ESKi TÜRKİYE TÜRKÇESiNDE "İSTEK KİPİ"

16 Pages·2012·0.97 MB·Turkish

lmli A ra�ıtıııra1:ıl .al rs taı2ı0b0u2l
ESKiTÜ RKİYTEÜ RKÇESiN"DİES TEKKİ PİÜ"Z ERİNE
GureGrU LSEVIN'
On VoluntMaotoiidvn cO ldA ııatolian
the Tuddsh
Thıse ssac)o ncer"nıst ht hes uffıxeso ft hev oluntatınıovoeda nda nalyztehse ir
funcıtons ınO ldA natolıTaunr kıIsnhth ıs respeccte.r tacıoınıı poufnodr ıoıfıo sf
the\ oluııtaarteıe Y\ep laın\eddu lYca rımaıpspr oacheso ıtıh ıes sauree c onsıdered
ast heayr es lıO\ıvnml old erTnu rkıgsrlaıı nıııars.
Kc)\ YordOsl dA ııatolian TurkiTsurhk.ı sıhı ıorphoVloolguyn.t alınto\od',C te nses
andıı oıodsı ıTıu rkısh
Fıiçle kımınkduel lanıelkainc nfno nksı�onltaersıpenıtıtm ekh.a ttbaa zan
bu fonksıyonblıarrbıı nnadyeınrc tc lcbılomldd�u kçgau çtru Özcllıvkulrcg vue
fönksı\'on
tonlambaa.z cık lcıe \uklcnıscodncd creeect kıollıu rO zcllıEkslkeı
Turkıc �T urkçc(s=ıE Tik) ibıgs adee�ca ızl mıc tınlıclrteıa kıcpd ebıldığbııırn ız
döncmdefikiılç ekımı eklfeornıknsoının �l arbıcılııır kmvcukr.g vue tonlamadan
)a rarllaanmıa dıığçıı onl.d ukgçuaç tur
Bu doneınfıınız alm an \c kıplcfroın.k sı� obnalkaırmıı ndgacnr cğkıa dar
ıncclclnmcıbşıd eğıldDıarh az ıa�d e.g ıa mcrlcreclkcl .e nr ış ekillveer gıe nel
gorc\''lccrrııl nıckKtaclddkııır h. e nuTzu rkcıT \u rkçc(s=ıT Tkg)r macrlerındckı
de.
zaman\ c kıplcr doyurucauç ıklam\ac sın ı tlandırnıkaalvaurşat umrışu lı
saı\l amaz
Bızımbu çalışmagduaı ıdcgıcntcı rmcç�acl ıştığEıTmTıkelze "ıstkcıkp" ı
ıncseldces.ı h enuTzT k gramerledred deo )u rucua çıkmlaalarkaa Hışınaınış
ETTk
konulardanBduı yrl ızdcn. dılbıgıs"ıısn tdeckk iıp.. ıçm oncreccğıınız
TTk
sınıtlaııdıgrıırnmac�claco ınıc c.k ısaca 'dck"ıı stckkı pıs'o' nnıumuza
Turk
dcğınınıcskt ı\ oBun ıkzo ııu ıılglıeol lıa raokL.c llıkk. DılK urumu'nun
* l'ıDnıl. 1\KlJ ll�akh.:ıı-bkhı\atl'akulıcsı
36
GÜRER GÜLSEviN
1993 yılında düzeı'ılediği 'Türk Gramerinin Sonıniarı Toplantısı"nda A. B.
Ereılasun \ın sunduğu bildiri ve o bildin çerçewsindekı tartışmalar önemli bır yer
tutar1. Konumuz o tartışınaların bütünü ile ılgılİ değılse bile. bazı açıklamalar,
bıldırımızdekı görüşlenmıze destek ı'i1ahıyetindedır Bizım bazı düşüncelerimız ise
o hıdıride verılmek ıstenenlerle uyuşmamaktadır Biz. orada tartışılan konulara
tekrar girmeden. özellıkle ETik.· deki kullanımların belirlenınesini amaç edin dik.
Türkçede, ·'Dilek-istek" başlığı altında 4 kip incelenmektedir. Dilbilgisi
kitaplarımız. bunları
dilek-şart gereklilik istek emir
1. teklik otur-sam otur-malıyını (otur-ayıın) (otur-ayı m)
2. teklik otur-san otur-malısın otur-asın otur-0 (otur-un)
teklik otur-sa otur-malı otur-a otur-sun
1. çokluk otur-sak otur-malıyız (otur -alım) (otur-alım)
2. çokluk otur-sanız otur-ınalısınız otur-asmız otur-un (otur-unuz)
3. çokluk otur-salar otur-ınalılar otur-alar otur-sunlar
şeklmde sınıflandırır.
Yukarıdakı tabloda yer alan ''dilek-şart" çekımındeki -sA eki, ''şart"
bıldırdiği dummlarda asıl cümlenın yükleını olamaz. Bu yüzden, ··-sA ekinın şart
bildırdığı durumlarda, kıp değıl. zarHiıl ozelhğı taşJ(lığ1 ve bu yüzden de
gramerlerımızdeki kip başlığı altından çıkarılıp zarf-fıillcr konusuna sokulması
·gerektiği düşuncemizı daha önce yazmiştık2
Kipler bahsimizdeki bir diğer tartışma. - ( v ) A y I m 1 - ( y ) A 1 I m ekieri
üzerinedır. Kimi dilcilerimiz, otur-ayzm yapısındaki -(y)Aylm ekini ''EMİR" kipı,
kimıleri ıse (birinci kişi kendi kcndme emredemez düşüncesinden hareketle),
"İSTEK'' kipı başlığı altmda inceler3. "-(v)A + kışi'' (~ 1 -asın 1 -a. -alım 1 :
asmız 1 -alar) çekiminde, emır midir istek midir diye. yalnızca bırİncı kışİ
çekimleri tartışi!ır Oysa, burada tartışılması gereken asıl konu, -(v)A ekınin 2 ve
3. kişi çekim! eridir. Türkiye Türkçesinde
2. teklik kişi otur-asın başla-yasın ver-esın
Alunet BH;aıı Ercılasun. "Turkı,:ede Eınır ve Istek Kıpı Uzenne". Turk Ciranıerınin Sonm/an
Toplantısı (22-23 Ekım 1993). Turk Dı! Kurumu Yayınları, Alıkara 1995, s 61-72
2 Gulsevın, Gurer, ''Turkı,:ede -sA Şart Gerundıuınu Uzerıne", Turk Dılı. sayı 467, Kasım 1990,
s 276-279
3 Konu ıle ılgılı geniş taıtışma ve kaynaklar ıçın, bkz Ercılasun, a g m.
ESKİ TÜRKİYE TÜRKÇESINDE iSTEK KiPi 37
3 teklik kişı otur-a başla-ya ver-e
gıbı çekimler "'yazı dılı"nde gerçekten de yaygın olarak kullanılmakta mıdır?
Yani,
Türkiye Türkçesinin standart ve karakteristik 2. ve 3. kişi istek kipi
çekimleri, -(y)Asln 1 -(y)A şekilleri ile mi yapılır?
Bu sorunun cevabını kendi kendimıze şu soruları sorunca bulabiliriz:
··Asıl ciımlenın yükleınİ ''ıstek 2. teklık kışi" (yani, gramerierimize göre -
asın ekı) ile çekıınlenıniş cümleler kımmuz .,
''Asıl eurolenin yiıklemi "ıstek 3 teklik kişi" (yanı, gramederimize göre -a
eki) ile çekımlenmış cümleler kurunuz."
Görülecektir ki, otur-asm 1 otur-a ; ver-esin 1 ver-e gibi yüklemlerle
çekirolenmiş cümleler kurabilmek oldukça güçtür. Bu yapılada kullanılabilecek
örnekler, halk ağzına, deyimiere ve tarihi lelıçelere uygun olsa bile, standart yazı
dilimize yabancı olacaktır-ı.
İkinci teklık kışi istek kipı içın otur-a:oı'ln gıbi bir çekimi kullanmadığımıza
göre:
otur-a.nn yapısındaki -(y)Asln ekini dilbilgisi kitaplarımızın "istek"
bahsinde bulundurınamız doğru mudur?
Bizce, otur-aszn yapısındaki -(y)Asln ekim dılbılgisı kitaplarımızın ''istek"
balısınde bulundurınamız doğru değıldır
otur- fiilıni "istek kipi 2. kişi" ile çekimleyememekte miyiz?
Her ne kadar otur-asın diye bir ''istek kipi 2 kişi" çekimi olmasa bile, yine
de biz Türkçeınizde "'otur-" fiilini "2. teklik ve çokluk kişiler"den
ısteyeb1lmekteytz Bu durumlarda, 2. kışıye istek bildırmek için, gramederimizde
'"emir" diye verilegelen: ot ur- 0 1 ot ur- u n çekimleri kullanılmaktadır.
Bizce, Türkiye Türkçesi gramerlerinde ''emir" ve ''istek" için iki ayrı çekim
verilegelınesi, hem şekıl. hem de fonsiyonları açısından doğruyu tam
yansıtmamaktadır Şekıl açısından bakarsak, otur-a.s·ın / otur-a gibi çekimler, yazı
dılimizin gerçek ıstek kıplerıni yansıtmamaktadır (Birinci kişi -ayım !-alım zaten
tartışmalıdır). Fonksıyon açısından ise, zaten "istek" görevinde, çoğunlukla ve
4 Halk ağzında, deyımlerde geçen kullanışlar dışında, çok seyrek de olsa -asın ekıııe rastlanabılır
"Olayın bu şekı/de bıtmeyeceğını hıl-esın." "Bıl-esın kı bu olay burada bıtmez." gıbı Bu
orneklerde de hep aklıımza bı/- tiılımn çekımı gelmek1edır -esın ekıııı alıııca da, zaten ıstekten
zıyade "emır" fonksıyonu taşımaktadır
GÜRER GÜLSEviN
sıklıkla. otur-0 otur-un otur-sım gibı. ··cmır kıpı" başlığı altında verilegelen
ekler kullanılmaktadır
otur-k:.? · otur-ım otur-sun gıbı yapılar, aslında ··istek., bidirir. [steğin
dcreccsme go re . bu. ··em ır··. "dilek .. _ "teınennı •·. "dua·· vs. şeklınde karşımıza
çıkar
Hzmk hem hurnyetnne kavuşaymı.
kaVLışayım ıstck (yapılmasmı kendi adıma 2. kişiden isteyen ben'ıın)
bırak ıstek (yapılmasını 2. kışıden ısteyen ben'ım. burada bir emır soz
konusu değ ı 1)
Hmtk ç:ocu.{!,zt hurrıyenne kavuşsun.
kavuşsun : ıstek (yapılmasım 3 kişi adına 2.kişıden isteyen ben'im)
bırak · cmır (yapılmasmı 2 kışiden isteyen ben'im)
/)erhal hem m yanuna ge/sm
gelsm emır (yapılmasını 3. kışı ıçın 2 kışiden ısteyen ben'ıın)
Hem nı çoynn m(·1k olsun.
olsun · ıstck (yapılmasını 3 şey ile ilgili olarak 2. kişiden isteyen ben'im)
Aynı ek. hem cınır, hem ıstek. hem gereklilık vs. bildircbilınektcdir.
Bunların farklı fonksıyonlar ıfadc cdcbilmcsı. ancak:
- cumlcdckı dığer kclınıdere
-kişiler arasındakı hissi ve hıycrarşık ilışkılcre
-vurgu ve tonlamaya
- ısteğın gerçekleşmesi ıçin gereken zamana
- ısteğın derecesıne
- ısteğın gcrçcklcşmesı ıçın ımısamaha ve mecburiyete,
gore değışnıcktcdır
iNCELEME
Bugün "Dılck-Istek Kipleri" başlığı altında verilcgelen "Emir", "istek",
"Dılek-Şaıt" ve "Gercklılık" kıplerıni. ETIK 'de. tonksıyonları itibarı ile ayrı ayrı
m ustakıl ~ekı Ilc ı de gostercbılmek oldukça guçtür Bu kıplerın hcpsınde "bir şeyin
yapılmasının. hen tarafınd~'lıı istcnınesı" vardır
ESKI TÜRKİYE TÜRKÇESiNDE İSTEK KiPI 39
ETTK 'de. tek bır şekil. hemen hemen bütün tür ve derecelerde istek
bıldırebılmektedır Yani aynı ek hem dilek-istek. hem emır. hem tavsiye yolu ile
ge,r.· ekhlık. hem temenni vs. göstermek içın kullanılmıştır.
Bu fonksıyon çoklukları. glinüımiz Türkçesıne gelindikçe belirli ekierde
yoğunlaşmış ve koyulaşmıştır. TTk'de 'nı.1peten' emir (veya istek) için ayrı ek,
gereklılık ıçın a~ rı ckten bahsedılebilir Ancak. ETTK.'de her kip için ayrı ayrı
ekler gostermek mumklin değıldir
Bu yuzden. gramederimizde "Dilek-istek Kıpleri" başlığı altında "Emir",
"Istek". "Dilek-Şart" ve "Gereklilik" diye ayrı ayrı verilegelen şekilleri, ETTk.'de
"Istek Kipi" adı altında birleştırip incelemeye çalıştık. İlk bakışta, buna, 'bır kıp
1çm hu·den çuk şekil bulunmanıahydt' diye itiraz edilebilir. Ancak, sadece
·Gelecek Zaman· ıçin. ·'-(v)A . .:.(v)Asl: -(v)lsAr: -(v)AcAK: -dAçl: -sA gerek"
olmak üzere beş ayrı ek kullamldığı düşünülürse. verıneye çalıştığımız yeni tasnif
makul karşılanabilır. kanısındayız.
KiPi
İSTEK
Şu fonksiyonlarda kullanılır
a) Dilek-ıstck bildinr.
b) Emır bıldırir
c) Gereklılık bildirir ('gerek (kım) -(v)A' yapısında olanlar).
ç) Istek yolu ilc gereklılik bildırir
d) Dua yolu ile istek bildirir.
c) Yalvarma yolu ile istek bildirir.
t) Temenni bildirir.
g) Tavsiye bildırir.
ğ) Tavsiyeele gereklilik bilelim (özellikle ne sonı kelimesi ile birlikte
kullanılınca) .
h) Emır yoluyla gereklılik bildirir.
ı) '-mAk ıçın ... ' anlamında maksat bıldirir ('ki' ile bağlanan veya bağlanması
gereken birleşik cümlclerde).
ı) Tercıh bıldinr.
J) Serbestlık verildiğini bıldirir.
k) Müsaade-ıdzet bildirir
1) Serzeniş yolu ile yönlendirme bildirir.
40
GÜRER GÜLSEviN
Aşağıda sıralanan ekierin herbirı_ yukarıdaki fonksıyonların hemen hemen
hepsı ıçin de kullanılabilmektedır.
- (y) A
a Dı!ek-1stek bı!dırır
l. kişi teki ık -(y)AvAn 1 -(y)AvAm 1 -(y)Am 1 -(y)Ayln 1 -(y)Aylm
siıçu ıçevcın stiçü delü olavaın deli.ı /nem var verem yele sini dutavam bır
gı.in (SV 8_3). işıd imdi sarıa vasfın dıyeyin 1 işielicek çu dirsın ben gıdeyin
(EMŞer.l 98). kan yiyici can alıcı zatımürı cevrınden kurtaram (Kelile.38r);
merhem ıdup göztime uram (Tıb.Neb.83b.ll-12): varayın ben de bugday
ışleyeyin 1 anda yaylayup anda kışlayayın (Hamame.91); ben eyitdüm bir
igne yurdusı kadar elelükden bakayın elidüm ve bakdunı (MC.48a.5); ol
derıizürı balıkların süreyin anurı agzına bıragayım (MC.29b.l3):
kişı çokluk -(y)AvUz 1 -(y)AIUm
döndıler yelılıdiye söylediler 1 ko anı bız öldiırevuz didiler (ŞH Yus.7,2):
kanatlantıp uçalum kullı hevesden geçeli.ını 1 'ayn-ı selvandan içetüm kuds-i
mübarekeledür (EMŞer 377): bır zaman yatalum uyuyainm 1 uyanuban
lıalvayı biz yiyelüm (Aş.Paş.Hik.21): eyitdi ilahi bizi ol tag üzere agelur
görelüm ne var (MC 60a 3)
2 kış i teki ık -(y)Asln
hemişe saltanat tahtında padişah olasın turasın elieliler (MC 3la.7): iy şah hoş
o lıcak oglan bulunur didı oglına kıy til ki hoş olasın (KVz.l9a.5)
2. kışı çokluk -(y)Aslz
esen kalını gömildi.ık hayr ıle biz 1 ııasib ola varasız dahı hem siz
(EMŞer 184). vasiyyet kılduın kim ben ölicek bu topragı balçık idesiz ol
balçıkdan bır kerpuç ıdesız baştım altmda koyasu. (MC. Sb. 9-10)
3 kı şi teki ık -(y)A
anı tarırı 'aşkına kılgıl rev~ 1 hak zamüne şemni senden sava
(Vrk Glş 21.13.1171): altundan bunın düze kim cerülıatı kokınaz orıulur
didı (Tıb Neb.67b 14-I 5): ol gice tü' at ı dem hak te'ülü günahlamm yarlıgaya
(MC.8lb. 12)
3 kişi çokluk -(y)AIAr
yine ışit resülürı halin ıy din 1 o küfırler dilerler dökeler kmı (EMŞer.l35),
k'ıdeler togm yollara irşild 1 bıldtireler nediır salalı u fesaci (Harııame.7)
r
b nır bz!dmr
2 kişi teklik -(y)Asln
ESKI TURKİYE TURKÇESJNDE ISTEK KIPI 41
---------------------------------
hak te'ala eydur ya nıulıanuned lülcctum oldur kim benden çok nesne
dileyesin (MC.39b 10)
c. Gereklılık b1ldmr ('gerek (kım) -(y)A' yap1smda olanlar)
kişı teklik -(y)Aın
anuna ben bu ılanı gerek bügııbi'ın elıyılc öldurcm (Mu.b 22a 8)
1. kışı çokluk -(y)AvUz 1 -(:v)AlUm
gerek ki arıa ölınce tapavuz 1y aramazlık kapusın yapavuz biz (lşk.8526)
2. kişı teklık -(y)Asln
çun gorıtil ınuradı hasıl olınaga yüz dutduıı gerekdür kım sabit kadem olasın
(Mrz 3 Ib 6). gerek kım bem ha;rete km.ıışdurJsın (MC 1 la.3)
2 kışı çokluk -(y)Aslz
gerek kım fcrrüha gosderdesız yuz 1 ola zi'ılıirde bir li ına'n'ide yüz (Işk.8526);
3. kış i çokluk -(y)A
bu beni acteın gerek halin bıle 1 tarınya yalvamıak nedür yalın bile
(Aş Paş.Grb 159.5): pes padişah gerek kim tarırı buynıgına uya ve kur'ilnı
lman ıdınc (Kelile 42r). bir kışı vezir ıdııunek gerek kim anda ikı hasJet ola
(KVz 25b 1O )
ç· Istek yolu ıle gerekh/ık hıldırır
2. kışi teklık -(y)Asln
yfısuf kavlinde mal yidi bilre idesin üç bilre arslıka viresin ve oglına viresin
(Feraız.64a 544)
2 kışi çokluk -(y)Aslz
annnil sizden dılerem kim beni.ım vasiyyetiım saklayasız ve bılesız kim
yi grek gül görıül gülİstanında açılur (Mrzb. 7b.l)
d Tavs1yede gereklılık h1ldırır (özellıkle ne soru kelımesı ıle bırlikte
ku!lamhnca)
1. kişı teklık -(y)AvAn 1 -(y)AvAnı 1 -(y)Am 1 -(y)Ayln 1 -(y)Aylm
görılı dilemcz ben ne ıdeven 1 canı dartınaz ben ne ideven (SV.l7,1); uş ne
kılayın ve kalanın ne eyleyeyin (MC.77a 3), ilahl alıunda ne yazayın didi
(MC 49b.6 ). aydur ya baba ne kılayııın (Behc. U 12)
2 kışi teklık -(y)Asln
resul mihrabı andadur göresin namaz kılup arıa yüzürı süresin
(EMŞer 274). iki 'alem eger sınürı olursa 1 koyasın 'alemi anı dutasın
(SV 25J). gün bu gundür kim tıl'at 'ibadctile geçüresin (MC 65b.8)
GURER GÜLSEVIN
2. kışi çokluk -(y)Asln
veled aydıır ki bınden gey işıdürı /aııurıçün sız bıle siz kim ögür siz
(SV 2-J..Y)
e l:'nuryoluylu gereklilik hildmr
2 kışı çokluk -(y)Aslz
ta ola kım sakınasız yimekden içmekden cimil' itmekden dahı tarırıdan
korkas ız (MC.7lb.4)
j '-mAk ıç:tn anlammda maksal hzldmr ('kı' ıle haftlunan veya
ho,ftlanmo.\'1 gereken hu·leşık cıimlelerde)
kışı çokluk -(y)AvUz 1 -(y)AlUm
·yahut. katına varavuz ki bundan çi! re soravu1. (Mrzb 55b. 13 ): y<'l ınfısfı bize
tarırıyı 'ayilıı göster biz sarıa inanalum (MC 36b 13)
2 kışı çokluk -(y)Aslz
anlara muh<llefct cylcıncrı kim sorını peşiınilıı ol mayasız (MC. 99b 3)
3 kişı teklık -(y)A
dıllennden kesdiler hep sözlerı 1 tü kım uyhuya vara gözleri (Aş.Paş.Hik.25);
bular çok 1.ürilık kıldılar ve ımıınci gcttirdilcr buları daşıya (Kelilc.35r): hak
te' ala hazretine nice ta'at kılmıı kim tcvbeıni kabul ide (MC. 90b. ı 1)
g Tercih hildmr
kişi teklik -(y)AvAn 1 -(y)AvAın 1 -(y)Aın 1 -(y)Ayln 1 -(y)Aylın
semirı etüııden ogul yiyeyin ını yolısa sası dinlü kafınnı döşeginc gireyın mi
agah kazanurı nfunfısını sıdurayın mı (DKor D.53.4-5). hurma yeyicek sol
yan dişi.ıınlc çeyneyeın (Tıb N cb 4 7b. 16)
ğ. Serbestilk verildı,ftlm hildırtr
2 kişi teklik -(y)A sen
gele sen bıında sarıa neıı gar;vum yok ışıdur sen 1 kala sen anda ya\'UI.dur
yalı rı uz kanda kal ur sen (Me\ 1.1)
h Mıisaade-1cazet hıldmr
3. kışı teklik -(y)A
hakkıyla ne iderseferman şahurı ola (KV:t 5b. I 7)
ESKI TURKIYE TÜRKÇESINDE ISTEK KIPI -1-3
----
-sA
Şart bıldırdığı sürece esas cümlenin yukleını olamayan ve bu yüzden bır kıp
ozcllığı taşımayan -sA ekı. sadeec dıkk-ıstck bıldırdığı orneklerde asıl elimlenın
\ uklcım ol ab ı lmcktcdır
o J)ıfek-tstr.:k htldmr
kışı tcklık -sAm
gumışdeıı eli ı kandılı gör anda 1 guctiın ~ ıtse iletseın arıa ben de (EMŞer 58):
deduın ~;ira kı ın dudagurıı cmseııı 1 dedi derdşc la'l olur ını eınsem
(M cc Ne...: 1O Xa 1) . gorılıııdeıı geçdı kım 'acabfı 'arşurı ululugı ne kadar ola
ııçsaııı görsem dıyu (MC. Ila 12 )
kışı çokluk -sAv Uz
gaın...:cnüıı /.alımın gönip yoluııda yıit. döndürsevüz 1 hiç aman verme ki
senden tig u bı;:deıı başlar (Mec.Nez.l78a 3)
.3 kişı tcklık -sA
kamu muhammed üınıııetıııe okısa bızni du'ildan unutımısa inşaallah
(Feraiz.60a 18):
h Ciereklt!tk h1ldmr ('-sA gerek' yapl.l'tnda olanlarda/
1. kışı teklik -sAm
senuııle ıııeşveret kılsam gerekdür 1 bu derde çareler bulsam gerekdür
(lşk 3565)
2 kışi teklık -sArı
bır kaç haslet bırle araste olsaıı gerek (Mub.Mb. 14)
3. kiş ı teklik -sA
ınüslümanum diyen kişi şartı nediır bılse gerek 1 tarırınurı buyrugın tutup beş
\akt nama;. kılsa gerek (Yun Em 80.1)
3. KİŞİLER İÇİN ÖZEL EKLERLE YA PlLANLAR
A -g I 16
5 -·-s/\ geı ek'' ka lı hı. aslında. Esk ı Tuıkıw Turkı;e->ıııde ··gelecek ,wınaıı·· ı ı; ın kullanılan hır
vapıdıı Fkrgaıııalı Kadrı (age -; 20-21) hu ekııı geb:ek ;aınaıı ı!Ude dtığıııı bıldınııı~tır
de
--uereklılık" ıı;ııı kullaııılıı
(ı ll u ~eklııı eınır ekı değ ıl. "pekı~tırnıe ınoı lcını" olduğunu O F Sertkaya aı;ıklaını~tır ( I
lJlu~lm Arası Turk Dılı Koııgıesı. Turk Dı! Kurumu. /\nkara Eylul 1' JXX, teblığ)
44
GÜRER GÜLSEviN
2 kışİ teklik
a Dı/ek-Istek bıldırzr
aytdum iy pertev-i hak dutgı1 elüm 1 hod ne el var ne ayak dutgıl yoluro
(Aş.Paş Grb l75J 1): bizi dinlendürgil ve kaygıımuzı gidergil (Kıs.Enb.l07);
barıu dübeyle z<ılnneti içün deva buyurgıl (Tıb.Neb 57b 2-3)
b Em1r bıldırır
beg eyitdi eyıtgil (MC 33a 12). vargıl otlagıl didi devecük durdı gıtdi
(TS )(Yuz Ha 264)
c Dua yoluyla Istek bTidırzr
kaçan abdcst içün eline bardak alsa ol dahı hill dilile eydür ılill.ıi bu kuturıa
uçmak bardakların rfızi kıl dir ve kaçan abdest alsa ol su dahı du'a kı1ur hal
dılile eydur bu ku1urıı kı1dugı gıinaiılardan antgıl pak eyle dir ve kaçan
namaza tursa ol mescid dahı hill dılile du'a kılur eydür ilahi bu kulunurı
sııunı nürlaııdurb'11 (MC 69a 4-9)
ç·. 1'avs1ye hıldınr
imdi gel 'aklurıı der gendüzürıe 1 fikr idüben bakgıl gozurıe (Aş Paş.
Grb. I 7.6): anı a1gıl dalu talak yirine baglagıl andcuı sorıra bir hakkaya koygıl
agzını berkıtgıl (Tıb. Neb.49b 15-17)
d. Tavstye yolu ıle gerekitlık bıldınr
eger nam ister iserı ahirctde 1 yidürgıl hak yolına dünyada nan (Çrh. 15); ve
d<ıln kıbr i.ı kin eylemegıl kım halk senden yıgrcıımesünler (MC 28b 7)
B (- 0)
2 kişi teklik
a Dı/ek-ıs tek btldırır
kerem göster ki sultan-ı keremsin 1 kadem kıl rencc kim kademsin
(Hus Şır 2935). tersil didı ılkın sen dı gördügi.ırı (Aş.Paş.Hık.30): ıy kışi ko
bem gendü hilltime (MC 87b 1).
b. Emır bıldırır
bir salılı kişi bir diriye satun aldı meger ol cariye zahidlerdendi efendisi
eyitdi ıy cilriye bu gün yun arın (MC.58a.3)
c Dua yolu ıle 1stek bildn·ır
bızümle cümle lınan ehlıne hem 1 rahmet eylc bu dilde kalmasun gam
(EMŞer 332): aydana ve dirıleyene yazana 1 ralımet eyle ya iHihl rabbena
(Aş.Paş.Grb 306,39): ilahi bu mü'min kula uçmak döşeklerinden rüzi kıl dir
(MC.68b 12)