Etnos i tożsamość : białoruski proces narodotwórczy

71 Pages·2013·0.479 MB·Polish

by  Jan Prokopiuk

Etnos i tożsamość
Białoruski proces narodotwórczy
Jan Prokopiuk
Etnos i tożsamość
Białoruski proces narodotwórczy
Toruń 2013
Spis treści
Wstęp ................................................ 7
Część i
Naród – próba definicji .................................. 11
Naród i nacjonalizm..................................... 19
Recenzenci Byt realny versus wspólnota wyobrażona...................... 23
dr hab. prof. UMK Jacek Knopek
Tożsamość narodowa..................................... 30
dr hab. prof. UR Wojciech Łysiak
Część ii
Redakcja
Justyna Filipczyk Etnogeneza Białorusinów ................................. 38
Tradycje państwowości ................................... 49
Projekt okładki
Pierwsi Białorusini – etnos i kultura......................... 53
???
Białoruska idea narodowa................................. 68
© Copyright by Jan Prokopiuk 2013
Część iii
isbn 978-83-62737-32-1
Jeden naród, dwa państwa ................................ 85
Walka o przetrwanie..................................... 99
wydawnictwo tako
Czwarte odrodzenie – Republika Białoruś .................... 109
ul. słowackiego 71/5, 87-100 toruń
XXI wiek – kryzys tożsamości ............................. 118
tel. [phone]
e-mail: [email protected]
www.tako.biz.pl Zamiast zakończenia..................................... 129
Bibliografia ............................................ 137
Druk i oprawa: Pozkal
Wstęp
Po rozpadzie ZSRR w Europie Wschodniej powstały nowe organizmy po-
lityczne, które w pierwszej kolejności stanęły przed problemami związany-
mi z szeroko pojętymi kwestiami narodowymi. O ile społeczeństwa Łotwy
czy Estonii jednoznacznie opowiedziały się za całkowitą odrębnością poli-
tyczną i kulturową od wspólnoty, której częścią były przez blisko pół wie-
ku, to w przypadku Białorusi i Ukrainy zabrakło podobnej postawy. Róż-
nice te wynikają z przeszłości wymienionych krajów: pierwsze dwa zawsze
należały do innego kręgu kulturowego, natomiast pozostałe od wieków
znajdowały się w zasięgu kultury wschodniosłowiańskiej i były powiązane
układami politycznymi i kulturą z Imperium Rosyjskim.
Mimo różnic kulturowych i historycznych oraz odmiennych tradycji
politycznych wymienionych krajów, wszystkie przynajmniej w pierwszych
latach po odzyskaniu-uzyskaniu niepodległości zaczęły budować swoją
państwowość, system polityczny i społeczny w oparciu o funkcjonujący
na Zachodzie model demokratyczny.
W warunkach krajów poradzieckich o zróżnicowanej strukturze etnicz-
nej, stanowiącej efekt zamierzonych działań wynikających z ideologii ko-
munistycznego imperium, nowe elity polityczne wybrały różne modele bu-
dowy społeczeństwa jako fundamentu nowego państwa. Jednym z nich
był model oparty na dominacji kultury narodowej grupy większościowej
z nieznacznym udziałem mniejszości narodowych (Łotwa, Estonia), innym
– opierający się na społeczeństwie obywatelskim bez podkreślania różnic
8 Wstęp Wstęp 9
etnicznych, kulturowych czy językowych, ku któremu zaczęła skłaniać się czeniem narodów jako wspólnot politycznych oraz rozmaicie rozumianym
Białoruś. nacjonalizmem.
W polskiej literaturze historycznej i socjologicznej utrwaliła się teza, że Skoncentrowanie uwagi na drugim członie pojęcia „tożsamość naro-
Białorusini nie są jeszcze w pełni ukształtowanym narodem, że nie mają dowa”, na narodzie, pociąga za sobą inne rozłożenie akcentów niż ma to
tożsamości narodowej, jaką cieszą się inne nowoczesne narody europej- miejsce wtedy, gdy w centrum sytuuje się problem tożsamości. Pozycja
skie1. Stanowisko to jest oparte w znacznej mierze na fakcie nieposiada- i identyfikacja jednostki stają się mniej istotne, zaś podstawowe pytanie
nia przez ten kraj suwerennej państwowości aż do roku 1991, czyli końca brzmi „co to takiego naród?”, „jakie elementy konstytuują naród?”. Jest
XX w., oraz na braku podzielanych przez ogół społeczeństwa wartości na- on wówczas traktowany przede wszystkim jako wspólnota polityczna lub
rodowych takich jak: bohaterowie narodowi, historia wypełniona bitwami o aspiracjach politycznych. W tym nurcie autorzy koncepcji tożsamości
i krwią przelaną za ojczyznę, kościoła, który na przestrzeni dziejów mógł narodowej i narodu często odwołują się do historii. Poszukują czynników
stać się narodowym, bądź języka stanowiącego świętość, najwyższe dobro odpowiedzialnych za procesy powstawania i kształtowania się narodów,
narodowe, którego obrona jest równoznaczna z zachowaniem bytu i toż- traktując je zarazem jako konstytutywne dla tożsamości narodowej.
samości narodowej. Trudno pozbyć się wrażenia, że tego rodzaju podej- Wśród przyjętych w Europie i w Polsce koncepcji powstawania narodu
ście jest skutkiem swoistego światopoglądowego etnocentryzmu, pochodną i tożsamości narodowej szczególne miejsce zajmują teoria Ernesta Gellnera
własnych doświadczeń leżących u podstaw konkretnego modelu tożsamo- o nacjonalizmie jako ideologii, która przyczyniła się do powstania współ-
ści, do którego porównuje się – w tym przypadku sąsiedni etnos. Bo czym- czesnych narodów oraz teoria Benedicta Andersona o wspólnotach wy-
że jest tożsamość narodowa? Czy można ją zmierzyć przy pomocy obiek- obrażonych jako kulturowym fundamencie narodu. W obu koncepcjach
tywnie przyjętych kryteriów, czy można mieć pewność właściwego doboru formowanie się współczesnych narodów i ich tożsamości zostało przedsta-
narzędzi? Może jest to raczej nieustannie zmieniający się byt, tu i teraz, dla wione jako rozległy w czasie proces zdeterminowany konkretnymi zmien-
którego własne, subiektywne „ja” jest jedynym i wystarczającym wyznacz- nymi, takimi jak przede wszystkim: czynniki polityczne, gospodarcze bądź
nikiem odrębności? kulturowe występujące na określonym obszarze.
Pojęcie tożsamości narodowej (national identity) znajduje się w polu za- Niniejsza książka jest próbą ukazania, jak owe czynniki, różnego rodza-
interesowań wielu dyscyplin naukowych, między innymi filozofii, psycho- ju uwarunkowania występujące na terytorium Białorusi i zmieniające się
logii czy socjologii. Podejście badaczy do tej problematyki różni się, naj- w czasie wpływały na proces tworzenia się współczesnego narodu i tożsa-
ogólniej rzecz biorąc, położeniem akcentu na pierwszy („tożsamość”) lub mości narodowej Białorusinów. Ważny jest tu nie tyle rzeczywisty stan pro-
drugi („narodowa”) człon omawianego pojęcia. Tożsamością narodową zaj- cesu narodotwórczego w poszczególnych momentach przeszłości (którego
mują się też na przykład psychologia społeczna i socjologia kultury, które zresztą nie sposób odtworzyć), ale to, w jaki sposób konstruuje się i kon-
badają samoidentyfikację etniczną jednostek i ich uczestnictwo w różnych stytuuje tożsamość narodowa w odwołaniu do dalszej lub bliższej historii.
grupach kulturowych. Drugi wątek rozważań nad tożsamością narodową
odwołuje się do historii i politologii, łączy się ze studiami nad rolą i zna-
1 Między innymi R. Radzik pisze, że „dzisiejsi Białorusini swoją białoruskość traktują
w kategoriach silnie wykształconego regionalizmu. Ich tożsamość jest na ogół zbyt mało
wykształcona, słabo umocowana emocjonalnie, by była narodową”. R. Radzik, Kim są
Białorusini?, Toruń 2002, s. 84.
CZĘŚĆ I
Naród – próba definicji
W rozumieniu potocznym dominuje ujęcie narodu jako zjawiska natural-
nego, wynikającego z naturalnej więzi pochodzenia, wspólnoty ziemi, te-
rytorium. Zgodna z tym ujęciem jest etymologia łacińskiego słowa natio
– od nascere, „rodzić się”, oznaczającego także „plemię”, „lud”, „naród”2,
które zostało przyswojone przez wszystkie języki romańskie, natomiast we
wszystkich innych językach narodowych, jak choćby w polskim i rosyj-
skim, funkcjonowało jako zapożyczenie o podobnym znaczeniu.
Ujęcie takie można też uznać za najstarsze. W Księdze Rodzaju Bóg
zwraca się do Jakuba słowami: „Jam jest Bóg wszechmogący, rozradzaj się,
i rozmnażaj się; naród, i mnóstwo narodów będzie z ciebie, a królowie
z biódr twoich wynijdą”3 (Rdz 35,11). W Biblii został określony również
stosunek grupy narodowej do terytorium uznawanego przez nią za miej-
sce uświęcone i odwiecznie jej przynależne: „I ziemię, którąm dał Abra-
hamowi, i Izaakowi, tobie ją dam, i nasieniu twemu po tobie dam tę zie-
mię” (Rdz 35,12).
Interpretacja Biblii wywarła olbrzymi wpływ na kształtowanie się
w świecie chrześcijańskim pojęcia „naród” oraz stosunku ludów do zie-
2 Zob. Słownik łacińsko-polski, oprac. K. Kumaniecki, Warszawa 1986, s. 321.
3 Biblia Święta, to jest całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia Gdańska],
Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa (b.r.w.), s. 35.
12 Część pierwsza Naród – próba definicji 13
mi. W średniowiecznej Europie obszary nieschrystianizowane uważano za po II wojnie światowej, nie zastosowano „prawa ziemi”, chociaż urodzili
niczyje, a zamieszkującą je ludność nazywano poganami, odmawiając jej się tam już w drugim pokoleniu. Stworzono dla nich specjalny program
prawa do zajmowanego terenu. Prusowie i Jaćwingowie zostali wytrzebieni „naturalizacji” zakładający, że warunkiem otrzymania obywatelstwa jest
przez Krzyżaków za przyzwoleniem chrześcijańskiego świata, a ich ziemie umiejętność posługiwania się językiem narodowym oraz znajomość kul-
stały się własnością zdobywców. Natomiast Bałtowie, posiadający bardziej tury narodowej Łotyszy bądź Estończyków. Działania te były podyktowa-
rozwiniętą strukturę społeczną, po długotrwałym oporze sami przystąpili ne obawą, iż bardzo liczna grupa obywateli rosyjskojęzycznych (w Estonii
do wspólnoty chrześcijańskiej, odbierając Krzyżakom pretekst do dalszej stanowiąca ponad 30% mieszkańców) może stanowić zagrożenie dla stabil-
ekspansji i stając się tym samym prawowitymi gospodarzami swojej zie- ności dopiero co odzyskanej państwowości. Władze wyszły z założenia, że
mi. Jest to oczywiście bardzo uproszczona wersja historii, niemniej może asymilacja do „naturalnych” narodów Estonii i Łotwy zagwarantuje lojal-
uzmysłowić, na jakich zasadach układały się relacje pomiędzy grupami et- ność tej grupy mieszkańców wobec tych państw, a nie wobec Rosji, która
nicznymi na naszym kontynencie. za pośrednictwem radzieckiej diaspory walczy o zachowanie jak najwięk-
Zgodnie z ujęciem naturalnym, by zostać uznanym za członka dane- szych wpływów na terytorium byłego ZSRR.
go narodu wystarczy urodzić się z rodziców o określonej narodowości na Od stuleci myśliciele polityczni, zastanawiając się nad zagadnieniem
terytorium uznanym za państwo tego narodu, ponieważ stanowi on gru- narodu, konstruowali różne teorie i definicje. Niektóre z nich warto przy-
pę najliczniejszą w granicach tego terytorium. Taka zgodność czynników toczyć.
genealogicznych i terytorialnych jest najczęstszym sposobem wyznacza- W 1249 r. uniwersytet paryski wyróżniał wśród studentów nacje: nor-
nia narodowości i podstawą budowania poczucia wspólnoty narodowej mańską, pikardyjską, angielską (obejmowała studentów niemieckich, pol-
w dzisiejszym świecie. Sytuacja może się skomplikować w przypadku, gdy skich i skandynawskich) i galijską (także Włosi, Hiszpanie i Grecy).
na przykład rodzice nie przynależą do tego samego narodu bądź nie ma Na Soborze Konstancjańskim (1414–1417) do natio germanica zali-
zgodności pomiędzy pochodzeniem genealogicznym i krajem zamieszka- czano nie tylko duchowieństwo niemieckojęzyczne Świętego Cesarstwa
nia. Może to być problematyczne szczególnie przy przyznawaniu obywa- Rzymskiego, ale także duchowieństwo Anglii, Węgier, Polski i krajów
telstwa, ponieważ chodzi tu o powiązanie przynależności narodowej, która skandynawskich. Prałaci włoskojęzyczni wraz z duchownymi Grecji, Sla-
jest faktem swoiście kulturowym z polityczną zasadą przynależności pań- wonii i Cypru stanowili nację włoską, choć w sensie politycznym taka na-
stwowej4. We współczesnych krajach europejskich generalnie są stosowa- cja nie istniała. Prałaci z Sabaudii, Prowansji i Lotaryngii ze względu na
ne dwie zasady nadawania obywatelstwa: na podstawie „prawa krwi”, czyli język zostali zaliczeni do nacji francuskiej, mimo że należeli do Cesarstwa.
w sposób naturalny, oraz według „prawa ziemi” na podstawie urodzenia W 1694 r. Akademia Francuska zdefiniowała naród jako ogół miesz-
lub długiego czasu zamieszkiwania na danym terytorium. kańców państwa.
Ciekawym przypadkiem są Łotwa i Estonia. Po odzyskaniu niepod- Johann Gottfried Herder zamiennie używał określeń „naród” i „lud”;
ległości w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego rządy tych państw au- uważał naród za byt zbiorowy, utożsamiał z państwem, twierdził, że naj-
tomatycznie nadały obywatelstwo na zasadzie „prawa krwi” etnicznym bardziej naturalnym państwem jest jeden lud o jednym charakterze naro-
Łotyszom i Estończykom. Natomiast wobec potomków ludności innego dowym: „naród jest wychowywany i kształcony za pośrednictwem języka;
pochodzenia, głównie rosyjskojęzycznej, która znalazła się na tych tery- i za jego pośrednictwem staje się dbały o porządek i honor, posłuszny, uło-
toriach w wyniku osadnictwa zorganizowanego przez władze radzieckie żony, taktowny, sławny, pilny i mocarny”.
Niemiecki teolog i filozof Friedrich Schleiermacher postulował czystość
4 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 16. etniczną, separację i izolację, w 1813 r. pisał: „Każdy lud, który rozwinął
14 Część pierwsza Naród – próba definicji 15
się do pewnego pułapu, pozbawi się czci, jeśli będzie przyjmować obce ele- Mimo że w powszechnej świadomości naród wydaje się wspólnotą na-
menty, choćby były one same w sobie dobre”. turalną lub istniejącą od niepamiętnych czasów, w istocie jest zjawiskiem
W 1882 Ernst Renan, nawiązując do sformułowań rewolucji francu- świata nowożytnego, a w niektórych regionach – zupełnie nowym. Złu-
skiej, wystąpił z formułą „wspólnota woli”. Naród w jego rozumieniu to dzenie naturalności i dawności wynika stąd, że w świadomości narodowej
wielka wspólnota oparta na zasadzie solidarności, świadomości ofiar, któ- oraz ideologiach narodowych utrwalają się pewne postawy towarzyszące
re złożono i które jest się gotowym jeszcze złożyć w imię istnienia ludu. ludzkości od zarania dziejów. Najważniejszym z nich jest podział świata
Główną przesłankę istnienia narodu nazwał „codziennym plebiscytem” na „swoich” i „obcych”, poza tym nierzadko odwołują się one do wzorów
– chodziło o społeczną wolę wspólnego dokonywania czegoś wielkiego i symboli z bardzo odległej przeszłości. Intelektualiści, którzy odwoływali
w imię przyszłości ludu. się do kategorii naturalnych, obecnych już w rzeczywistości przed powsta-
Do lat pięćdziesiątych XX w. w kręgu światowego komunizmu dysku- niem państwa takich jak język, pochodzenie czy kultura i na ich podstawie
sje nad pojęciem narodu były kształtowane przez tezę Józefa Dżugaszwili, konstruowali wspólnoty w sensie narodowym, stworzyli koncepcję wywo-
który w 1913 r. pisał, że naród „jest stabilną wspólnotą ludzi, która po- dzącą naród z pojęcia etniczności. Dla nich fundament powstania naro-
wstała historycznie na podstawie wspólnoty języka, terytorium, życia go- du stanowił zwykle pozbawiony swojego państwa lud. Przykładem takich
spodarczego i charakteru psychicznego, objawiającego się we wspólnocie państw w Europie są Niemcy i Włochy, których zjednoczenie nastąpiło
kultury”5. przez poczucie wspólnoty kultury i języka.
Polski działacz narodowy Roman Dmowski uważał, że naród jest bio- Druga koncepcja wywodzi się z politycznego pojęcia narodu – formu-
logicznie zdeterminowaną duchową wspólnotą ludzi, niedającą się wyrazić jącego się w już istniejącym państwie na zasadzie woluntarystycznej przy-
w liczbach ani też zredukować tylko do takich czynników jak historia czy należności do wspólnoty obywateli równych wobec prawa, niezależnie od
element etniczny. Istotą owej duchowej wspólnoty narodu jest zbiorowa pozycji społecznej, pochodzenia, języka czy religii. Są to państwa, które
samodzielność narodowa, w której bycie bierze udział każdy członek naro- przeszły swoje rewolucje, po których właśnie w ten sposób zaczęto rozu-
du. Patriotyzm w rozumieniu Dmowskiego to moralny stosunek jednostki mieć naród. Zalicza się do nich między innymi Francję, USA i Szwajcarię.
do społeczeństwa, zakładający pełne jej podporządkowanie narodowi jako Należy też zauważyć, że czysto polityczne znaczenie pojęcia „naród”
naczelnej i nadrzędnej całości6. często okazuje się pułapką. Nie można pominąć pozapolitycznego znacze-
Zdaniem Floriana Znanieckiego narody stanowiące najwyższe stadium nia tego terminu, bowiem określają nim siebie grupy etniczne nieidentyfi-
rozwoju grup kulturowych są całościami zintegrowanymi wokół bardziej kujące się z państwem lub podkreślające swoją wyjątkową sytuację w orga-
uniwersalnych elementów, zwłaszcza języka i religii, niemających wiele nizmie politycznym, w którym żyją. Mam na myśli mniejszości narodowe,
wspólnego z trybalistyczną zasadą więzów krwi. Są już wspólnotami in- zarówno te o charakterze separatystycznym, jak Baskowie i Korsykanie, jak
nego rodzaju, wspólnotami symbolicznymi. To nie pokrewieństwo i więź i pozostające w innym państwie narodowym i akceptujące status mniejszo-
biologiczna, ale elementy kultury takie jak język, religia, prawo, sztuka, ści narodowej, jak na przykład Białorusini i Ukraińcy w Polsce.
nauka decydują o statusie narodów jako wspólnot symbolicznych7. Na tym polu wciąż jeszcze (chociaż już coraz rzadziej) ścierają się dwie
koncepcje teorii narodu: obiektywna i subiektywna. „Pierwsza zakłada, że
5 U. Altermatt, Sarajewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie, Kraków 1988, s. 31– o przynależności jednostki do narodu decydują cechy obiektywne nieza-
–33. leżne od woli wchodzącej w grę osoby. Takimi przesłankami-cechami były:
6 J. Chlebowczyk, Procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie
wspólne pochodzenie, kultura, język, religia, gospodarka itd. Druga teoria
kapitalizmu (od schyłku XVIII do początków XX w.), Warszawa 1975, s. 279.
7 Zob. F. Znaniecki, Współczesne narody, Warszawa 1990. wychodzi z założenia, iż przynależność do narodu jest aktem woli i dlatego
16 Część pierwsza Naród – próba definicji 17
może być dobrowolnie zmieniana przez poszczególne jednostki w zależno- jak i wspólnotę mieszkańców państwa w sensie kulturowym i/lub poli-
ści od ich subiektywnych przekonań”8. tycznym.
Krzysztof Kwaśniewski uważa, iż w określaniu kryteriów przynależno- W tradycji wschodnioeuropejskiej funkcjonują dwa zbliżone pojęcia na
ści narodowej należy odrzucić zarówno skrajny subiektywizm, jak i skraj- pierwszy rzut oka określające jedno i to samo: naród i nacja. Anatol Asta-
ny obiektywizm, a po połączeniu obu stanowisk za słuszne można przyjąć pienka narodem nazywa główną (tytularną) nację w państwie. Można od-
twierdzenie, „że przynależność do mniejszości narodowej nie jest całko- nieść wrażenie, że używa obu terminów synonimicznie, nie konkretyzu-
wicie dobrowolna, a status tej przynależności jest bardziej przypisany niż jąc, który odnosi się do wspólnoty o charakterze kulturowym, a który do
osiągnięty, jak i twierdzenie, że samo ujawnienie się mniejszości i zgłaszane wspólnoty w znaczeniu szerszym, politycznym. Jako optymalne rozwiąza-
przez nią żądanie ochrony jej praw i odrębności jest świadectwem wystę- nie podaje następujące twierdzenie: „nację tworzy naród tylko na tym te-
powania silnej świadomości narodowej”9. rytorium, na którym dominuje nad innymi grupami nacjonalnymi, któ-
Marek Waldenberg dokonuje syntezy obu koncepcji. Tworzy model na- re w tym wypadku nazywa się etnosami”11. Wychodząc z tego założenia,
rodu, na który winny składać się co najmniej następujące elementy: „ist- twierdzi on, że na Białorusi żyje tylko jeden naród – białoruski. Polacy,
nienie wspólnego języka; terytorium, na którym mieszka dana zbiorowość Ukraińcy i Rosjanie nie są uważani za narody, to grupy etniczne, które na-
lub jej znaczna część i które uważa ona za swą ziemię ojczystą; dziedzictwo rody tworzą odpowiednio w Polsce, na Ukrainie i w Rosji. Według tego
kulturowe, z którym znaczna część zbiorowości identyfikuje się jako z wła- badacza, gdyby było inaczej, to mielibyśmy do czynienia z kilkoma naro-
snym; partycypowanie w kulturze narodowej; wspólna dość bogata sym- dami polskimi, ukraińskimi, rosyjskimi.
bolika i to, co w niektórych definicjach narodu określa się jako wspólny W „nacji” Astapienka widzi polityczną formę organizacji narodu i wy-
zasób uczuć i myśli; przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu etnicznym nik rozwoju wcześniejszych form wspólnot ludzkich. Podziela pogląd, że
znacznej większości, trzonu, zbiorowości; znaczne poczucie wspólnoty jest to nowy termin, który swoje znaczenie zyskał w XIX w. Zgodnie z de-
między ludźmi różnych klas i warstw społecznych; istnienie świadomo- finicją encyklopedyczną „Nacja to trwała etnospołeczna wspólnota ludzi
ści odrębności narodowej, poczucia bycia narodem; istnienie w przeszłości żyjących na jednym terytorium, połączonych ogólnym życiem ekonomicz-
lub obecnie państwa traktowanego jako swoje, w przypadku braku pań- nym i społeczno-politycznym, posiadających wspólną kulturę, język i sa-
stwowości całkowicie odrębnej bądź połączonej więzami federacyjnymi lub moświadomość. W procesie rozwoju historycznego zastępuje narodowość
konfederacyjnymi z innym organizmem państwowym istnienie woli stwo- i stanowi wyższy stopień zorganizowania i konsolidacji etnosu”12. Autor
rzenia jej lub uzyskania pewnej autonomii”10. Autor tej definicji zwraca zaznacza przy tym, że na nację może składać się kilka etnosów, „a w retro-
uwagę na błędność tezy zwolenników koncepcji politycznej, że warunkiem spektywie historycznej zawsze ma miejsce wielość etnosów”13.
bycia narodem jest posiadanie własnego państwa, że nie naród jest tworzo- W toku rozważań nad zagadnieniem narodu zawsze pojawiają się pro-
ny przez państwo, lecz państwo jest tworzone przez naród. blemy natury terminologicznej. Zależnie od tradycji badawczych mamy
Słowo „naród” w literaturze przedmiotu jest używane w bardzo sze- do czynienia z różnymi określeniami tego samego zjawiska lub terminami,
rokim znaczeniu. W językach słowiańskich oznacza zarówno grupę ludzi, które mogą być różnie rozumiane. W niniejszej pracy używane są nastę-
pujące pojęcia:
8 J. Byczkowski, Mniejszości narodowe w Europie 1945–1974, Opole 1976, s. 18.
9 K. Kwaśniewski, Socjologia mniejszości, „Sprawy Narodowościowe” 1992, t. 1, z. 1,
s. 25. 11 A. Astapienka, Nacyjanalnaja ideja u suczasnym swiecie, Mińsk 2003, s. 22.
10 M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo- 12 Belaruskaja encyklapedyja, t. 11, Mińsk 2001, s. 220.
Wschodniej, Warszawa 2000, s. 23. 13 A. Astapienka, dz. cyt., s. 25.
18 Część pierwsza Naród i nacjonalizm 19
Etnos, który jest synonimem etni i grupy etnicznej – każda grupa, narodotwórcze. Wśród Łotyszy i Estończyków dynamicznie rozwijały się
której członkowie są trafnie lub bezpodstawnie przekonani, że łączy ich różne formy wiejskiej spółdzielczości i organizacje krzewiące wiedzę rolni-
wspólne pochodzenie, że wywodzą się z jednego plemienia lub plemion czą, co wiązano z ruchem narodowym, jednak kwestią dyskusyjną pozosta-
sobie bliskich. Przeświadczenie to odróżnia grupę etniczną od innych grup je, jak wielu chłopów uczestniczyło w takiej aktywności nie tylko ze wzglę-
o wspólnej kulturze. Znaczna większość istniejących narodów uważa się za du na korzyści materialne, ale też z pobudek patriotycznych.
taką grupę, a te, które mają świadomość, że wywodzą się z kilku wcześniej- Problem niejednoznaczności pojęcia „naród” wiąże się też z odmienny-
szych wspólnot etnicznych, z których żadna nie odegrała decydującej roli mi poglądami na temat odróżniania narodu od innych grup etnicznych.
w formowaniu narodu, można nazwać wieloetnicznymi. W myśl pierwszego z nich proces narodotwórczy jest bardziej zaawansowa-
Naród państwowy – naród tytularny (bądź jego część), który dążył do ny, jeżeli grupa posiada własne państwo lub dąży do jego posiadania. We-
utworzenia danego państwa albo je proklamował, który traktuje państwo dług drugiego naród to przede wszystkim wspólnota kultury i tworzą go
jako istotną wartość narodową i z reguły stanowi największy odsetek jego ci, którzy w tej kulturze partycypują. Wtedy miernikiem przynależności do
mieszkańców, a w każdym razie jest liczniejszy niż jakakolwiek inna za- narodu będzie zakres i intensywność tej partycypacji. I tak Łotysze w im-
mieszkująca je społeczność narodowa. perium rosyjskim nie dążyli do stworzenia odrębnego państwa ani własne-
Naród polityczny – kategoria funkcjonująca już w XIX w., obejmuje go państwa w federacji, czyli według pierwszej koncepcji nie byli narodem.
wszystkie zamieszkałe w danym państwie i związane z nim obywatelstwem Ale w końcu XIX w. ich udział w bogatej kulturze narodowej był bardzo
społeczności etniczne. W tej koncepcji lojalność wobec narodu polityczne- aktywny, zatem według drugiej koncepcji byli już rozwiniętym narodem.
go ma dominować nad lojalnością względem narodu etnicznego. Katego-
ria ta zakłada silną identyfikację z państwem u ogółu obywateli tego pań-
stwa, jednak jest to bardziej postulat ideowy niż opis stanu faktycznego. Naród i nacjonalizm
Na przykład liczni Polacy czy Marokańczycy, którzy uzyskali obywatelstwo
Zbieżność tytułu tego podrozdziału i książki Ernsta Gellnera Narody i na-
francuskie zgodnie z konstytucją mówiącą, że każdy obywatel Francji jest
cjonalizm nie jest przypadkowa. Od momentu jej opublikowania w Pol-
Francuzem, wcale nie uznają siebie za Francuzów w sensie narodowym.
sce praca miała się niezwykle duży wpływ na naszych rodzimych badaczy
Proces narodotwórczy – krystalizowanie się odrębności narodowej
i zmieniła ich podejście do problematyki związanej z ruchami i ideolo-
społeczności uważanych za część narodów istniejących bądź niemających
giami narodowymi, a dokładniej przybliżyła anglosaskie rozumienie na-
dotąd świadomości narodowej, na przykład Morawian czy Ślązaków, któ-
cjonalizmu. W tamtejszej nauce termin ten jest stosowany na określenie
rzy nie uważają się ani za Polaków, ani za Niemców.
znacznie szerszego zjawiska niż w polskiej, obejmuje wszelkie ruchy i ide-
Czynniki narodotwórcze – zjawiska powodujące kształtowanie się na-
ologie narodowe, a ponadto ma znaczenie czysto opisowe i neutralne ak-
rodów. Proces narodotwórczy ma dwa aspekty, żywiołowy i celowy, ich
sjologicznie. W Polsce mówilibyśmy raczej o idei narodowej, patriotyzmie,
proporcje są zmienne w czasie i przestrzeni. Na przykład Litwini z grupy
uczuciach narodowych itd. Jak twierdzi Gellner: „nacjonalizm jest przede
etnicznej przekształcili się w naród za sprawą celowych działań.
wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny
Ruch narodowy – element procesu narodotwórczego polegający na
pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”14. Natomiast z literatu-
działaniu w celu realizacji aspiracji narodowych, na przykład w sytuacji
ry polskiej dowiemy się, iż „nacjonalizm to postawa społeczno-polityczna
ograniczonej swobody politycznej (carska Rosja). Traktując je jako fun-
damenty pod przyszłe polityczne formy ruchu narodowego, tworzy się
między innymi organizacje gospodarcze i kulturalne pobudzające procesy 14 E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 9.