ESRÂR DEDE DİVÂNI'NDA ÂŞIK VE SEVGİLİYE AİT UNSURLAR Özlem BİLGE Yüksek Lisans ...

237 Pages·2015·1.29 MB·Turkish

ESRÂR DEDE DİVÂNI’NDA ÂŞIK VE SEVGİLİYE AİT UNSURLAR
Özlem BİLGE
Yüksek Lisans Tezi
Danışman: Prof. Dr. A. İrfan AYPAY
Şubat 2015
Afyonkarahisar
T.C.
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

ESRÂR DEDE DİVÂNI’NDA ÂŞIK VE SEVGİLİYE AİT
UNSURLAR

Hazırlayan
Özlem BİLGE

Danışman
Prof. Dr. A. İrfan AYPAY

AFYONKARAHİSAR 2015
YEMİN METNİ
Yüksek Lisans / Doktora tezi olarak sunduğum
“…………………………………………..” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel
ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve
yararlandığın eserlerin Kaynakça’da gösterilen eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf
yapılarak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.
…./…./2015
Özlem BİLGE
İmza

i
ii
ÖZET

ESRÂR DEDE DİVÂNI’NDA ÂŞIK VE SEVGİLİYE AİT UNSURLAR

Özlem BİLGE

AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

Şubat 2015
Danışman: Prof. Dr. A. İrfan AYPAY
18. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin gerileme döneminin başlangıcı olup devletin
yeni arayışlar içine girdiği bir dönemdir. Bu dönemde edebiyat alanında da yeni
arayışlar başlamıştır. Esrâr Dede’nin yaşadığı yıllar bu yüzyılın ikinci yarısıdır. Bu
zaman diliminde edebiyattaki İran etkisi azalmaya başlamış ve mahallileşme akımı
gündeme gelmiştir. Bu dönemde dikkate alınması gereken bir diğer akım ise Sebk-i
Hindîdir. Bu iki edebiyat hareketi şiir anlayışında iki farklı pencere açmıştır. Biz bu
pencerelerden özellikle mahallileşme akımı etkisi içinde Esrâr Dede Divanı’nda âşık
ve sevgili konusunu ele aldık.
Şeyh Gâlib’in yakın dostu olan Esrâr Dede’nin divanı taranıp şiirlerdeki âşık,
sevgili ve rakip ile ilgili unsurlar tespit edilerek oldukça titiz bir çalışma bu tez
meydana getirildi. Adını zikrettiğimiz Şeyh Gâlib’in Esrâr Dede ve onun şiiri
üzerindeki etkisi aşikârdır. Çalışmamızı yaparken bu husus da göz ardı edilmemiştir.
Divanda yaptığımız çalışmanın ana teması âşık, sevgili ve üçüncü kişi olan rakip
üzerinden yoğunlaşmıştır. Divan Edebiyatının en önemli üç kişisini ele alırken Esrâr
Dede’nin geleneğin etkisinden çıkmadığını ancak onlara kendi şairlik yeteneğince
farklı renkler kattığı görülmektedir. Esrâr Dede’nin gözünden âşık, sevgili ve rakip
tipi ifade edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Âşık, Sevgili, Rakip, Divan Şiiri, Gelenek.
iii
ABSTRACT

OBJECT OF LOVER AND BELOVED AT ESRÂR DEDE’S DİVÂN

Özlem BİLGE
AFYON KOCATEPE UNIVERSITY
THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
DEPARTMENT OF TURKISH LANGUAGE AND LİTERATURE

February 2015

Advisor: Prof. Dr. A. İrfan AYPAY
When we come to 18th century, it was the Ottoman Empire’s falling age. In
this century, Ottoman Empire was looked for new ideas and innovation. This goes
with the literature too. 18th century was an innovation age for literature in the
Ottoman Empire. Esrar Dede lived in this century’s second half. Iranian influence in
Otoman literature is declined and new trends emerged. One of them is Sebk-i Hindi
trend and other one is Localization école. These are the two new windows for the
two important literary movements of Ottoman poetry. The most important trend is
Localization for us. We examine the lover, the beloved and the rival in Esrar Dede’s
Divan with perspective of Localization trend.
Of course, Şeyh Galib, a close friend of Esrar Dede, has influence Esrar
Dede’s poetry. We did not ignore this fact when we examine his Divan. We identify
the fact of lover, beloved and rival in Esrar Dede’s Divan with absolute care and
worked rigorous to finish this thesis. Esrar Dede wrote his poems with Localization
tradition, but he has his own unique ideas and innovations. In this thesis, we
examined Esrar Dede’s perspective and aesthetics of the lover, the beloved and the
rival.

Key Words: Lover, Beloved, Rival, Divan Poetry, Tradition
iv
ÖNSÖZ
Tarihî seyir içerisinde Türk Edebiyatı’nın yaklaşık altı asır süren bir ömür ile
en haşmetli devresini oluşturan ve bu zaman dilimi içerisinde Müslüman-Türk
cemiyetinin mana ve madde âlemine estetik ve sanat çizgisinde tercüman olup,
kütüphaneler dolusu eser bırakan Divan Edebiyatı, Türk Edebiyatı’nın henüz
aşamadığı bir zirve olmak vaziyetini hala korumaktadır.
Ferdî hislerini bile bir klasik çerçevesinde anlatan bu edebiyat ne yazık ki
günümüz insanı tarafından anlaşılmaz ve çetrefil bulunmaktadır. İnsanlar gittikçe bu
edebiyattan uzaklaşmaktadır. Çünkü bu edebiyatı anlamak için belli bir kültür
birikimi gerekmekte ve sadece kelimeyi ya da kelimenin anlamını bilmek
yetememektedir.
Eski Türk edebiyatımız ve bu edebiyatı meydana getiren şâirler bu güne kadar
yapılan değerli araştırmalarla aydınlığa kavuşturulmuştur. Özellikle dîvânlar
üzerinde yapılan tahlil çalışmaları ile şâirlerimizin hayâl dünyaları keşfedilmek
istenmiştir. Biz de bu yolu takip ederek 18inci yüzyıl şâiri Esrâr Dede’nin
Dîvânı’ında “Âşık ve Sevgili” konusunda bir çalışma yapmayı uygun bulduk. Esrâr
Dede Dîvânı’nda daha önce bu konuda bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmayı
yaparak küçük de olsa bir eksikliği gidereceğimizi düşünüyor ve Mevlevî bir şâir
olan Esrâr Dede gözünden âşık ve sevgilinin nasıl göründüğünü biz de keşfetmeye
yardımcı olmaya çalışıyoruz.
Eski Türk Edebiyatı çalışmalarından başarılı olmanın en önemli unsuru elde
sağlam, güvenilir metin bulunmasıdır. Biz bu çalışmamızda Doç. Dr. Osman
HORATA’nın Esrâr Dede Hayatı, Eserleri, Şiir Dünyası ve Dîvânı adlı eseri esas
aldık. Tahlil konusunda ise Dr. Mehmet Nejat SEFERCİOĞLU’nun Nev’î Dîvânı’nın
Tahlili ve Dr. Harun TOLASA’nın Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası eserlerinden
faydalandık. Esrâr Dede’nin Dîvânını inceledikten sonra âşık, sevgili ve rakip ile
ilgili beyitleri fişledik, tasnif ve tahlil ettik. Bu tahlilde birinci bölüme âşığı, ikinci
bölüme sevgili ve üçüncü bölüme de divan şiirindeki aşkın üçüncü kişisi olan rakibi
aldık.
Tezimizde Esrâr Dede’nin gazel, kaside ve terkib-i bendlerini kullandık.
Gazeller için (G), kasideler için (K) ve terkib-i bendlerde (Tb) kısaltmasını
kullanırken gazel, kaside ve terkib-i bendleri Doç. Dr. Osman HORATA’nın Esrâr
v
Dede Hayatı, Eserleri, Şiir Dünyası ve Dîvânı adlı eserindeki numara ve sırasıyla
aldık. Çalışmamızda yararlandığımız ve yararlanılabilecek kaynakları bibliyografya
bölümünde yazdık.
Çalışma konumun belirlenmesinden tezi bitirmeme kadar hiçbir dönemde
benden yardımını ve danışmanlığının esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Ali
İrfan AYPAY’a teşekkürlerimi arz ederim.
Özlem BİLGE
AFYONKARAHİSAR- 2015

vi
İÇİNDEKİLER

YEMİN METNİ ................................................................................................................. i
KABUL ONAY SAYFASI……………………………………………………………….ii
ÖZET................................................................................................................................ iii
ABSTRACT ..................................................................................................................... iv
ÖNSÖZ ...............................................................................................................................v
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... vii
GİRİŞ .................................................................................................................................1
ESRÂR DEDE ....................................................................................................................3
BİRİNCİ BÖLÜM
ÂŞIK
1.1 GENEL OLARAK ÂŞIK ....................................................................................14
1.2 ÂŞIK İLE İLGİLİ TASAVVURLAR..................................................................20
1.2.1 Ârif, Rind, Cünûn, Abdâl, Divâne, Âvâre, Rüsva, Fütâde, Bî-çâre, Bî-
idrâk…………………………………………………………………………………………………………………………20
1.2.2 Köle, Dilenci, Geda, Gulam, Esir ..............................................................28
1.2.3 Âşnâ ...........................................................................................................31
1.2.4 Ehl-i Dil .....................................................................................................32
1.2.5 Âşık ve Ney ................................................................................................33
1.2.6 Ser-hoş, Ser-mest, Mest, Mey-keş .............................................................34
1.2.7 Melâmet ve Rüsvalık .................................................................................35
1.2.8 Teşhir Olan ................................................................................................37
1.2.9 Sâhib-kırân ve Piyâde ...............................................................................38
1.2.10 Toz, Toprak, Gölge ...................................................................................39
1.2.11 Ölü, Maktül ...............................................................................................40
1.2.12 Bülbül, Tûtî, Ankâ.....................................................................................41
1.2.13 Pervâne ......................................................................................................42
1.2.14 Yanan ve Yakılan ......................................................................................43
1.2.15 İstidâdlı ......................................................................................................46
1.2.16 Kimsesiz .....................................................................................................48
1.2.17 Dilsiz, Lâl ...................................................................................................49
1.2.18 Âşık Her Zaman Ümitlidir, Vuslatı Dileyendir ........................................49
1.2.19 Harap, Acınılacak Halde ...........................................................................50
vii
1.2.20 Kara Bahtlı ................................................................................................51
1.2.21 Hayal-perest ..............................................................................................51
1.3 ÂŞIĞIN VÜCUT AKSAMLARI İLE İLGİLİ UNSURLAR ................................52
1.3.1 Can.............................................................................................................52
1.3.2 Cism, Ten...................................................................................................56
1.3.3 Gönül .........................................................................................................58
1.3.4 Yüz, Çehre .................................................................................................59
1.3.5 Göz .............................................................................................................59
1.3.6 Gözyaşı ......................................................................................................61
1.3.7 Sine ............................................................................................................63
1.3.8 Ağız ............................................................................................................65
1.4 MADDİ VE MANEVİ HALLER ........................................................................65
1.4.1 Hicran, Firak, Hasret ................................................................................65
1.4.2 Vuslat (vasl, visal) .....................................................................................74
1.4.3 Âh, Figân, Feryâd ......................................................................................80
1.4.4 Yara ve Kan...............................................................................................85
1.4.5 Muhabbet ..................................................................................................87
1.4.6 Vefa, Sadakat ............................................................................................88
1.4.7 Derd, Gam, Gussa .....................................................................................93
1.4.8 Cevr, Cefa, Mihnet, Sitem .......................................................................104
1.4.9 Delilik, Hastalık .......................................................................................114
1.4.10 Fena ve Feda ............................................................................................117
1.4.11 Hayret ve Cezbe ......................................................................................121
1.4.12 Sabır ve Sâmân ........................................................................................123
İKİNCİ BÖLÜM
SEVGİLİ
1.1 GENEL OLARAK SEVGİLİ................................................................................124
1.2 SEVGİLİ İLE İLGİLİ TASAVVURLAR ...............................................................127
1.2.1 Şah, Sultan, Efendi, Padişah, Hüsrev ............................................................127
1.2.2 Fitne, Fettân ...................................................................................................130
1.2.3 Büt, Put, Sanem .............................................................................................134
1.2.4 Kâfir ...............................................................................................................140
1.2.5 İhsan Kapısı ...................................................................................................143
viii