman ................................................................... 280
1.2. Öğrenilen geçmiş zaman ............................................................... 281
1.3. Geniş zaman.................................................................................... 282
1. 4. Gelecek zaman ............................................................................... 285
1.5. Şimdiki zaman ............................................................................... 286
2. DİLEK KİPLERİ............................................................................................. 287
2.1. İstek çekimi...................................................................................... 287
2.2. Emir çekimi..................................................................................... 288
2.3. Dilek-Şart çekimi............................................................................. 289
6
2. 4. Gereklilik çekimi ............................................................................ 290
3. SIFAT–FİİLLER.......................................................................................... 291
3.1. Geniş zaman sıfat-fiilleri ............................................................... 291
3.2. Geçmiş zaman sıfat-fiilleri ............................................................. 291
3.3. Gelecek zaman sıfat-fiilleri ........................................................... 292
4. ZARF - FİİLLER ......................................................................................... 292
4. 1. Hâl bildirenler ........................................................................... 292
4.2. Zaman bildirenler ....................................................................... 293
4.3. Bağlama görevinde olanlar ........................................................ 294
4. 4. Birleşik fiil ................................................................................. 294
4.4.1. Tasvirî Fiiller ............................................................... 295
4.4.1.1. Süreklilik ifade edenler................................... 295
4.4.1.2. Tezlik ifade edenler........................................ 296
4.4.1.3. Yaklaşma ifade edenler.................................. 296
4.4.1.4. Yeterlik (iktidarî ).......................................... 296
5. YABANCI UNSURLAR.......................................................................... 298
DEĞERLENDİRME....................................................................................... 303
SÖZLÜK ......................................................................................................... 305
ÖZEL ADLAR DİZİNİ................................................................................. . 461

7
Ö N S Ö Z
H u s r e v ü Ş î r î n; Sasanî hükümdarı Hüsrev-i Perviz ile Ermen Melikesi Şîrîn
arasında geçen bir aşk macerasının adıdır. İslâm edebiyatında asırlar boyu ilgi gören, birçok
şaire ilham kaynağı olan bu hikâye, tarihî bir gerçeğe dayanmaktadır. Bu tarihî gerçeği edebî
sahaya taşıyan ilk kişi Firdevsî olmuş; fakat bu hikâyeyi klâsikleştiren ve ona asıl şeklini
veren ise Nizâmî-i Gencevî olmuştur. Onun mesnevî tarzında ölümsüzleştirdiği hikâye hem
Türkler hem de İranlılar arasında bir hayli rağbet görmüş; her iki kültürde de yapılan elliden
fazla tercüme bu ilginin ne kadar yoğun olduğunu göstermiştir.
Bilindiği gibi, Türkçe yazılmış Husrev ü Şîrîn’lerin en eskisi Kutb’a aittir. Altın Ordu
hükümdarı Tini-Bek ve eşi Melike Hatun’a sunulan eser, Kıpçak şivesiyle 1341 yılında
yazılmıştır. Anadolu’da yazılmış ilk Husrev ü Şîrîn’in ise Şeyhî’ye ait olduğu bilinmekte idi.
Fakat, Fahri’ye ait Husrev ü Şîrîn’in bulunmasıyla birlikte bu durum değişmiştir.
Barbara Flemming, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz’de Profesör Karl
Süssheim’in kitapları arasında bu nüshayı bulmuş; önce bu nüshayı tanıtan bir makale
yayımlamış1; ardından da inceleme, transkripsiyonlu metin ve tıpkıbasımdan oluşan bir
çalışmayı 1974 yılında ilim âlemine sunmuştur2.
Eser, XIV. yüzyılda Aydınoğulları döneminde yaşamış ve İsa Bey tarafından himaye
görmüş Fahrî mahlaslı Yakup bin Mehmed tarafından kaleme alınmıştır. Şâir bu eseri
Nizâmî’nin aynı adı taşıyan eserinden tercüme etmiştir. Ancak bu tercüme için birebir
aktarma diyemeyiz. Fahrî, Nizâmî’nin klâsik Farsça mesnevisine Şehnâme’den aldığı
parçaları da katarak hikâyeyi tarihî ve destanî bir havaya sokmuştur. Ayrıca kullandığı
atasözleriyle, halk deyişleriyle ve mahallî söyleyişlerle tercümeye âdeta telifî bir eser
görünümü kazandırmıştır.
Biz, XIV. yüzyıl Eski Anadolu sahası eserlerinden olan Fahrî’ye ait Husrev ü Şîrîn
üzerinde Metin, Gramer ve Sözlük’ten oluşan bir çalışma yaptık. Çalışmamızda,
Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş’ın “Eski Türkiye Türkçesi” ile Yard. Doç. Dr. Orhan
Yavuz’un “Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı” adlı eserleri esas olarak aldık.

1 Barbara FLEMMİNG, “Beylikler Devrinin Bir Romantik Mesnevisi: Fahrî’nin Husrev u Şîrîn’i” ”, I. Milletler
Arası Türkoloji Kongresi, (İstanbul, 15-20 X. 1973), İstanbul, s. 325-329.
2 Barbara FLEMMİNG, Fahris Husrev u Şîrîn Eine Türkische Dichtung Von 1367, Wiesbaden 1974.
8
Çalışmanın G i r i ş bölümünde eserin yazıldığı dönem ve yazar hakkında bilgi
verilmiştir. Eserin çağdaşlarıyla karşılaştırılması ve eserin konu başlıkları da bu bölüm içinde
yer almaktadır.
Çalışmanın dayanak noktasını oluşturan “Husrev ü Şîrîn” hikâyesi, M e t i n kısmında
yer almaktadır. Bu bölümde eser transkripsiyonlu olarak Lâtin harflerine aktarılmış; anlam
verilemeyen ya da müstensih hatası olarak değerlendirilen yerler aslı verilmek suretiyle
araştırıcıların dikkatine sunulmuştur. Metin aktarımında eserin aslına sadık kalınmış,
müstensih hatası olarak düşünülen kısımlar sayfa altında belirtilmiş; ayrıca dönemin imlâ
özellikleri de dikkate alınmıştır. Çalışmamız eserin tamamını kapsamamaktadır. 2317-4683
beyitleri üzerinde yapılan bu çalışma, XIV. yüzyıl Eski Anadolu Türkçesi dönemini -her
yönüyle- yansıtan önemli bir eserdir.
D i l Ö z e l l i k l e r i başlığı altında Ses ve Şekil Bilgisi incelenmiştir. Ses Bilgisi
bölümünde metindeki kelimeler tek tek incelenmiş; kelimelerdeki ses olayları Türkiye
Türkçesi ve Eski Türkçe dönemi ile mukayese edilmiş; bu bölüm eserden seçilen örneklerle
zenginleştirilmiştir.
Çalışmada, eserden yararlanmayı kolaylaştırmak, eserdeki bilinmeyen kelimeleri
çıkarmak ve günümüzde kullanımdan düşmüş Türkçe arkaik kelimeleri tespit etmek amacıyla
S ö z l ü k oluşturulmuştur. Her kelime madde başı olarak alınmış, altında da o kelimeyle
kurulan ve özel bir anlam taşıyan birleşik şekiller ile Arapça ve Farsça tamlamalar
gösterilmiştir. Okunamayan ya da müstensih hatası olarak değerlendirilen kelimeler “Sözlük”
bölümüne alınmamıştır. Metinde ise asılları verilmek suretiyle araştırmacıların dikkatine
sunulmuştur.
H u s r e v ü Ş î r î n, tarihî bir hikâyeyi konu alması nedeniyle eserde geçen kişi ve
yer adlarını içeren Ö z e l A d l a r D i z i n i oluşturulmuştur.
Fahrî’ye ait bu “H u s r e v ü Ş î r î n”in gerektiği ölçüde incelenmediği
kanaatindeyiz. En azından böyle kıymetli bir eserin imlâ, ses ve şekil özelliklerinin
belirtilmesi bu sahada çalışanları daha da tatmin edeceği düşüncesindeyiz. Türkçe’nin anlatım
gücünü ortaya koymak, kelime hazinesini tespit etmek ve Türkiye Türkçesi’ni daha doğru
anlamak amacıyla yapılan bu araştırma, dilerim, dil çalışmaları açısından faydalı olur.
Bu çalışmanın hazırlanmasında ve böyle önemli bir eserin kültür dünyasına
kazandırılmasında beni cesaretlendiren ve çalışmanın her safhasında yardımlarını
esirgemeyen hocam Yard. Doç. Dr. Orhan YAVUZ’a; metin çözümlemesi ve usûl hakkında
9
kendisine sık sık müracaat ettiğim danışman hocam Doç. Dr. Yakup KARASOY’a teşekkürü
bir borç bilirim.
Konya, 2004 Mevlüt GÜLMEZ

K I S A L T M A L A R

age. : Adı geçen eser
agm. : Adı geçen makale.
A. : Arapça
AKM : Atatürk Kültür Merkezi
AÜ : Ankara Üniversitesi
bk. : bakınız
c. : cilt
çev. : çeviren
DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
F. : Farsça
FHŞ : Fahrî’nin Husrev ü Şîrîn’i
GÜ : Gazi Üniversitesi
haz. : hazırlayan
İÜ : İstanbul Üniversitesi
K.A. : Kişi adı
krş. : karşılaştırınız
mec. : mecaz
Orya : Ortak Yayın
S : sayı
s. : sayfa
10