fahri bilge defterlerindeki kayseri ve yöresi halk şairleri

445 Pages·2007·3.26 MB·Turkish

T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FAHRİ BİLGE DEFTERLERİNDEKİ KAYSERİ VE
YÖRESİ HALK ŞAİRLERİ

Tezi Hazırlayan
Erhan ÇAPRAZ

Tezi Yöneten
Prof. Dr. İsmail GÖRKEM

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi

Eylül 2005
KAYSERİ

ÖN SÖZ

Millî kültürümüzün bütün yönleriyle aydınlatılabilmesi için halk kültürüne ait
ürünlerimizin gün ışığına çıkarılması gerekmektedir. Bu kültüre ait olan türküler,
destanlar, hikâyeler, ağıtlar, masallar, bilmeceler v.d. millete ait düşünce sistemini,
duygu birliğini, kültürel değerleri, kısaca ortak geçmişin bütün inceliklerini
yansıtmaktadır. Teknolojik gelişmeler ve globalleşme, bir taraftan millî kültürümüze ait
bu ürünlerin kaybolmasına sebep olurken, diğer taraftan da bu ürünler için kaynak
sayılabilecek kişilerin azalmasına neden olmuştur. Böyle bir kültürel ortam içerisinde
yer alan halk bilimciler, sözlü kültür ürünlerini derleyerek kültür hazinelerimizin
kaybolmasını engellemişlerdir. Geçmişin sesini geleceğe taşımanın heyecanını duyan
derlemeciler sayesinde, kaybolmaya yüz tutmuş olan değerlerimiz kurtarılmış ve halk
bilimi tarihimizdeki önemli yerlerini almışlardır. Bu açıdan Fahri Bilge (1891 Bolu-
1961 İstanbul) 1937-1950 yılları arasında Kayseri’de Ziraat Bankası Şube Müdürü
olarak çalıştığı dönemde özellikle Afşarlar arasında yaptığı derlemelerden oluşan
defterleri ile büyük öneme sahiptir.

1976’da Bakanlar Kurulu kararı ile Millî Kütüphane’ye konulmuş olan bu defterler şu
anda Millî Kütüphane’nin İbni Sina Yazmaları bölümünde kayıtlıdır. Biz de
çalışmamızda Fahri Bilge’ye ait defterlerden Yz. FB 426, Yz. FB 564, Yz. FB 588a ve
Yz. FB 430 (Halk Bilim Derlemeleri ve Biyografiler) adlı defterleri incelemeye çalıştık.
Fahri Bilge tarafından derlenerek yazıya aktarılan bu metinler kurşun kalemle ve işlek
yazı (eski yazı) ile rik’a tarzında kaydedilmiştir. Sarı yapraklardan oluşan bu defterlerin
kurşun kalem ile tertip edilmiş olması, metinlerde yer alan bazı yerlerin mikrofilm
çıktılarında açıkça görülmesini zorlaştırmaktadır. Ayrıca metinlerin kaynak kişilerden
derlendiği anda yazıya aktarılmış olması, metinlerde bazı cümle bozukluklarını da
beraberinde getirmiştir. Fakat defterlerde birçok hatalı bölümün daha sonra Fahri Bilge
tarafından düzeltildiğini görmekteyiz.

Fahri Bilge bu defterleri genellikle aktif taşıyıcılardan derleyerek oluşturmuştur.
Derlediği bilgileri, başka kaynak şahısların ve resmî kaynakların verdiği bilgilerle
karşılaştırmıştır. Ayrıca bilgi hatalarını ve yanlış kayıtları da üzerlerini karalayıp, satır
II
aralarına çıkmalar yaparak düzeltmiştir. Bu açıdan bazı sayfaların okunması
zorlaşmıştır.

Fahri Bilge, derlemelerdeki konuşma ve şiirleri yöresel söylenişine uygun olarak
kaydetmiştir. Hatta bazı özel isimleri ve daha sonra okunmasında zorluk çekeceğini
düşündüğü bazı yöre ağzı deyişleri de Lâtin harfli okunuşları ile birlikte aktarmıştır.
Ayrıca yöreye ait kelimelerin anlamlarını dipnotlarda vermiştir.

Defterlerde çoğunluğu Afşar aşiretine mensup olan Kayseri ve yöresinde yetişmiş halk
şairleri ile gene aynı yöreye dâhil az sayıda divan şairi yer almaktadır. Şairlerin önce
biyografileri verilmiş, daha sonra varsa hayatları etrafında teşekkül etmiş anlatılar ve
eserlerinden örnekler kaydedilmiştir. Özellikle şiirlere bağlı olarak aktarılan anlatılar
Afşarların sözlü tarihini yansıtmaktadır.

Bizim bu çalışmada öncelikli amacımız “metin neşri”dir. Ayrıca bu metinleri tanıtmaya
ve tanıtılan metinlere dair yazılı kaynaklardan edinebildiğimiz bilgileri kaynaklara
göndermeler yaparak aktarmaya çalışacağız. Ayrıca Türkmen aşiretine mensup halk
şairlerinin türkülü hikâye özelliği gösteren şiirlerini Prof. Dr. İlhan Başgöz’ün “şiir-
vak’alar” tasnifine göre değerlendireceğiz. Bu gruba dâhil olmayan bütün
metinleri/şiirleri de konusuna ve nazım türüne göre inceleyeceğiz. Metinleri/şiirleri
incelerken Fahri Bilge’nin verdiği sayfa numaralarına bağlı kalarak bir değerlendirme
yaptık. Şiirlere ayrı ayrı numaralar vermedik. Aynı sayfada birden çok şiir bulunması
durumunda “kafiye + redif”ten oluşan ayaklara göre adlandırma şeklinde bir
değerlendirme yolunu seçtik.

Fahri Bilge’nin metinlerde “Avşar” şeklinde kullandığı kelimeyi, çalışmamızda Türk
Dil Kurumu’nun İmlâ Kılavuzu’na bağlı kaldığımız için “Afşar” şeklinde kullanmayı
tercih ettik. Fakat metinlerin yer aldığı altıncı bölümde ve metinlerden doğrudan
yaptığımız alıntılarda metnin aslına sadık kaldık. Noktalama işaretleri bakımından da
metne bağlı kaldık. Defterlerin çevriminde günümüz imlâsı (Türk Dil Kurumu İmlâ
Kılavuzu) esas alınmıştır. Sadece ağız özelliği gösteren metinlerin (konuşma ve
şiirlerin) transliterasyonu yapılmıştır.
III
Metinlerde Fahri Bilge’nin parantez içine alarak vurgulamak istediği bölümleri tek
tırnak içine (‘ ’) alarak gösterdik. Okunamayan bölümleri ise, parantez içerisinde üç
nokta (…) ile belirttik. Metinde Fahri Bilge’nin boş bıraktığı yerleri de, eğik çizgiler
içinde üç nokta /…/ ile ifade ettik. Köşeli parantezler [ ] de tarafımızdan metne
eklenilen bilgileri göstermek amacıyla kullanılmıştır. Ayrıca halk şiirlerindeki vezin
bozukluklarının bazılarını da düzeltmeye çalıştık. Hece fazlalıklarını bazı ekleri
parantez içerisine alarak; eksik heceleri de köşeli parantez içerisinde ekler yazarak
düzenlemeye gayret ettik. Metinlerde geçen eser isimleri ve şairlerin mahlâsları koyu
harflerle gösterilmiştir.

Defterlerde yer alan halk şiirlerini, ayaklarına göre alfabetik olarak sıralayarak, şair
adlarına ve sayfa numaralarına göre dizin bölümünü oluşturduk. Divan şiirlerini ise,
“elifba” sırasına göre ele aldık. Ağıtları da sadece isimlerini ve sayfa numaralarını
kaydederek gösterdik

Çalışmada desteğini esirgemeyen eşim Gülşen ÇAPRAZ’a, çalışma arkadaşım Betül
AYDOĞDU’ya ve çalışmanın başından sonuna kadar değerli düşünceleriyle yol
gösteren ve yoğun işleri arasında hiçbir fedakârlıktan çekinmeyerek yardımcı olan
saygıdeğer hocam Prof. Dr. İsmail Görkem’e şükranlarımı sunarım.

Erhan ÇAPRAZ
IV

ÖZET
FAHRİ BİLGE DEFTERLERİNDEKİ KAYSERİ VE YÖRESİ HALK
ŞAİRLERİ

Çalışmanın konusunu Millî Kütüphane’nin İbni Sina Yazmaları bölümünde bulunan
Fahri Bilge’ye ait Yz. FB 426, Yz. FB 564, Yz. FB 588a ve Yz. FB 430 (Halk Bilim
Derlemeleri ve Biyografiler) adlı defterlerde yer alan derlemelerin okunması ve tasnif
edilerek tanıtılması oluşturmaktadır. İncelediğimiz defterlerin tamamı Fahri Bilge
tarafından tertip edilmiştir.

Çalışmada öncelikle Fahri Bilge tanıtılmış ve onun derleyici kimliği ortaya
konulmuştur. Daha sonra ise, derlemelerde bulunan çoğunluğu Afşar aşiretine mensup
Kayseri ve yöresi halk şairleri tasnif edilerek incelenmiştir. Defterlerde yer alan
konuşma ve şiirlerin de transliterasyonu yapılmıştır.

Fahri Bilge’nin derlemelerde, şairleri tezkireye benzeyen bir yaklaşımla profesyonelce
kaydetmiş olması, defterlerin değerini daha da artırmaktadır. Ayrıca bu defterler
sayesinde Kayseri ve yöresine ait 64 halk şairi ile 5 divan şairinden ilk defa haberdar
olmaktayız. Şiirler etrafında Afşarların sözlü tarihine ilişkin anlatıların da kaydedilmiş
olması defterlerin değerini artıran bir diğer önemli özelliktir.

Anahtar Sözcükler
1- Türkmenler
2- Afşarlar
3- Âşık Tarzı Şiir Geleneği
4- Fahri Bilge
5- Sözlü Tarih
V

ABSTRACT
FOLK POETS IN KAYSERİ AND NEIGHBORS IN RECORDS OF FAHRİ
BİLGE

The subject of the study consists of reading the records and defining them by classifying
from Yz. FB 426, Yz. FB 564, Yz. 588a and Yz. FB 430 (Folk Science Gathers) of
Fahri Bilge in İbni Sina Yazmaları section at National Library. All the records that we
examined are organised by Fahri Bilge.

In the study, first of all Fahri Bilge is introduced and given information about his
gathering identity. And then it’s examined by gathering that poets in Kayseri and
neighbor towns, belong to Afşars tribes. Speeches and poets that are in records,
translated into another language literatures.

Since to be prepared gathers of Fahri Bilge by following the tezkire tradition, the
records are getting more and more valuable. More over, by these records we are aware
of sixty for folk poets and five classic literature poets in Kayseri and neighbour towns
for the first time. It’s another outstanding feature that the stories are about Afşars’ oral
history by following of poems.

Key Words:
1- Türkmens
2- Afşars
3- Folk Style Poem Tradition
4- Fahri Bilge
5- Oral History
VI

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ............................................................................................................I
ÖZET .........................................................................................................IV
ABSTRACT ..........................................................................................................V
İÇİNDEKİLER........................................................................................................VI
KISALTMALAR.....................................................................................................XI

1.GİRİŞ ...........................................................................................................1
1.1. ANADOLU’DA TÜRKMEN AŞİRETLERİ VE AFŞARLAR .............1
1.2. ÂŞIK TARZI ŞİİR GELENEĞİ ............................................................11
1.3. TANIMLAR............................................................................................ 17

2. FAHRİ BİLGE VE DERLEYİCİ KİMLİĞİ ....................................................23
2.1. FAHRİ BİLGE’NİN HAYATI ..............................................................23
2.2. FAHRİ BİLGE’NİN TÜRK KÜLTÜRÜNE KATKILARI ................24
2.3. FAHRİ BİLGE’NİN DERLEMELERİ ................................................30
2.4. FAHRİ BİLGE’NİN DERLEMELERİNDEKİ HUSUSİYETLER ...32

3. SÖZLÜ TARİH VE TÜRK HALK BİLİMİ AÇISINDAN FAHRİ BİLGE
DEFTERLERİ .........................................................................................................42

4. FAHRİ BİLGE DEFTERLERİNDE HALK ŞAİRLERİ ................................47
4.1. Abdurrahman.......................................................................................... 51
4.2. Abdullah Kul........................................................................................... 52
4.3. Âbid .........................................................................................................53
4.4. Ali Afkar Kırbıyık....................................................................................53
4.5. Ali Bey.......................................................................................................53
4.6. Ali Dündar................................................................................................54
4.7. Arslan Oğlu...............................................................................................54
VII
4.8. Arslan Paşa Oğlu......................................................................................55
4.9. Âşık Ahmet...............................................................................................56
4.10. Âşık Ali....................................................................................................57
4.11. Âşık Ali....................................................................................................57
4.12. Âşık Ali....................................................................................................58
4.13. Âşık Ali....................................................................................................59
4.14. Âşık Ali (Kul Şeyh Ali)..........................................................................59
4.15. Âşık Ali (Yeğen Ali)...............................................................................60
4.16. Âşık Ali....................................................................................................61
4.17. Âşık Ali Paşa (Öksüz Oğlan).................................................................61
4.18. Âşık Battal..............................................................................................63
4.19. Âşık Fâzıl ................................................................................................64
4.20. Âşık Güllü...............................................................................................65
4.21. Âşık Halil................................................................................................65
4.22. Âşık Halil................................................................................................65
4.23. Âşık Halil................................................................................................66
4.24. Âşık Hamza.............................................................................................67
4.25. Âşık Hamza.............................................................................................68
4.26. Âşık Hatice..............................................................................................68
4.27. Âşık Hüssüyün [Hüseyin]......................................................................69
4.28. Âşık İbiş [İbrahim].................................................................................69
4.29. Âşık İsmail..............................................................................................70
4.30. Âşık Kadir...............................................................................................71
4.31. Âşık Kemalî (Hacı Bebek).....................................................................72
4.32. Âşık Medine............................................................................................73
4.33. Âşık Murtaza..........................................................................................73
4.34. Âşık Murtaza..........................................................................................74
4.35. Âşık Omar [Ömer].................................................................................74
4.36. Âşık Osman.............................................................................................75
4.37. Âşık Süleyman........................................................................................76
4.38. Âşık Süleyman........................................................................................77
4.39. Âşık Veli .................................................................................................77
4.40. Âşık Zarif ...............................................................................................78
VIII
4.41. Aziz .........................................................................................................79
4.42. Azmi Bekir............................................................................................. 79
4.43. Bekir Sıdkı Sayar ..................................................................................82
4.44. Bey Oğlu (Çerkez Bey)...........................................................................83
4.45. Büryânî....................................................................................................84
4.46. Cafer Tan................................................................................................84
4.47. Ceyşî........................................................................................................85
4.48. Cingöz Oğlu Seyid Osman.....................................................................85
4.49. Dadal Oğlu..............................................................................................89
4.50. Deli Boran...............................................................................................93
4.51. Derdi Çok................................................................................................93
4.52. Emir Ali...................................................................................................94
4.53. Fakîr........................................................................................................95
4.54. Fakirî.......................................................................................................95
4.55. Figânî.......................................................................................................96
4.56. Firâkî ......................................................................................................96
4.57. Garip Molla............................................................................................97
4.58. Gedâyî .....................................................................................................97
4.59. Habip Karaaslan....................................................................................98
4.60. Hâdî ........................................................................................................99
4.61. Hâlit Bey..................................................................................................99
4.62. Harbî.....................................................................................................101
4.63. Hasan Ağa (Kader)..............................................................................101
4.64. Hasan Baba ..........................................................................................103
4.65. Himmetî.................................................................................................104
4.66. Hüznî ....................................................................................................105
4.67. İbrahim Hakkı Efendi .........................................................................106
4.68. İlbendi...................................................................................................107
4.69. İlbeğ Oğlu..............................................................................................107
4.70. Kadirî....................................................................................................108
4.71. Karârî....................................................................................................109
4.72. Kul Ahmet.............................................................................................110
4.73. Kul Fakîr (Molla Hüseyin)..................................................................110